Վահափ Ջոշքունի անդրադարձը քուրդ մտավորական Ջելադեթ Բեյի՝ Մուստաֆա Քեմալին հասցեագրված նամակին

«Նամակի առաջին մասում նա քննում է քեմալական վարչակարգի վարած քրդական քաղաքականությունը և նշում, որ քեմալական վարչակարգը այլընտրանք չունի հակաքրդական քաղաքականություն վարելու առումով»։

Վահափ Ջոշքունն անդրադարձել է քրդերի պատմության մեջ կարևոր տեղ գրաված Բեդիրխան ընտանիքի անդամ Ջելադեթ բեյի՝ Մուստաֆա Քեմալ Աթաթյուրքին ուղղված նամակին։ Ահավասիկ Ջոշքունի «Քուրդ մտավորականի նամակը Մուստաֆա Քեմալին» վերնագրով հոդվածը, որը տեղ է գտել Perspektif.online կայքում.

Ջիզրեի բեյերից մեկի՝ Բեդիրխան բեյի որդիներից Էմին Ալի Բեդիրխանը 20-րդ դարի նշանավոր քուրդ մտավորականներից մեկն է։ Էմին Ալի բեյը, ով նաև Քրդական վերելք ընկերության առաջատար դեմքերից էր, «Անկախ Քրդստանի» գաղափարը պաշտպանողների առաջնորդն էր՝ ընդդեմ ինքնավարության կողմնակիցների՝ Սեյիդ Աբդուլքադիրի գլխավորությամբ:

Քանի որ Էմին Ալի բեյը կարծում էր, թե կրթությունը շատ կարևոր գործոն է ազգի ինքնության ձևավորման համար, իր որդիներին՝ Սյուրեյային, Ջելադեթին և Քամուրանին, ապահովում է շատ լավ կրթությամբ։ 1887 թ․ Ստամբուլում ծնված Ջելադեթը լավագույնս է կատարում հոր այդ ցանկությունը՝ դառնում է դոկտորի կոչմամբ իրավաբան և քրդերենի հետ մեկտեղ նաև թուրքերենին, անգլերենին, ֆրանսերենին, գերմաներենին, պարսկերենին, արաբերենին և հունարենին տիրապետող լեզվաբան:

Առաջին համաշխարհային պատերազմի և դրան հաջորդած զինադադարի տարիներին, ինչպես քուրդ մտավորականների հիմնական մասի պարագայում, Բեդիրխան ընտանիքի անդամների շրջանում ևս քրդերի ապագայի վերաբերյալ տարբեր տեսակետներ հայտնվեցին։ Մինչ Էմին Ալի բեյը և նրա երեք որդիները (Սուրեյա, Ջելադեթ և Քամուրան) հանդես են գալիս Ստամբուլի և Անկարայի կառավարությունների դեմ, Էմին Ալի Բեյի կրտսեր որդին՝ Թեւֆիկ Ալի Չընարը և ընտանիքից Վասըֆ Չընարն ու Էսաթ Չընարը բռնում են Մուստաֆա Քեմալի կողմը։

«Վասըֆ Չընարը Մուստաֆա Քեմալի օրոք եղել է ազգային կրթության նախարար։ Մուսա Անթերը հայտնում է, որ Մուստաֆա Քեմալն է ընտանիքին տվել «Չընար» ազգանունը։ Անթերը հայտնում է, որ երբ ընդունվեց «Ազգանունների մասին» օրենքը, սեղանի շուրջ հրավիրված Վասըֆին Մուստաֆա Քեմալն ասել էր. «Ձեր ընտանիքը չինարի ծառի չափ մեծ և արմատավորված ընտանիք է, այնպես որ թող ձեր ազգանունը Չընար լինի»։

«Նորին գերազանցություն Ղազի փաշա»

