Սովորել անհետացման վտանգի տակ գտնվող լեզուն․ մաս երկրորդ

Հրանտ Դինք հիմնադրամի կողմից 2016 թ․ սկսված արևմտահայերենի ուսուցման ծրագրի՝ 2021 թ․ գարնանային շրջանը շարունակվում է։ Փետրվարի 21-ին, Մայրենի լեզվի օրվա կապակցությամբ ծրագրի մասնակիցներին հարցրել ենք, թե որոնք են արևմտահայերեն սովորելու նրանց ցանկության պատճառները, լեզուն սովորելու ընթացքում հանդիպած դժվարությունները և առաջարկված լուծումները։ Ներկայացնում ենք անցած շաբաթ մեր հրապարակած հարցազրույցի երկրորդ մասը։

Այշենուր Քոլիվար

 Մյուգե Դեմիրքըր ՈՒնլյու․ «Եղել ենք և կլինենք»

– Տատիկս անատոլիացի հայ է (արևմտահայ-Ակունքի խմբ․)։ Հայերենը նախևառաջ սովորում եմ արմատներիս հետ կապ ստեղծելու համար, բացի այդ՝ շատ եմ սիրում լեզու սովորել և համոզված եմ, որ ապագային եմ հաղորդելու անատոլիական մշակույթի ամենագեղեցիկ լեզուն։ Բացի այդ՝ իմ աշխատանքային ոլորտը մարդու իրավունքներն են։ Ապագայում նպատակ ունեմ Անատոլիայի հայերի համար ինչ-որ բան անել։ Այդ արժեքները չպետք է մոռացվեն։ Եղել ենք և կլինենք։ Արևմտահայերեն սովորելու համար շատ աղբյուրներ չկան։ Բառարան գտնելն ինձ համար մեծ խնդիր է։ Հիմա օգտվում եմ դասընթացի տված նյութերից ու իմ ուսուցիչների ուղղորդումներից։
Այս փուլում ինձ համար օգտակար են նաև «Արաս» հրատարակչության կողմից հրատարակված և երեխաների համար նախատեսված աղբյուրները։ Բացի այդ՝ համացանցում հայերեն երգեր եմ գտնում և աշխատում հետևել բառերին։ Հետևում եմ Վահե Բերբերյանի յութուբյան ալիքին, «Նոր Զարթոնք», «Նոր Համայնք», «Լույս ԹիՎի»ի նման կազմակերպությունների կողմից սոցիալական ցանցում արված հրապարակումներին։ Իմ ամենասիրած գրողներից Զապել Եսայանի գրքերից կարճ հատվածներ եմ կարդում և փորձում հիշել։  Գնացուցակս և այլ բաներ հայատառ եմ գրում։

Սերքան Քեչեջի․ «Լեզվին ծանոթ եմ Թաթալվայից»

–  2007 թ․ ի վեր Կովկասի պատմության վերաբերյալ ուսումասիրություններ եմ կատարում։ Շրջանի ուսումնասիրության համար նախատեսված աղբյուրներից՝ անգլերենից, ռուսերենից, ֆրանսերենից, պարսկերենից և օսմաներենից բացի, ցանկանում էի սովորել նաև շրջանի լեզուներից առնվազն ևս մեկը։ Առկա հնարավորությունների սահմաններում սկսեցի սովորել ինձ համար ամենահասանելին՝ արևմտահայերենը։
Արևմտահայերեն սովորելու պատմությունս կարող եմ սկսել իմ ծննդավայր Թաթավլա/Քուրթուլուշ թաղամասից։ Ինձ համար զարմանալի էր այն, որ այս թաղամասում հայերեն լսելը հետագայում իմ ակադեմիական գործի մի մասնիկն էր դառնալու։ 2010 թ․ Լոնդոնի համալսարանին կից Արևելքի և Աֆրիկայի հետազոտությունների դպրոցում մասնակցեցի Գրիգոր Մոսկոֆյանի մատուցած դասերին։ Դրանից հետո փորձեցի ինքնուրույն շարունակել։ Համավարակի ժամանակ էլ մասնակցեցի Հրանտ Դինք հիմնադրամի կազմակերպած դասընթացին։
Այդ ընթացքում դժվարությունների հանդիպեցի, մանավանդ, տարատեսակ նյութեր ձեռք բերելու հարցում։ Արևմտահայերենով լույս տեսնող գրավոր, ձայնային և տեսական նյութերի սահմանափակությունն ինձ դրդեցին ձեռք բերածս աղբյուրներն օգտագործել ավելի արդյունավետ։

Իդիլ Չեթին․ «Աղբյուրները բնագրով ընթերցել կարողանալու համար․․․»

