Եթե անգամ կրոնափոխները մոռանան էլ, որ կրոնափոխ են եղել, պետությունը երբեք չի մոռանա

Ֆերդա Բալանջար

«Իլեթիշիմ» հրատարակչության կողմից լույս է տեսել գրող, լրագրող Քորհան Աթայի «Սերթելները» գիրքը, որտեղ ներկայացվում է Սաբիհա և Զաքարիա Սերթելների կյանքի պատմությունը և նրանց պայքարը։ Սերթել զույգը 1911-1978 թ․ հրատարակել է ամսագրեր և թերթեր, որոնք բոլորն էլ մեծ վաճառք են ունեցել․ նրանք նաև բազմաթիվ գրքերի հեղինակ են։ Արամ Փեհլիվանյանի, Հայկ Աչըքգյոզի, Սոնա և Վարդան Իհմալյանի նման բազմաթիվ հայ կոմունիստների հետ կապ ունեցած Սերթելները ժամանակակից պատմության ամենակարևոր ականատեսներից են։ Քորհան Աթայի հետ, գիրքը հիմք ընդունելով, խոսել ենք Սաբիհա և Զաքարիա Սերթել զույգին առնչվող անհայտ կամ էլ քիչ հայտնի բաների մասին։

– 1900-ական թթ․ սկզբից սկսած մինչև 1980 թ․ Զաքարիա Սերթելի մահը Սաբիհա և Զեքերիա Սերթելներն իրենց հետ տեղի ունեցած դեպքերի, վկայությունների միջոցով մեզ ի՞նչ են պատմում Օսմանյան կայսրությունից Թուրքիայի Հանրապետություն անցման ժամանակաշրջանում գրանցված խզման և շարունակականության վերաբերյալ քննարկումների մասին։ Հատկապես մարդու իրավունքների, ազատությունների, ժողովրդավարության փնտրտուքների տեսանկյունից Սերթելների կյանքը բոլորովին լավ պատկեր չի ներկայացնում ներկայիս Թուրքիայում նույն պայքարը մղող մարդկանց համար։ Ի՞նչ կասեք այդ մասին։

– Ձեր հարցի առաջին մասը, այսինքն՝ Օսմանյան կայսրությունից Հանրապետության անցնելու շրջանը գրքում ներառված է վկայությունների և փաստերի միջոցով։ Կարծում եմ, որ այդ փաստերը և վկայությունները կարդացողները իրենց տեսանկյունից համապատասխան եզրահանգումների կարող են հասնել։ Ըստ իս, Օսմանյան կայսրությունից Հանրապետություն անցնելու ընթացքում հիմնական խնդիրը բազմազգ կայսրությունից մեկ ազգով պետության անցնելու փորձերն էին։

Աբդուլ Համիդ Երկրորդի բռնապետության տարիներին բոլորը ճնշված էին, և ոչ մեկի ապագան հնարավոր չէր կանխատեսել․ այդ տարիներին Միություն և առաջադիմություն կոմիտեի՝ Սալոնիկում սկսած «ըմբոստության» հետևանքով կազմակերպված ազատ ընտրությունները և նոր խորհրդարանում յուրաքանչյուր ազգի ներկայացուցչի առկայությունը մեծ ոգևորություն և հույսեր էր առաջացրել օսմանյան շրջանակներում։ Հեղաշրջումից հետո  սալոնիկցի մուսուլմանները, հրեաները, կրոնափոխները, հույները, բուլղարները մինչև կեսգիշեր Միություն և Առաջադիմություն կուսակցության կարմիր-սպիտակ ժապավեններով և «Կեցցե՜ օսմանյան սահմանադրությունը», «Ազատություն, հավասարություն, եղբայրություն և արդարություն» կարգախոսներով պաստառներով լցրել էին փողոցները։ Այնպիսի ոգևորվածություն էր տիրում այդ ժամանակ, որ երբ 1909 թ․ սկսվեց մարտի 31-ի խռովությունը, վերջինիս միջամտելու նպատակով Սալոնիկից մեկնած Գործողության բանակում ընդգրկվել էինսալոնիկցի հրեաների կամավոր գումարտակը, որի շարքերում էր նաև աշխատավորների առաջնորդ, սոցիալիստ Ավրամ Էլիզեր Բենարոյան, բուլղարների կամավորական գումարտակը, ինչպես նաև՝ Միություն և առաջադիմության գաղափարների հովերով տարված բալկանյան ժողովուրդները։ Այսօր այդ օրերի մասին դատողություններ անելը դյուրին չէ իհարկե, սակայն իմ ներքին ձայնը հուշում է, որ ճիշտ պատասխանը հենց այդտեղ պետք է փնտրել, և որ այն այդտեղ մի տեղ է․․․ Ինչ վերաբերում է Սերթելներին, ապա նրանք իրենց ապրած բոլոր ժամանակաշրջաններում և ամեն երկրում ու ռեժիմի պայմաններում ստիպված են եղել միայն մի բանի համար պայքարել՝ ժողովրդավարություն և մարդու իրավունքներ․․․ Այդ պայքարի հիմնական նպատակն ու թիրախները, ցավոք սրտի, Օսմանյան կայսրության կործանման կենտրոններ Սալոնիկում և Ստամբուլում, 1920-ական թթ․ ԱՄՆ-ում, Հանրապետության հիմնադրման կենտրոն Անկարայում, հունգար աշխատավորական կուսակցության կենտրոն Բուդապեշտում, Գերմանիայում Սոցիալիստական միություն կուսակցության կենտրոն Լայպցիգում և Խորհրդային Միության կոմունիստական կուսակցության կենտրոն Մոսկվայում ընդհանրապես չեն փոխվել և չեն հասել իրենց նպատակին։ Թուրքիայում և աշխարհի մեծ մասում այդ պայքարը դեռ շարունակվում է։