Լոզանի պայմանագրից հետո մահապատժի դատապարտված Էմին Ալի բեյը և նրա որդիները ստիպված էին լքել երկիրը։ Էմին Ալի բեյը և Սուրեյա բեյը տեղավորվեցին Եգիպտոսում, իսկ Ջելադեթ բեյը և Քամուրան բեյը Գերմանիայում իրավունքի դոկտորական թեզն էին ուսումնասիրում։ 1930 թ․ Ջելադեթ բեյը հաստատվում է այն ժամանակ Ֆրանսիայի մանդատի ներքո գտնվող Սիրիայի մայրաքաղաք Դամասկոսում։ Նա ակտիվացնում է քաղաքական գործունեությունը և կարևոր դեր կատարում «Հոյբուն» ընկերության ստեղծման գործում։ Աջակցել Աղրըի (Արարատի-Ակունքի խմբ․) ապստամբությանը. գաղտնաբար գալիս է Թուրքիա՝ Մարդինի շրջակայքում երկրորդ ճակատ բացելու նպատակով, սակայն ձախողվելով՝ վերադառնում է Դամասկոս։

Դամասկոս վերադառնալուց հետո, մինչև 1951 թ. իր մահը Ջելադեթ բեյը շարունակաբար խորասուզվել է լեզվի և մշակույթի ուսումնասիրությունների մեջ: Իրականում լեզվի հանդեպ նրա սերը սկսվել է երիտասարդ տարիներից։ Նա Ստամբուլում գտնվելու ժամանակ Խալիլ Խեյալիի նախաձեռնությամբ մասնակցել է քրդերեն լեզվի լատինատառ այբուբենի ստեղծմանը։ Սիրիայում հրատարակված «Հավար» ամսագիրը և «Ռոնահի» թերթը դարձան լատինատառ այբուբենով հրատարակված քրդական առաջին հրատարակությունները։

1933 թ․ հանրապետության 10-ամյակի կապակցությամբ համընդհանուր համաներման հայտարարության առթիվ Ջելադեթ բեյը նամակ է գրել՝ ուղղված Մուստաֆա Քեմալին։ «Նորին գերազանցություն Ղազի փաշա» բառերով սկսվող բաց նամակի ձևով և արաբական տառերով գրված այս պատմական փաստաթղթի առաջին հրատարակությունը, որպես Հավար գրադարանի 6-րդ գիրք՝ լույս է տեսել 1933 թ․, Դամասկոսում։

Նամակը լատինատառ տպագրելու համար պահանջվել է 40 տարի. դոկտոր Նուրի Դերսիմին նամակը լատինատառ տպագրել է Հալեպում, 1973 թ․։ Դրանից քիչ հետո «Քոմալ» հրատարակչությունը 1977 թ․ պարզեցրել է նամակը, իսկ «Դոզ» հրատարակչությունը 1992 թ․ այն հրապարակել է այնպես, ինչպես կա։ 2010 թ․ «Դոզ» հրատարակչությունը տպագրել է Ջելադեթ բեյի նամակի նոր հրատարակությունը՝ Մուստաֆա Այդողանի նոր տառադարձության հիման վրա։

«Լեռնային թուրքերի լեզուն»

Ջելադեթ բեյը նամակում դրսևորում է իր և՛ լեզվաբանի, և՛ քաղաքական գործիչ-իրավաբանի ինքնությունը: Նամակի երկրորդ մասում, որպես լեզվաբան, քաղաքավարի, սակայն շատ կոշտ քննադատության է ենթարկում քրդերենի դեմ տարվող հանրապետական ​​վարչակարգի քաղաքականությունը։ Երկար ու հանգամանալից վերլուծություն է անում, բառերի ու նախադասությունների մակարդակով օրինակներ բերելով, այլ լեզուների հետ համեմատություններ կիրառելով՝ ջանում է ապացուցել, թե որքան հակագիտական ​​են քրդերենի դեմ ուղղված թեզերը։