– Արևմտահայերեն սովորել սկսեցի գիտական ուսումասիրություններ կատարելու ժամանակ,  ոլորտում եղած աղբյուրները բնագրով կարդալ կարողանալու նպատակով։ Ստամբուլում չեմ ապրում։ Հրանտ Դինք հիմնադրամի կողմից կազմակերպված սեմինարներին կարողացա մասնակցել այն ժամանակ, երբ դասերը տեղափոխվեցին առցանց։ Սկզբում մի փոքր վախենում էի։ Նոր այբուբեն և հնչյուններ սովորելն իհարկե ժամանակ պահանջեցին։ Նախկինում ավելի շատ արևմտյան լեզուներ էի ուսումնասիրել, որի պատճառով միայն արևմտահայերեն սովորելիս հասկացա, որ լեզու սովորելը միշտ նշանակում է հասկանալ մտածողության և արտահայտման տրամաբանությունը, որը համարժեք չունի իմ մայրենի լեզվում։ Անատոլիայի լեզուներից մեկը սովորելը այդ տեսանկյունից տարբերվող է։
Համեմատաբար հեշտ է գրավոր աղբյուրներ ձեռք բերել, օրինակ՝ «Արաս»-ի և «Հիփփո քիթապ»-ի հրատարակությունները, համացանցում հասանելի աղբյուրները։ Սակայն երբ ուզում եմ ինչ-որ բաներ լսել կամ դիտել, ինձ համար խնդիր էր հասկանալ՝ դա արևմտահայերենո՞վ է, թե՞ արևելահայերենով։ Սկզբում վստահ չլինելուս պատճառով չէի լսում, սակայն հիմա լսում եմ՝ մտածելով, որ կծանոթանամ լեզվին։ Մեկ այլ խնդիր էր դասերից դուրս խոսելու հնարավորության բացակայությունը։ Համոզված եմ, որ այդ խնդիրը լուծվելու է շուտով նախատեսվող բանավոր սեմինարների ժամանակ։

– Դենիս Դոնիկյան․ «Մայրիկիցս և հայրիկիցս հետո հերթն իմն է»

– Ստամբուլում ծնված հայ եմ։ Հավատացեք՝ ես էլ չգիտեմ, թե ինչու՞ 23 տարի հետո մայրենիս սովորելու ցանկություն ունեցա, որին տիրապետում էի միայն լսած լինելու շնորհիվ առօրյա զրույցները կիսատ-պռատ հասկանալու չափ։ Հիմնադրամում դասընթացի մասին հայտարարությունը աչքովս ընկավ, և պահի ազդեցության տակ որոշեցի ավարտին հասցնել տարիներով ուշացրածս գործը։ Սկզբում իմացության պակաս չէի զգում, դրա պատճառով հաճույքով չէի սովորում։ Նույնիսկ արևմտահայերեն սովորելն ինձ թվում էր ժամանակի կորուստ․ ավելի մեծ պահանջարկ ունեցող լեզու սովորելը ավելի տրամաբանական էր ինձ համար։ Հիմա իմ այդ մտածելակերպից հետք անգամ չի մնացել։ Լեզուն սովորելու ընթացքում ամենաշատը դժվարացել եմ այբուբենը սովորելիս։ Երկհնչյունները, մեծատառերի և փոքրատառերի տարբեր գրությունները, ձեռագրի և տպագրի միջև եղած տարբերությունները․․․ Այբուբենը սովորելը դժվար է, անթերի սովորելը՝ ավելի դժվար։ Լավ անգլերեն, գերմաներեն և ֆրանսերեն գիտեմ։ Այդ լեզուները բազմաթիվ նման կողմեր ունեն, որը  հեշտացրել է սովորելու գործս։ Հայերենում նման բան չկա։ Արևմտահայերեն սովորելու համար թուրքերենին նման որոշ բառեր կան, այդքանը։ Դրանից բացի՝ այլ դժվարության չեմ հանդիպել։ Մեր ուսուցչուհի տիկին Շուշանի շնորհիվ նշածս խնդիրներից ոչ մեկը խնդիր չէ ինձ համար։ Բացի այդ՝ տիկին Շուշանը մայրիկիս և հայրիկիս նախակրթարանի ուսուցչուհին է։ Նրանցից հետո այժմ հերթն իմն է։

– Էքին Քուրթդարջան․ «Ոչ մի ուրիշ լեզվի նման չէ»

