Անդրադարձ Հայոց ցեղասպանությանը արաբական տարածաշրջանից

Դիլեք Ըշըք

Հայոց ցեղասպանության՝ որպես ուսումնասիրման գիտական ոլորտի պրոյեկցիան վաղուց գերազանցել է ցեղասպանություն եզրույթի քննության շրջանակը և հասել ցեղասպանության ներքին և արտաքին հիմքերի հիմնավորման կետին։ Ողբերգության մեղավորների, զոհերի, տևողության, գործողության, պատճառների և հետևանքների վերաբերյալ կատարվող ուսումնասիրություններ. օրեցօր ուսումնասիրման ոլորտները ընդլայնելով՝ ապահովում է տարբեր կիզակետեր որոշել։ İletişim հրատարակչության կողմից հրատարակված «Արաբների 1915-ը» գիրքը՝ կազմված Էմրե Ջան Դաղլըօղլուի կողմից, այս հարցի տարածաշրջանային տարրի վրա կենտրոնացող մի տքնաջան ուսումնասիրություն է:

«Արաբների 1915-ը», դուրս գալով Ցեղասպանության ակտիվ վայրեր համարվող Ստամբուլից և Անատոլիայից, վերլուծում է արաբական տարածաշրջանում կատարվածը՝ այստեղի տանտերերի տեսանկյունից: Չորս մասի բաժանված և տասը հոդվածից բաղկացած գրքում արաբական աշխարհում Հայոց ցեղասպանության արձագանքները որոշ ասպեկտներից, ինչպիսիք են՝ սոցիալ-մշակութային, քաղաքական և գենդերային ուսումնասիրությունները, ներկայացվելով՝ հստակեցված են թերթերից և հուշագրություններից ստացված հետևությունների միջոցով: Յիղիթ Աքընը գրքի առաջաբանում ընդգծում է աշխատության յուրօրինակությունը, բազմազանությունը, տարածքային և ժամանակային շրջանակում մտորելու հրավերը և որպես հետագա հետազոտությունների կոչ՝ որակները։

Առաջին մասը բաղկացած է Համիթ Բոզարսլանի «Սիրո՞ւմ էին իթթիհադականները արաբական գավառներն ու Քրդստանը» հոդվածից։ Բոզարսլանը քննում է օսմանա-արաբական հարաբերությունների պատմությունը և բացահայտելով այս հարաբերությունների անհայտ մակարդակը՝ ի չիք է դարձնում դարեր շարունակվող մտերիմ համարված բարեկամության մասին խաբկանքը։ Հոդվածի հիմքը հանդիսացած «արաբական աշխարհը և նույնիսկ Քրդստանը կարևոր տեղ չեն գրավել իթթիհադականների «հայրենիքի» հայեցակարգում» վարկածը քննարկվում է Թուրան ծրագրի համատեքստում, որից նրանք չէին հրաժարվել։ Ըստ երիտթուրքերի՝ արաբական և քրդական նահանգները, որոնք էապես կարևոր եղան օսմանցիների՝ կայսրության հասնելու գործում, արդեն գտնվում էին «դատարկ տարածքի» դիրքում և Կենտրոնական Ասիայի և Կովկասի շրջանների չափ կարևոր չէին։ Բոզարսլանը հարցն ուսումնասիրում է նաև «ինչո՞ւ իթթիհադականները ​​շարժումը չշրջվեց դեպի հարավ» համատեքստում և կրկնում, որ նրանց հիմնական ուշադրության առարկան Թուրանի ծրագրում ներառված տարածքը  կազմող տարածաշրջանն էր: Ըստ հետևության՝ անտեսվել են հայերը, արաբները և նույնիսկ քրդերը. ներկայացված տվյալներով  ապացուցվում է թուրքական ինքնության համակարգային բռնության առկայությունը այլ էթնիկ համայնքների նկատմամբ: Մյուս կողմից, ի թիվս այս մտածելակերպի՝ հայրենիքի և թուրքականության ընկալումների, հայերի նկատմամբ «թերարժեքության բարդույթը» համարվում է ցեղասպանության թեմայի հիմնական տարր։ Թեմային այս տեսանկյունից անդրադառնալը կարևոր բանավեճ է , որն, անկասկած, չի կարելի թերագնահատել: Հայոց ցեղասպանության ուղեծրին մի նոր զանազանություն հաղորդող հավակնոտ աշխատանքի սկիզբ է այս աշխատությունը:

Գրքի երկրորդ մասը բաղկացած է Նորա Արիսյանի «Հայոց ցեղասպանությունը արաբերեն թերթերում», Էմրե Ջան Դաղլըօղլուի «Վախի քարոզչություն. կարդալով բեդվին ազնվականի գրառած Հայոց ցեղասպանությունը» և և Սամուել Դոլբիի «Անապատը կայսրության վերջում. Հայոց ցեղասպանության միջավայրի պատմություն» վերնագրով հոդվածները: Արիսյանը թերթերի լուրերի միջոցով արաբների և արաբական տարածաշրջանի վրա ցեղասպանության հետևանքները կոնկրետացնելով՝ հնարավորություն է տալիս ընկալել աղետի ողբերգական, բայց իրատեսական ծավալը։ Անդրադառնալով արաբական թերթերում ցեղասպանություն բառին համարժեք ուժեղ ածականների կիրառմանը, նա շեշտում է, որ ցեղասպանությունը արաբական համայնքի մեջ վախ հարուցող, հասարակության լարվածությունը մեծացնող ողբերգություն էր։ Իսկ Դաղլըօղլուն բացահայտում է բեդվին ազնվական Ֆայեզ էլ-Ղոսեյնի «Մադաբիհ ֆի Էրմինյա» [Ջարդերը Հայաստանում] երկի միջոցով ցեղասպանության ականատես լինելու հետևանքով առաջացած դինամիզմը։ Ֆայեզի տեքստն ընգրկում է հայկական ջարդերը, որոնց նա ականատես է եղել հատկապես Դիարբեքիրում 1915-16 թթ.: Ֆայեզն իր տեքստը հիմնականում հիմնում է այն գլխավոր մտքի վրա, որ «հայերը բացարձակ զոհեր են, իսկ թուրքերը՝ բարբարոս մարդասպաններ»։ Ինչպես նաև տեքստն ավելի պարզ և հասկանալի դարձնելու համար Դաղլըօղլուն ուսումնասիրում է անցյալից ծագող օսմանյան-արաբական հարաբերությունները սնող գաղափարի մարմնավորվում Շերիֆիի քարոզչությունը։ Այս խզված կապը, որի վերանորոգման համար իսլամական միասնությունը բավարար չէ, քննվում է թուրանիզմի ջանքերի ազդեցության շրջանակում, որի մասին Բոզարսլանը ևս խոսում է. երևում է, որ իթթիհադականների սնուցած ծայրահեղ ազգայնականությունը Ֆայեզի կողմից որպես ցեղասպանության հիմնավորում ընդունելը նույնպես համապատասխանում է Շարիֆիի քարոզչական վերլուծությանը: Ըստ այդմ, երկու հոդվածներում արծարծված կետերի այս բազմակողմանի զուգահեռները ամրապնդում են նրանց եզրակացությունները։ Բաժնի վերջին հոդվածում Դոլբին կրկին ուշադրություն է դարձնում տարածաշրջանի թեմային և ուսումնասիրում «անապատ» հասկացությունը որպես փոխաբերական հետազոտման առարկա, որտեղ հայերը բռնագաղթից հետո կենաց և մահու կռիվ էին տալիս:

Դոլբին, ներկայացնելով Ջեզիրեի տարածաշրջանի վերլուծությունը, ուր աքսորվել էին հայերը, խորհրդանշական կապ է հաստատում անապատների միջև, որ սարսափելի լինելով հանդերձ, նրանց համար կենսատարածք էին դարձել: Ազգ-տարածաշրջան կապով ամայի ու դատարկ անապատների հանգամանքը քննվում է հայերին տրված արժեքի համատեքստում: Այսպիսով, եթե նույնիսկ հայերը գոյատևում են անապատային պայմաններում, ապա միայնակ են մնում ուծացման և ստրկացման քաղաքականության հետ։