Նա նշում է, որ նրանք, ովքեր պնդում են, թե քրդերենը լեզու չէ կամ լատինատառ քրդերեն գրելը վերագրում են հայերին՝ կապ չունեն գիտության հետ։ Ասում է, որ Թուրքիայի Հանրապետության թշնամական վերաբերմունքը քրդերի նկատմամբ ոգեշնչել է նաեւ այլ ճնշող պետություններին։

«Նեջաթի բեյը՝ ձեր կիրթ երեսփոխաններից մեկը, Քրդստան կատարած հետազոտական ​​ճամփորդությանը հաջորդած հաշվետվության մեջ քրդերի և նրանց լեզվի մասին խոսելիս ասում է. «Այո, լեռնային թուրքերի լեզվի վերացումը մի քիչ բարդացել է»:

Այս արտահայտությունը արդեն նորաձև է դարձել այն կառավարությունների համար, որոնք ցանկանում են ձևափոխել կամ ոչնչացնել քրդերին: Թուրքական կառավարության՝ քրդերին «լեռնային թուրքեր» անվանելու պես Պարսկաստանում նույն արտահայտությունը մի քանի տարի է, ինչ կիրառվում է և Պարսկաստանի քրդերին սկսել են անվանել «լեռնային պարսիկ»: Եթե ​​Իրաքը ևս հետևի այս ձևին, ապա վաղը Իրաքում «լեռնային արաբների» հայտնվելու հրաման կտրվի»։

«Արևմուտքի ամենահարուստ լեզուն»

Ջելադեթ բեյը քրդերենը թուրքերենի մի մասի կամ դրա աղճատված ձևի վերաբերյալ պնդումները գիտական լրջությունից հեռու է համարում և կտրականապես մերժում դա։ Նա ընդգծում է, որ քրդերենը՝ իր ծագմամբ, ձևով և ընտանիքով, բոլորովին տարբեր է թուրքերենից և ինքնուրույն լեզու է: Արևելյան լեզուների շարքում քրդերենի «դիրքի» մասին նա անձնական կարծիք չի հայտնում՝ նշելով, թե դա անելու է ապագայում։ Սակայն քրդերենի արժեքի վերաբերյալ մատնացույց է անում մի հասցե, որին քեմալական վարչակազմը չէր կարող առարկել՝ Զիյա Գյոքալփ։

«Այստեղ ես կհիշատակեմ թյուրքիզմի մեծագույն մարգարե Զիյա Գյոքալփ բեյի դատողությունները քրդերենի վերաբերյալ, որը լրջորեն արժանի է ուշադրության։ Զիյա Գյոքալփ բեյը դիարբեքիրցի քուրդ է։ Քրդերենը նրա մայրենի լեզուն է։ Զիյա բեյը չի սահմանափակվել մայրենի լեզվի սովորական իմացությամբ, այլ ուսումնասիրել է նաև այս լեզուն գիտնականի և լեզվաբանի հայացքով և ժամանակին ստեղծել քրդերենի քերականություն։ Այս առումով առանձնահատուկ արժեք և նշանակություն ունի նրա դիրքորոշումը քրդերենի վերաբերյալ։

1926 թ․ հանգուցյալ Զիյա բեյի մի ստեղծագործություն հատվածաբար տպագրվել է «Գիրեսուն» թերթում։ Զիյա բեյը այս աշխատության մի կետում քրդերենը համեմատում է արևելյան այլ լեզուների հետ և ասում. «Քրդերենը, արաբերենն էլ ներառյալ՝ Արևելքի ամենահարուստ լեզուն է»:

«Երկու Թուրքիա»

