«Վախենում եմ, երբ մտածում եմ հայկական դպրոցների ապագայի մասին»

Ֆերդա Բալանջար

Սոցիոլոգիայի դոկտոր Լինդա Բարըշի «Հայկական դպրոցները Թուրքիայում և հայկական ինքնությունը» վերնագրով գիրքը հրատարակվել է «Իլեթիշիմ» հրատարակչությունում: Գրքում, որը Բարըշի դոկտորական թեզի թուրքերեն թարգմանված և կրճատ տարբերակն է, տեղ են գտել հայ դպրոցներից շատ աշակերտների և մանկավարժների հետ արված հարցազրույցներից հատվածներ: Ներկայում Նևշեհիրի Հաջի Բեքթաշ համալսարանի սոցիոլոգիայի բաժնում աշխատող դոկտոր Լինդա Բարըշի հետ զրուցեցինք հայկական  դպրոցների անցյաի, ներկայի և ապագայի մասին:

Գրքի նախաբանում անդրադարձել ձեր հոր պատմությանը։ Ձեր հայրը փոքր տարիքում հայերեն սովորելու համար Քասթամոնուից տեղափոխվել է Ստամբուլ (Կ. Պոլիս-Ակունքի խմբ․), և տարիներ անց՝ 1987 թ․ էլ ձեզ հայերեն սովորելու հնարավորություն ընձեռելու համար դարձյալ Ստամբուլ է եկել: Դուք վեց տարեկանում եք Ստամբուլ տեղափոխվել: Ըստ ձեր ծնողներից լսածի և ձեր հիշողությունների՝ ի՞նչ կարող եք ասել 70-ականներին ու 80-ականներին Քասթամոնուում հայ լինելու մասին:

Ես ծնվել եմ Քասթամոնույում, 1981 թվականին, ինձ համար Քասթամոնուի հետ կապված հիշողություններն սկսվում են արդյունաբերությունից: Քասթամոնուի կենտրոնում անվադողերի խանութ ունեինք: Ես անվադողագործ վարպետ Հակոբի թոռն եմ: Այդ արհեստում երկու հայ վարպետներից մեկն էլ վարպետ Մանուշն էր, ով ևս անվադողագործ էր: Մեր խանութները դեմ-դիմաց էին, սակայն մեր տունը խանութի վերևի հարկում էր, այսինքն ապրում էինք արհեստանոցում, և ես մեծացել եմ այնտեղ: Արհեստանոցում ապրող միակ ընտանիքը հիշում եմ, որ մենք էինք: Կիրակի օրերին, երբ բոլոր խանութները փակվում էին, զգում էի, որ գործը մնում էր մեզ: Պապիս հետ զբոսնում էինք կեղտոտ գետակի ափով: Ես նրա աշկերտն էլ եմ եղել: Չեմ հիշում ոչ մի բան, որ զգացներ այնտեղ մեր հայ լինելը, ուրիշ մարդկանցից տարբեր լինելը: Անվադողագործ վարպետ Հակոբն էլ ուրիշ վարպետների նման վարպետ էր, բացի այն, որ իմ միակ պապիկն էր: Այն ժամանակ մորաքույրներս էլ էին շուկայում ապրում: Հիշում եմ, որ իմ  որոշ ազգականներ դեռևս Քասթամոնուում էին ապրում, երևի ընդհանուր մի 15 ընտանիք: Այժմ արդեն ոչ մեկն այնտեղ չի: Ոմանք մահացել են, ոմանք տեղափոխվել, սակայն իմ տեղեկություններով՝ այնտեղ բնակվող ոչ ոք չի մնացել: Այս պատմածներովս կարող ենք նկարագրել 1980-ականները: 1970-ականներից ուղղակի ոչինչ չգիտեմ, պապս ուրիշ մի քանի աշխատանք էլ է արել, սակայն նրա ամենավերջին գործը անվադողագործությունն էր: Մեկ էլ մեր գյուղն անվանում էին գյավուր (անհավատ-Ակունքի խմբ․), ինչպես մի շարք այլ վայրերում էր այդ երևույթը հանդիպում… Ես ինքս մանկությանս ընթացքում անգամ եթե չեմ զգացել իմ տարբերվող լինելը, մի փոքր գիտեմ պապերիս, անգամ հորս սերնդի՝ այս խնդրի հետ կապված տխուր հիշողություններ լինելու մասին: Իսկ հորս հայերենի հետ ունեցած կապը բոլորովին այլ է: Ինչպես գրքում էլ մի քիչ պատմել եմ, հայրս առաջին անգամ հայերեն գիրք 9-10 տարեկանում է տեսել, այն էլ Գերմանիայից այցի եկած մորաքրոջ շնորհիվ: Դրանից հետո նա ցանկացել է հայերեն սովորել: Հիմա եթե նորից հարցնեմ՝ «Ինչու՞ այդ գիրքը այդքան սիրեցիր», դարձյալ չի կարող ասել, ինչպես որ այն ժամանակ էի հարցրել: Ասում է՝ «Չգիտեմ, սիրեցի, գեղեցիկ թվաց», հավանաբար խուսափելով: Այն ժամանակ, այսինքն հորս՝ Ստամբուլում եղած տարիներին՝ 1960-ականներին և դրանից հետո, Քասթամոնուում կարծես հայերեն գրել-կարդալ իմացող ոչ ոք չկար, բացի այդ, չեմ կարծում, որ այն ժամանակ շրջապատում հայերեն գրված որևէ բան լիներ: Մեր մեջ բավարար հայերեն խոսակցություններ չեմ հիշում, միայն պարզ նախադասություններ, տարրական գիտելիքներ հայերենից, այդքանը… Այդ զրույցներն էլ մի քանի այլ հայ ընտանիքներում գաղտագողի, շշուկով ասվելու անհրաժեշտությունն զգացող, այսինքն շատ չարտաբերվող խոսակցություններ էին: Վախվորած խոսակցությունները մենք՝ հայերս, միշտ հայերենով էինք խոսում: Վախի պահին հայերենով ավելի շատ էինք վախենում:

Ձեր դոկտորական թեզը METU-ում նույնպես հայկական դպրոցների մասին էր, և դուք նշում եք, որ որոշակի դժվարություններ եք ունեցել: Կարո՞ղ եք մի փոքր բացել փակագերը: Ի՞նչ դժվարություններ եք ապրել։

Իրականում այդ գիրքը իմ դոկտորական թեզի՝ թուրքերեն թարգմանված, կրճատված և գիտական լեզվից մի քիչ հեռացած տարբերակն է: Ուստի դոկտորական թեզս գրելու ընթացքում հանդիպածս դժվարություններն իրականում այդ գրքի հետ են կապված: Երկու տարի առաջ «Լիբրա» հրատարակչությունը հրատարակեց դոկտորական թեզիս անգլերեն տարբերակը: Այդ գրքի առաջաբանում նախընտրեցի չխոսել այդ նեղությունների մասին: Միայն թուրքերեն գրքում անհրաժեշտ համարեցի շատ մանրամասն անդրադառնալ այդ թեմային: Առնվազն այսքանը կարող եմ ասել:

Գրքի 213-րդ էջում նշում եք, «թե ինչպիսի փոփոխություն է տեղի ունեցել Հրանտ Դինքի սպանությունից հետո հայ երիտասարդության ինքնության մեջ՝ կարող է լինել ամբողջովին այլ թեզի թեմա», ապա՝ հավելում. «Հրանտ Դինքի սպանությունից հետո հայ երիտասարդության մեջ նկատվող քաղաքական զարթոնքը նաև ճամփա հարթեց մշակութային և ինքնության զարթոնքի համար»: Ձեր ուսումնասիրության շրջանակում կատարված հարցազրույցների լույսի տակ մանրամասնո՞ւմ եք այդ թեման:

Որպեսզի կարողանամ այս հարցին ամբողջական պատասխան տալ, պետք է կրկին աչքի անցկացնեմ այս հարցի շրջանակում արածս հարցազրույցները: Սակայն անշուշտ կարող եմ խոսել այն մասին, որ Դինքի սպանությունից հետո հասնունացել է հայերեն սովորել ցանկացող, հայերենն արժևորող մի սերունդ, որը դրան չի նայում որպես սոսկ պարտադիր դաս: Այս պնդումը կարող է լինել ուրիշ ուսումնասիրման թեմա ևս: Այսինքն՝ ինքնությունը, մայրենի լեզուն և Հրանտ Դինքի սպանությունը նորից կարող ենք տեսնել այս նոր սերնդի համատեքստում: Անգամ միգուցե այս հարցազրույցում Ձեր հարցերին պատասխանելով՝ ինքս կարողանամ ուսումնասիրության համար նոր թեմաներ գտնել: Այսպիսի սերնդի ձևավորումն ապահովող մի քանի այլ գործոններ էլ կարող ենք թվարկել՝ բացի Դինքի սպանությունից, սակայն այս սպանությանը հաջորդած բոլոր դեպքերը երիտասարդների որոշ շրջաններում ժողովրդականություն վայելող մշակույթի տարրի վիճակում, հատկապես սոցիալական մեդիայի տարածմամբ հայտնի մի շրջանում «հայ լինելը» վերջերս նվաստացող մի գործոն լինելու փոխարեն կարող է փոխարկվել հպարտության գործոնի:

Հարցազրույցները անցկացրել եմ 2017 թ․: Ուսումնարանի վերջին դասարանի աշակերտներն ու շրջանավարտներն էլ են այն խմբերից, որոնց հետ  հարցազրույցներ եմ արել: Ուսուցիչներ, տնօրեններ… Անշուշտ տրվող պատասխանները տարբերվում են՝ ըստ դպրոցների: Որովհետև ամեն մի դպրոց դպրանոց է, և ամեն մի դպրոց առանձին ինքնություն է: Այդ առումով Դինքի սպանությանը դպրոցների մոտեցումներն էլ մեզ շատ բան կարող են ասել: Կամ էլ, աշակերտների նոր կազմավորումների, նոր նախաձեռնությունների համար դպրոցները աջակցելու որակյալ կառույց պետք է ունենան… Շատ կարևոր է, թե ինչ ուղղությամբ են դպրոցները նոր սերնդի հայ երիտասարդությանը աջակցություն ցույց տալիս: Դինքի սպանությունից հետո, մի նեղ հատվածում հանրայնացված հայկականությունը յուրաքանչյուր դպրոցում, ինչպես ասեցի, կարող է տարբեր հայ ինքնության ձևավորման պատճառ լինել: Իրականում պատասխանելով Ձեզ, ինքս ինձ նորից եմ հարցնում, թե տրված հարցերին պատասխանելով, որ առումներով թերություններ կային, որ հարցերի վերանայման կարիքը կա, որոնք են անտեսված: Այս պատճառով շատ եմ սիրում սոցիոլոգիան, ուսումնասիրողին շարունակաբար վերականգնող ոլորտ է, առավել ևս այս հասրակության մեջ: Հատկապես՝ եթե մեր թեման հայ և թուրք հասարակություններն են:

Գրքի  վերջում նշում եք․ «Այս աշխատությունը հայ ինքնությանս մասին իմ տեսակետը ևս փոխեց»։ Կբացատրե՞ք՝ ինչ նկատի ունեք:

Հայկական դպրոցների ու հայ ինքնության հետ կապված ուսումնասիրությունն առաջին անգամ սկսելիս, նկատեցի, որ ինքս դրա մասին ոչ մի բան չգիտեմ, իմացածս էլ շատ-շատ թերի էր, միգուցե մի բան էր, որը չէի տեսել ներսից, երբ ներսումս էի, երբ նայում էի որպես սոցիոլոգ, այսինքն սուբյեկտիվությունս դարձնում էի ինձ օբյեկտ, կարողացա զգալ, թե այդքան տարի ինչպես ենք քանդակված եղել, ինչպես ենք դիմադրել… Մի ոլորտում ես, ուր գոնե մի քիչ, անգամ մի քիչ էլ  ինքդ քեզնով հպարտանալ թույլ չի տրվում, քեզնով, քո ընտանիքով, քո անցյալով, քո ապագայով հպարտանալ չկարողանալը՝ դա, ամենաշատը հենց դա թույլ չի տրվում: Որևէ պարագայոում չեմ ասում, որ մարդ պետք է հպարտանա իր անցյալով, առնվազն որպես մշակութային էլ լինի, մեր ինքնության հետ ավելի հաշտ կարող էինք մեծանալ: Կարող էինք մեծանալ՝ առանց վախենալու ու երկյուղելու, գոնե մի քիչ: Այդ իրավունքն ունեինք, ունեինք մինչև վերջ, ահա չգիտեին , որ այդչափ շատ իրավունք ունենք, մեր ստեղծածով, արտադրածով, երաժշտությամբ, արվեստով, պոեզիայով, ճարտարապետությամբ, լեզվով, արհեստով, գաղափարներով, մեր ամբողջ մշակույթով հանդերձ մեր իրավունքների մեծության չափը չգիտեինք․ մեզ չէին սովորեցրել: Դպրոցներում հայ աշակերտներին դա՛ չէին սովորեցնում՝ մեր ով լինելը… Այդ պատճառով չգիտենք էլ, թե ուր ենք գնալու: Սակայն ինքնությունը մի սահման ունի, մի պատ՝ որին անընդհատ զարնվելով կանգ ես առնում: Այս ոլորտին որպես հետազոտության օբյեկտի նայելով, միայն այդ ժամանակ ամենաանսպասելի մտքերն են խոսել սկսում: Ամենաանսպասելի մտքերն են ջրի երես ելնում: Սովորելով, առերեսվելով և գրելով, ինքնությունդ ընդունած գրելով, ստեղծելով՝ ինքնությունդ էլ նորից սկսում է գրվել: Որովհետև ինքնությունդ դառնում է ավելի կամային, ավելի ուժեղ, ավելի գիտակցված:

Որպես հայկական դպրոցների վերաբերյալ ուսումնասիրություն կատարած սոցիոլոգ՝ ի՞նչ կարծիք ունեք հայկական դպրոցների ապագայի վերաբերյալ: Ինչպես գիտեք, Թուրքիայի հայ համայնքի մի մասը կարծում է, որ անհրաժեշտ է միավորել որոշ դպրոցներ: Ինչպե՞ս եք գնահատում դպրոցների ապագան այս տեսակ վեճերի առանցքում:

Որպես հայկական դպրոցների վերաբերյալ ուսումնասիրություն կատարած սոցիոլոգ՝ շատ եմ վախենում մտածել հայկական դպրոցների ապագայի մասին: Որպես սոցիոլոգ չեմ կարող վախենալ, սակայն հայկական կողմս երբեմն գերակշռում է: Գրքումս հայկական դպրոցների պատմությունը, հենց աչքիս առաջ, կարծում եմ, թևաթափ է լինելու, ինչպես մի քանի անգամ եղել է պատմության մեջ, այս անգամ մի ժամանակաշրջանում, որում նաև ես եմ գտնվում: Նորից կպատահի, նորից կպատահի, ամեն անգամ եղածի նման նորից կպատահի, միայն թե ուրիշ ձևով կպատահի:

Ի՞նչն է այս պատահելիք հիասթափությունը: 1900-ականների սկզբին Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստանի-Ակունքի խմբ․) հարյուրհազարավոր հայկական դպրոցները տեսանք, որ մի տեսակ շատ արագ պատմության թատերաբեմից հեռացան: Գրքում առկա են դրան պատճառ դարձած մի քանի օրենքներ, դրանց հրապարակվելու ընթացքի մանրամասներն ու անհեթեթությունը: Այնպիսի օրենքներ, որոնց կիրառումն անիմաստ էր, սակայն գործադրման հետևանքով դրանք մեկ առ մեկ փակվում էին: Այդ բոլոր դպրոցներն ուրիշ անուներ ունեին, ուրիշ ինքնություն, բոլորը աշխույժ էին, տարբեր-տարբեր վայրերում, տարբեր տեսակների էին, սակայն գործում էին: Ի՞նչ թիվ, վիճակագրություն կա: Հազարից տասի ընկնելը ի՞նչ էր: Սրա հետևանքը ո՞րն է: Ահա՝ տեսնում ենք դրա հետևանքը… Ընդամենը մեկ անվան ներքո միավորվելն ի՞նչ է՝ հետո մեկընդմիշտ անհետանալը: Ինչպես որ կարող ենք միության մեջ միավորվելով մեր գոյությունը պաշտպանել, այնպես էլ միավորվելով կարող ենք կանխատեսել մեր ամբողջ միության ոչնչացումը:

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/26351/ermeni–okullarinin–gelecegini–dusundugumde–korkuyorum

Թարգմանեց Տիգրան Չանդոյանը

Akunq.net