Իրականում հաճախ են լինում դեպքեր, երբ ամենաժողովրդավար համարվող  երկրներում նույնիսկ ռասիստ մի անձնավորություն կարող է հանրահայտ հայտարարություններով ժողովրդական զանգվածներին իր հետևից տանել, հեշտ հասնել իշխանության, չարաշահել այդ իշխանության բարիքները և բռնապետություն հաստատել։ Դարձյալ ինչպես ասում է Չեթին Ալթանը․ «Ապագայի նկատմամբ հույսը չպետք է կորցնել»։ Սա դարերով շարունակվող պայքար է և, ինչպես երևում է, երբեք չի ավարտվի։ Սերթելները ամենադժվար և անհնարին պայմաններում նույնիսկ հետ չեն մնացել այդ պայքարից։ Դա էլ աշխարհին նրանց պատուհանից նայողների համար կարևոր մղիչ ուժ է։

-Գրքի առաջաբանում Սաբիհա և Զաքարիա Սերթելների մասին նշում եք․ «Իրենց մասնագիտական կյանքի ամեն փուլում նրանք պայքարել են բռնի իշխանության և ուժային կենտրոնների դեմ։ Ընդդիմադիր լինելը նրանց համար անփոխարինելի ապրելակերպ է եղել»։ Սակայն գրքի հետագա բաժիններում հաղորդում եք, որ երբ Սերթելները 1915 թ․ վերջին կամ էլ 1916 թ․ սկզբներին ամուսնանում են, Միություն և առաջադիմություն կուսակցության առաջնորդներ Թալեաթը և դոկտոր Նազըմը նրանց ամուսնական արարողության վկաներն են դառնում։ Այդ ժամանակ Սաբիհան 21, իսկ Զաքարիան 25-26 տարեկան էր։ Նրանք այդ ժամանակ կարող էին գաղափարապես Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ազդեցության տակ եղած լինել։ Սակայն տարիներ անց էլ Բաքվում իրենց գրած հուշերում հայերի և 1915 թ․ տեղի ունեցածների (Հայոց ցեղասպանության-Ակունքի խմբ․) մասին ընդհանրապես չեն խոսում։ Դա ինչի՞ հետ եք կապում։ Այդ լռության պատճառն ի՞նչն էր։

– Սալոնիկյան դեպքերի ժամանակ Սաբիհան շատ երիտասարդ էր, իսկ Զաքարիան Զիյա Գյոքալփից և նրա ազգայնական գաղափարներից մեծապես ազդված երիտասարդ էր․ նրանք գիտեին 1915-16 թթ․ Օսմանյան կայսրության անկման մասին, սակայն շատ երիտասարդ էին և բնականաբար չէին պայքարելու «կրոնափոխ Սաբիհայի» և «մուսուլման Զաքարիայի» ամուսնության միջոցով «կրոնափոխ» կաստան վերացնելու հույսով այդ միությանն աջակցած Միություն և առաջադիմություն կուսակցության դեմ։