Նամակի առաջին մասում Ջելադեթ բեյը, իրավագետի և քաղաքական գործչի ոճով քննում է ռեժիմի քրդական քաղաքականությունը և ասում, որ քեմալական վարչակարգը հակաքրդական քաղաքականություն վարելու ճանապարհ չունի։ Ըստ նրա, զինադադարի ժամանակ կար երկու Թուրքիա՝ մեկը կառավարվում էր Անկարայի կողմից, մյուսը՝ Ստամբուլի։ Մուստաֆա Քեմալը հմուտ ղեկավարմամբ վերջ է դնում այս երկակիությանը. կայսրությունը պատմության մեջ թաղելով` ստեղծում է հանրապետությունը և Լոզանի պայմանագրով միջազգային հանրության կողմից այն ընդունել տալիս։

Սակայն Քեմալն այդ միացումը չէր կարող իրականացնել ընդդիմադիրների՝ օրենքների կոդեքսով ընդդիմադիր լինելու իրավունքն ապահովելով։ Ընդհակառակը, այդպես վարվելու դեպքում ընդդիմադիրների մի մասին բռնի կերպով արտասահման պետք է ուղարկեր, իսկ մյուս մասն էլ, իր կաշին փրկելու մտահոգությամբ, ստիպված կլիներ արտերկիր փախչել։ Այդպիսով՝ Ստամբուլ-Անկարա երկվությունը վերացնելու համար անհրաժեշտ մեթոդները մի նոր երկվության տեղիք կտային՝ Ներքին Թուրքիա և Արտաքին Թուրքիա։

Ջելադեթ բեյը պնդում է, որ համընդհանուր համաներման օրակարգին գալու պատճառն այդ երկակիությունը վերացնելու քեմալական կառավարության նպատակն է։ Քանզի երկրից պոկվելով՝ դրսում Թուրքիա կառուցողները ներսի Թուրքիայի գլխին միշտ կարող են փորձանք բերել։ Այդ ձևով դրսում եղածներին համապատասխան ճանապարհով ներս առնելու անհրաժեշտություն է առաջանում։ Համաներումը այն մեխանիզմներից է, որը կապահովի դա։ Եվ այս համաներման առաջնահերթ թիրախային զանգվածը քրդերն են։

Սակայն այս համաներումը բավարար չէ քրդերին ներս քաշելու համար։ Որովհետև պետական ​​պաշտոնյաները ձեռնպահ են մնում քուրդ բառն օգտագործելուց և Ջելադեթ բեյի բառերով՝ «Քրդստանի հարցի» գոյությունն ընդունելուց։ Իր խիզախ անհատականությամբ հայտնի լինելով հանդերձ, Մուստաֆա Քեմալը նույնպես խուսափում է այս հարցում ճշմարտության հետ առերեսվելուց և փորձում է գործը կառավարել ժամանակակից միջոցներով։ Արդյունքում այս արյունահոսող վերքը խորացնում է մյուս վերքերը, և օրըստօրե լուծումն ավելի է դժվարանում:

«Նորին գերազանցություն, չնայած ձեր հայտնի անձնային և քաղաքական խիզախությանը, ես չգիտեմ, թե ինչու մինչ հիմա չեք կարողացել բացահայտ խոստովանել Թուրքիայում Քրդստանի հարցի գոյության մասին, այդ խոստովանության համար դուք չկարողացաք ձեր կամքով գտնել այդ քաջությունը, և հույս եք դնում ուժի ու զորության վրա։ Քրդստանի այնպիսի մի խնդիր, որ ձեր կառավարությանը տանում է դրա հետ կապված անորոշությունների, վարանումների, նահանջների ու կիսատ գործողությունների»։

«Այս օջախները ինչպես ձեզ համար թուրքեր էին աճեցնում, այնպես էլ մեզ համար քրդեր էին աճեցնում»

Ջելադեթ բեյը խոսում է հիմնախնդրի նախապատմությունը հասկանալու անհրաժեշտության մասին և սեփական տեսանկյունից ներկայացնում Քրդստանի հարցի պատմությունը։ Ըստ նրա, այդ հարցը գոյություն ունի այն օրվանից, երբ քրդական աշիրեթները Իդրիս-ի Բիթլիսիի միջնորդությամբ հավատարմության երդում են տվել Յավուզ Սուլթան Սելիմին։ Այսօր այս հարցը ոչ ֆեոդալական, ոչ դավանանքային կամ ոչ էլ տոհմային հարց է. սա ազգային հարց է։