Աննա Ալեքսանյանի «Ցեղասպանության ընթացքում հարկադրաբար արաբների հետ ամուսնացած հայ կանանց ազատագրման հիմնախնդիրը» վերնագրով հոդվածը երրորդ գլխում նոր շունչ է հաղորդում ցեղասպանության համատեքստում կանանց և գենդերային ուսումնասիրություններին, անդրադառնում ուծացման և ստրկացման խնդրին, որին ենթարկվել են կանայք։ Նա ուսումնասիրում է արաբացած հայ կանանց մեծ մասի կյանքը ցեղասպանությունից հետո, իրենց արմատներից ու տնից հեռու, ինչի հետևանքով նրանք այնքան են ձուլվել, որ չեն համարձակվում վերադառնալ։ Այնուհանդերձ ցեղասպանության ենթարկված ազգի վերածննդի հրաշքը թաքնված է կանանց ու նրանց երեխաների մեջ։ Գրքում հայերի դեմ ուղղված այս բացասական արարքներից հետո ժամանակավոր կացարաններ վերադառնալու քաջություն ունեցած կանանց մոտիվացիան չգնահատելը դիտվում է որպես թերություն: Սակայն այս իրավիճակը ոգեշնչման աղբյուր է կանանց հարցերի ուսումնասիրությունների համար՝ անդրադառնալու այս թեմային այլ տեսանկյունից: Բաժնի շարունակության մեջ տեղ են գտել Նարինե Մարգարյանի «Էմիր Ֆեյսալ բեն Հուսեյնի քաղաքականությունը հայ փախստականների նկատմամբ 1918-1928 թվականներին», Քեյթ Դեյվիդ Ուոթենփոյի «Հիշելով Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը. այլաբանություն, քաղաքացիական արժանիքը և պահպանողական արձագանքը», Վիկտորյա Աբրահամյանի «Արտաքին քաղաքացիներ. ինքնության պիտակավորումը և ինքնության դիսկուրսը ֆրանսիական մանդատի ներքո գնտվող Սիրիայում (1920-1932 թթ.)» վերնագրով հոդվածները: Մարգարյանը քննում է Սիրիայում Էմիր Ֆեյսալի կառավարման տարիներին հայ-արաբական հարաբերությունները։ Ուոթենփոն կրկին Ֆեյսալի ժամանակաշրջանի Սիրիայի ուղեծրում՝ Տաբբախի և Ղազզիի պատմական ուսումնասիրությունների միջոցով նպաստում է պատմագրությանը։ Մինչ այժմ արված եզրակացությունների լույսի ներքո կարելի է ենթադրել, որ հայ-արաբական հարաբերությունները միշտ առաջընթաց են ունեցել դրական և կառուցողական մակարդակով։ Աբրահամյանն արդեն հարցին մոտենում է բոլորովին այլ տեսանկյունից և այս հարաբերությունները գնահատում է Սիրիայում ֆրանսիական մանդատով ի հայտ եկած ազգայնական շարժման միջոցով։ Այսպիսով, տարբեր դինամիկ տեսադաշտերում զարգացող հարաբերությունների հակառակ և բացասական կողմերը փոխանցվում են ընթերցողին։ Հիմնականում առավելապես կառուցողական շփում արտացոլող հոդվածներից բացի, ինչ-որ կերպ հարթվում է որոշակի իրադարձությունների փոխանցման թերությունը, որտեղ հարաբերությունները հասել են բեկման կետի:

Գրքի վերջին և չորրորդ գլխում տեղ են գտել Շուլե Ջանի «Մուսա լեռան հայերի դիմադրությունը, 1939 թ. գաղթը և արաբները» հոդվածը և Ռաշիդ Խալիդիի «Առաջին համաշխարհային պատերազմի չսպիացած վերքերը. Հայաստան, Քրդստան և Պաղեստին» հոդվածը։ Ջանը արաբ ալևիների վկայությունների միջոցով արձանագրում է հայերի ապրած հուսահատության պահերը և պաշտպանական ռազմավարությունները, որոնք փորձել են մշակել Մուսա լեռան դիմադրությունից մինչև 1939 թվականը և ակնառու ներդրում է կատարում ցեղասպանագիտության գրականության մեջ։ Վերջապես Խալիդին կանգ է առնում Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո Մերձավոր Արևելքում տեղի ունեցած քաղաքական գործընթացների հետևանքով պաղեստինցի, քուրդ և հայ ժողովուրդներին հասցված ազգային տրավմայի վրա, և ներկայացնում է ուսումնասիրման ուղի՝ այս ժողովուրդների շրջանում ազգային անկախության ողբերգության համատեքստում:

«Արաբների 1915-ը» քննում է Հայոց ցեղասպանությունը արաբների աչքերով, մի կողմ դնելով ավանդական թուրքական և հայկական տեսանկյունները և ստեղծում վերլուծության նոր այլընտրանքային դաշտ։ Այս նոր տեսանկյունը վերարտադրում և ձևավորում է ցեղասպանության հայեցակարգը՝ այն ուսումնասիրելով այլ տարրերի միջոցով, առաջին հերթին քաղաքական և տարածաշրջանային, փոխարենը ցեղասպանությունը դիտարկելու որպես իրադարձությունների խումբ, որը տեղի է ունեցել որոշակի ժամանակահատվածում և տարածաշրջանում: Այս գիրքը արաբներին դրական կամ բացասական կերպով որակելու կամ պիտակավորելու նպատակ չի հետապնդում, այլ միայն հարցն ընթերցողին է ներկայացվում տարբեր տեսանկյուններից, և ընթերցողից ակնկալվում է հատուկ գնահատական: Իր տեսակի մեջ առաջինը լինելով, այն կարող է որոշ առումներով պարզունակ թվալ որոշակի տարրեր ուսումնասիրելու համար, բայց այս գիրքը մարտահրավեր է, քանի որ այն ոգեշնչում է ուսումնասիրել այս դաշտը, ինչպես նաև՝ այլ չուսումնասիրված ոլորտներ:

https://nehna.org/ermeni-soykirimina-arap-cografyasindan-bakmak/

Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը

Akunq.net