Մինչև 1950 թ․՝ կյանքը փրկելու համար արտասահման տեղափոխվելը, իրենց գրքերում, հրատարակած ամսագրերում և թերթերում Հայոց ցեղասպանության մասին որևէ հոդվածի ես չեմ հադիպել։ Արտասահմանում, Թուրքիայի կումունիստական կուսակցության հետ միահյուսված Հունգարիայում, Չեխոսլովակիայում, Արևելյան Գերմանիայում, Խորհրդային Միությունում և Ադրբեջանում գտնված տարիներին էլ այդ թեմայի վերաբերյալ որևէ հոդված չեն գրել։ Այդ երկրներում իրենց կենսագրությունը ներկայացնելիս նրանք միշտ թաքցրել են Թուրքիայի կոմունիստական կուսակցության անդամ լինելու ժամանկաշրջանը։ Իրենց կենսագրության մեջ միշտ նշել են, որ այդ տարիներին ապրել են Ավստրալիայում, քանի որ մեկ օր անգամ չեն կորցրել Թուրքիա վերադառնալու հույսը։ Գուցե այդ պատճառով է, որ ընդհանրապես չեն անդրադարձել 1915 թ․։ Սակայն այսպիսի ուշագրավ փաստ էլ կա։ Թուրքիայի կոմունիստական կուսակցության առաջադեմ անուններից և Սերթելների հետ արտասահմանում ռադիոյում աշխատած դոկտոր Հայկ Աչըքգյոզի «Մի անատոլիացի հայ կոմունիստի հուշերը» գրքում, ինչպես նաև Վարդան Իհմալյանի «Կենսագրություն»-ում «1915»-ի մասին մի քանի նախադասություն է հանդիպում։ Զաքարիան երբեք կոմունիստ չի եղել, Վարդանը, Հայկը և Սաբիհան կարո՞ղ էին մտածել, որ 1915 թ․ աղետի (Հայոց ցեղասպանություն- Ակունք խմբ․) հարցը հնարավոր է ուսումնասիրել հեղաշրջումից հետո միայն։

–  Ունեցվածքի հարկի ժամանակաշրջանում Սաբիհա Սերթելի եղբայր Ջելալ Դերվիշ Դերիշն էլ, չնայած Միություն և առաջադիմություն կուսակցության արմատական անդամ և Հանրապետության հիմնադիրներից լինելուն, «կրոնափոխ» մի ընտանիքից սերելու պատճառով ստիպված է եղել բավականին մեծ ունեցվածքի հարկ վճարել։ Թեև Սաբիհա Սերթելը ժամանակի քաղաքական իշխանությունների դեմ կոշտ քննադատությամբ է հանդես եկել, սակայն Ունեցվածքի հարկի մասին որևէ բան չի գրել։ Դա ինչպե՞ս կմեկնաբանեք։

– Ինչպես ընդգծել եմ նաև գրքում, կրոնափոխները կարող են մոռանալ իրենց կրոնափոխության մասին, սակայն պետությունը երբեք չի մոռանա։ «Ոչ մուսուլման» ձևակերպմամբ օտարված հայերի, հույների, ասորիների և հրեաների շարքին  ավելացել են կրոնափոխները։ Այնպես որ Ջելալ Դերվիշ Դերիշի նման Սալոնիկի մեվլևիների շարքում բարձր աստիճանի հասած դերվիշներից Ալի Դերվիշի ցեղից սերած, Հանրապետության հիմնադիրների մեջ տեղ գրաված մի մարդու ճակատագիրն անգամ չի փոխվում։ Մուսուլման կապիտալիստներ ստեղծելու պատրվակով, առանց հարուստ-աղքատ հաշվի առնելու, բոլոր «ոչ մուսուլմանների և կրոնափոխների» գույքը բռնագրավվեց։  Սոցիալիստ Սաբիհան սկզբում կարծում էր, որ այդ հարկը չի տարանջատում կրոնը և ծագումը, այլ կիրառվում է բոլոր հարուստների վրա՝  արդար պայմաններով, և դա ճիշտ էր համարում ճնշված աղքատ խավի հանդեպ։ Սակայն, երբ կարճ ժամանակ անց պարզ դարձավ, որ իրականությունն այդպիսին չէ, շատ քննադատեց այդ հարկի կիրառումը։ Քննադատել է, սակայն տարիներ հետո իր գրած հուշերում․․․ այդ օրերի մասին ոչ մի տող չի գրել, քանի որ այդ պարբերականն անմիջապես կփակվեր, իրեն էլ բանտ կնետեին։ Իհարկե կարող եք հարցնել՝ եթե ուրիշ հարցերի մասին գրելուց չի վախեցել, ինչու՞ է դրանից վախեցել։ Եթե անգամ Ունեցվածքի հարկն անցել է պատմության գիրկը, գու՞ցե այն պատճառով, որ նա նկատել է, որ դա Միություն և առաջադիմություն կուսակցության նախագիծն է, այսինքն՝ խորքային պետության գործողություն։