Օսմանյան կայսրության վերջին շրջանում սկսվող և Հանրապետության հետ արագացող թյուրքիզմը սնուցում է քրդերի մեջ արդեն պատմականորեն գոյություն ունեցող այս «ազգային շարժումը»։ Եվ քանի որ կայսրության սահմաններից ներս գտնվող ոչ թուրք տարրերին բալանսից դուրս մղելու և կարգ ձևավորելու ջանքերը հիմնված են այն գաղափարի վրա, որ «Թուրքիայում թուրքերից բացի այլ ազգային տարր չկա և չպետք է լինի», անխուսափելի հակադրության ստեղծումը:

«Այս շովինիստական ​​ազգայնականության, կամ ավելի ճիշտ արտահայտությամբ՝ այլ ազգերի արյամբ ու մարմին առել ցանկացող նոր ազգին գրագետ դարձնելու համար տեղ-տեղ ստեղծվեցին թուրքական օջախներ և թուրքական տներ։ Հրատարակվեցին ամսագրեր և գրքեր։ Երիտասարդներին այս տներում ու օջախներում հատուկ կրթություն էր տրվում։ Առաջնորդների համոզմունքի համաձայն՝ այս օջախների սկզբնական շրջանում իրականացվում էր նախնական ձևավորման գործողությունը։ Սակայն հետագայում կտեսնենք, որ այս օջախները ինչպես ձեզ համար թուրքեր էին աճեցնում, այնպես էլ մեզ համար աճեցնում էին քրդեր»։

«Այստեղ թաղված է երևակայական Քրդստանը»

Օսմանյան կայսրությունում տարածված «Գյավուրի համեմատ՝ քուրդը մուսուլման է» ասացվածքը աստիճանաբար կորցնում է իր իմաստը, քանզի Միություն և առաջադիմություն կոմիտեի աչքում ընդունելի մուսուլմանը ավելի շատ թուրքն էր: Թրքականության շեշտադրման ավելացումը մեծացնում է քրդերի՝ քուրդ մնալու և որպես քուրդ ապրելու մտահոգությունը։ Սակայն Առաջին համաշխարհային պատերազմը բերում է Միություն և առաջադիմություն կուսակցության վերջը. Մուստաֆա Քեմալը, ով իր ձեռքն է առնում վերահսկողությունը, «քրդից բացի այլ տարրի» չի տիրապետում։ Ուսերին առած բեռը կրել կարողանալու համար հրամայական էր, որ քրդերին իր կողքին պահեր։

«Նորի՛ն գերազանցություն փաշա, մի ճակատագրական պահի մեծ գործ ձեռնարկեցիք։ Հունական վտանգի և գրավման մասին է խոսքը, որ պետք էր չեզոքացնել։ Մինչ այդ վտանգի վերջնական վերացումը, նամազներ և հավելյալ աղոթք անելիս բարեկամական զրույցներ ունեցաք քուրդ ղեկավարների հետ և նրանց հետ միասին կռվեցիք՝ «Եղբա՜յր, աղա՜» բառերի նման անկեղծ արտահայտություններ օգտագործելով»։

Նեղ պահին քրդերը կանգնած են Մուստաֆա Քեմալի կողքին։ Սակայն, երբ նեղությունից դուրս գալով՝ չեն կատարվում քրդերին տրված խոստումները, պայթում է Շեյխ Սաիդի ապստամբությունը։ Թեև երիտասարդ հանրապետության  «էպիլեպսիկ մահվան րոպեներն» անցան, քրդին քրդի դեմ հանելով,  այդ «եղբայրներից» ու «աղաներից» ոմանց կախաղան ուղարկելով խռովությունը ճնշեց։ Շեյխ Սաիդի դեպքն ավարտվում է, բայց դա չի նշանակում, որ Քրդստանի հարցն ավարտված է։

Աղրըի (Արարատի-Ակունքի խմբ․) ապստամբությունից հետո «Milliyet» թերթում տպագրվել է մի նկար, որտեղ պատկերված է Արարատ լեռան գագաթին գտնվող գերեզման։ Քրդական պոպոզ հագած տապանաքարի վրա գրված է «Այստեղ թաղված է երևակայական Քրդստանը»։ Պետությունը, ճիշտ նկարում գրվածի պես, ամեն ինչ անում է (վերահսկողություն, վտարում և  այլն) Քրդստանի հարցը ընդմիշտ թաղելու համար։ Սակայն նպատակին հասնել չկարողացավ. որոշ զենքեր հակառակ կրակեցին, որոշ մեխանիզմներ հիասթափեցրեցին, և, ի վերջո, «Քրդստանի հարցը կարճ ժամանակում լայն քայլերով անցավ երկար փուլերի»։

«Քրդերի ազատությունը բնությունից ծնված պողպատ է»

Ըստ Ջելադեթ բեյի՝ Մուստաֆա Քեմալը այս պատմական ընթացից պետք է հասկանա, որ քրդերին ձուլել հնարավոր չէ։ «Նորին գերազանցություն, համոզված եղեք, որ ավելի դժվար է ստրկացնել քրդերին, քան սպանել նրանց: Քրդերի ազատությունը բնությունից ծնված պողպատ է»,- ասում է Մուստաֆա Քեմալին և մեկ անգամ ևս հիշեցնում նրան, որ համաներումը կամ համաներման նման նախագծերը քրդերի դարդերին դարման չեն լինի։

Ոչ համաներմամբ է հնարավոր որևէ բանի հասնել, ոչ էլ բռնությամբ: Համաներումով քրդերին կարող են շեղել, մխիթարել կամ, նրանց միամտությունից օգտվելով՝ խաբել. այլ կերպ լուծում չի կարող տրվել։ Բռնությամբ քրդերի դեմ գնալը այլ բանի չի բերի, քան անօգնական Անատոլիայի և քուրդ զավակների արյունը թափելն է. խնդիրը մնում է իր տեղում:

Բայց սա չի նշանակում, որ խնդիրը չափազանց բարդ է լուծելու համար։ Ընդհակառակը, հարցը «բավականին պարզ ու հասարակ է»։ Եթե ​​Մուստաֆա Քեմալը ցանկանում է քրդերին հանգիստ թողնելով՝ հարցը կարգավորել, դա այնքան էլ բարդ գործ չէ․ ձեռնարկվելիք քայլերը պարզ են.

«Եթե ուզում եք հարցը կարգավորել, ներկայացնեմ պատկերը. եթե պաշտոնական հաղորդագրությամբ ճանաչեք և ընդունեք Քրդստանի գոյությունը և քրդերի պատմական, ռասայական և մշակութային իրավունքները, ապա մեծ և նշանակալի քայլ արված կլինի խնդրի կարգավորման ուղղությամբ։ Սա անելով՝ դուք միայն կնպաստեք իրադարձությունների զարգացմանը»:

Երեկվանից առ այսօր կարծես թե շատ չի փոխվել՝ ո՛չ խնդիրը, ո՛չ էլ դրա լուծումը։

* Էմիր Ջելադեթ Ալի Բեդիրխան, «Քուրդ մտավորականի նամակը Մուստաֆա Քեմալին», Խմբագրել է Մուստաֆա Այդողանը, «Դոզ» հրատարակչություն, Ստամբուլ, 2010 թ.։

https://artigercek.com/haberler/vahap-coskun-kurt-aydini-celadet-bey-in-mustafa-kemal-e-mektubunu-yazdi

Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը

Akunq.net