– Ձեր գրքում մանրամասն ներկայացնում եք, որ  Թուրքիայի մամուլի պատմության ամոթալի էջերից մեկի՝ «Թան» տպագրատան վրա հարձակման ժամանակ նրանք տուժել են, ինչպես նաև այն մասին, որ Սերթելները, որպես լրագրության և մամուլի կազմակերպության ղեկավարներ, գրեթե բոլոր ժամանակներում լուրջ  ճնշումների են  ենթարկվել։ Որպես լրագրող և գրող՝ մեր օրերում Թուրքիայում մամուլի վիճակի մասին  ի՞նչ կարող եք ասել Սերթելների հետ տեղի ունեցածների հետ համամեատելիս։

– Առաջին հայացքից կարող եք մտածել․ «Չեն կարողացել առաջադիմել իրենց կատարած գործում»։ Սակայն երբ  դեպքերը դիտարկում ենք իրարից անջատ, որոշ կարևոր տարբերություններ են ի հայտ գալիս․ օրինակ՝  Զաքարիան 1919 թ․ Սաբիհայի հետ միասին իր հրատարակած «Բյույուք Մեջմուա» («Մեծ ամսագիր») ամսագրով Ստամբուլի գրավման դեմ «ընդհատակյա համայնք հիմնադրելու» մեղադրանքով Բեքիրաղա Բյոլյուղու կոչվող հայտնի զնդանն է նետվել և մի պահ հայտնվել հսկայական խցերում՝ ազատ քաղաքական քննարկումներ անող մի խումբ մտավորականների շարքերում։ Սաբիհան նույնիսկ խուց է եկել և նրանից ստանձնել ամսագրի հրատարակման իրավունքը։ 1925 թ․ Ջևաթ Շաքիրը Սերթելների «Րեսիմլի Փերշեմբե»՝ («Պատկերավոր հինգշաբթի») ամսագրում տպած մի հոդվածի պատճառով Զաքարիայի հետ դատվել է Անկարայի Անկախության դատարանում՝ մահապատժի պահանջով։ Խցի պայմանները բարելավելու համար Զաքարիան իր ընկերներից մեկին խնդրում է խուց բերել երկու մահճակալ։ 1931 թ․ «Սոն Փոսթա» թերթում զետեղված մի լուրի պատճառով Զաքարիան և Սելիմ Ռագըփ Էմեչին ընկել են Սուլթանահմեթ բանտ, որտեղ ունեցել են առանձին սենյակներ, նույնիսկ աշխատասենյակ։ Դրսից հնարավոր էր հյուր ընդունել, և ուտելիքները Եգիպտական շուկայում գտնվող հայտնի Պանդելի ճաշարանից էին բերվում։

1940-ական թթ․ «Թան» թերթը հաճախ էր փակվում կամ հավաքվում։ Չնայած Սաբիհային որևէ  օրենքով չեն արգելել հոդված գրել, սակայն Ներքին գործերի նախարարության հրամանով, խոչընդոտել են նրա գործունեությունը։ Մի օր ներքին գործերի նախարար Շյուքրյու Քայան կանչել է Սաբիհային և ասել․ «Այդ գաղափարներից հրաժարվի՛ր, ոստիկանության բաժնում քո գործի հաստությունը հասել է առաստաղին։ Դու երկրի արժեքավոր գրողներից ես․․․քեզ պատգավոր կդարձնենք։ Քո գաղափարներից ավելի լավ օգուտ կքաղենք»։ Սաբիհան նախարարին պատասխանել է․ «Առաջարկում եք, որ ես իմ գաղափարները փոխեմ պատգամավոր դառնալու հե՞տ։ Շնորհակալ եմ։ Հաջողություն», սակայն նրա ճանապարհը չեն կտրել ու ծեծել, դատական գործ չեն հարուցել, բանտ չեն նետել։

Անցյալի ամենավատ կողմը հետևյալն էր՝ Անկախության դատարանում լրագրողներ էլ էին դատվում, մահապատժի ենթարկվում։ Արդեն հիմա լրագրողները դատարանի որոշումով մահապատժի չեն ենթարկվում, առանց դատարանի որոշման փողոցում կարող են գնդակահարվել կամ էլ նրանց մեքենայի մեջ ռումբ կարող են տեղադրել։

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/25378/donmeler-donmeliklerini-unutsa-bile-devlet-asla-unutmuyor

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net