– Մի քանի տարի առաջ Լոնդոնում համեմատական գրականություն էի կարդում և երեք-չորս լեզու ուսումնասիրում։ Թեզիս թեմայով պայմանավորված՝ սկսեցի ավելի շատ մտածել Թուրքիայում տարածված լեզուների և ազգային փոքրամասնությունների մասին։  Մի փուլ եկավ, երբ նկատեցի, որ մի քանի օտար լեզուների տիրապետելով հարդերձ սեփական տարածքներում խոսվող լեզուների մասին գաղափար անգամ չունեմ և ամաչեցի դրա համար։ Այսպես սկսեցի արևմտահայերեն սովորել։  Հուսով եմ, որ այդ գործը կշարունակեմ նաև հունարեն և քրդերեն ուսումնասիրելով։ Թուրքիա վերադառնալուց հետո սկսեցի «Արաս» հրատարակչությունում աշխատել․ ինձ հայերեն սովորելու դրդողն ու սովորելու ընթացքն իմաստալից դարձնողն էլ դա եղավ։ Սովորել սկսեցի Հրանտ Դինք հիմնադրամի դասերին մասնակցելու միջոցով։ Այդ ընթացքում հիմնարկում և հրատարակչության շրջանակներում արևմտահայերենով հաղորդակցվելը շատ օգտակար եղավ այդ լեզուն իմ առօրյա կյանք ընդգրկելու տեսանկյունից։
Ըստ իս, արևմտահայերենը լեզուներ հեշտ սովորող մարդկանց համար էլ է դժվար։ Այն մեկ ուրիշ լեզվի նման չէ, ինչի պատճառով ինձ համար ամենաբարդը բառեր սովորելն էր։ Օրինակ՝ եթե գիտեք անգլերեն կամ ֆրանսերեն, այլ լեզուներում տրամաբանությամբ կարող եք գտնել այն բառերը, որոնց արմատները նույնն են։ Արևմտահայերենում հնարավոր չի լինում դա անել։  Լեզուն զարգացնելու համար աղբյուրները շատ սահմանափակ են, խնդիր է երաժշտության, փոդքասթների, ռադիոյի հասանելությունը։ Լեզու սովորելու համար օգտագործվող գործնական լուծումներից և տեխնոլոգիաներից չենք կարողանում օգտվել։ Օրինակ՝ գիտենք, որ Google Translate-ը շատ սխալներ է պարունակում, և արևմտահայերենի համար ընտրություն չի մնում, որը բարդացնում է մեր գործը։

Օմեր Րաֆֆի Չիչեք․ «Անվանս մեջ մի տառ ավելացրեց»

– Ծնունդով Յոզղաթից եմ, Բողազիչի համալսարանում՝ թուրքերենի և թուրք գրականության բաժնի ուսանող։ Այս աշխարհագրական տարածքում միմյանց հետ ապրել են, ներդրում են ունեցել մեկը մյուսի ճակատագրում, միմյանց բառեր են նվիրել։ Օրինակ՝ մայրս գարունը գալուն պես «մադըմաք» էր հավաքում, հայրս, չոր տեղ տեսնելիս, ասում է՝ «չորլանմըշ», քույրս շատ համեղ «թութմաչ» է պատրաստում,  ես տաք ջրերի համար օգտագործում եմ «չերմիք» բառը։ Այս երկրում միլիոնավոր մարդանց դատապարտել են լռության, մնացած տասնյակ հազարավորների հետ զրուցելու, ապրումակցելու, լռության դատապարտված միլիոնավոր  մարդկանց և Հրանտ Դինքի նկատմամբ ունեցածս հոգուս պարտքը տալու համար որոշեցի հայերեն սովորել։  Բացի այդ՝ սկսեցի հայերեն սովորել, որպեսզի կարողանամ բնագրով կարդալ այս տարածքները զարգացնելու և ժամանակակից քաղաքակրթության հետ ամբողջանալու գործում գրականությունից մինչև ճարտարապետություն՝ լայն ասպեկտով ներդրում ունեցած հայերի մասին, ինչպես նաև՝ նրանց ստեղծագործությունները։
Այդ սեմինարների ժամանակ լեզվիս ուսուցիչ և ընկերներ ձեռք բերելուց բացի՝ անվանս մեջ մեկ տառ էլ ավելացրեց պարոն Սևանը։ «Րաֆի» ձևով գրվող անունս դարձավ՝ «Րաֆֆի», արդեն այդպես եմ օգտագործում։ Հայերեն այբուբենն ինձ համար մի փոքր խառն էր։ Մի տետր ունեի, որի մեջ տասնյակ անգամներ գրում էի սովորածս տառերը։ Հրանտ Դինք հիմնադրամի կողմից կազմակերպված «Արևմտահայերենի համար առցանց աղբյուրներ» վեբինարի ժամանակ ուղղագրության ստուգումից մինչև հոդվածի սկանավորում, փոդքասթներից մինչև վիդեոալիքներ, բազմաթիվ այլընտրանքային աղբյուրներ են առաջարկվել (https://www.youtube.com/watch?v=ARZCylkTr5E)։ «Արաս» հրատարակչության և «Հիփփո քիթափ»-ի կողմից հայերեն հրատարակված գրքերն էլ են հասանելի, սակայն կցանկանայի՝ հանդիպեին գրքեր, որոնք համապատասխան լինեին հիմնականում եվրոպական լեզուների՝ ընդհանուր շրջանակների համար նախատեսված ծրագրի՝ A1-A2-B1-B2-C1-C2 մակարդակներին։

Շուշան Օզօղլու․ «Պետք է լինել համբերատար և համառ»

Հրանտ Դինք հիմնադրամի արևմտահայերեն ծրագրի ղեկավարներից Շուշան Օզօղլուին հարցրեցինք, թե հայերեն սովորելիս ինչպիսի՞ դժվարությունների են հանդիպում հատկապես այն մարդիկ, որոնց մայրենին թուրքերենն է, ինչպե՞ս են նրանք այդ դժվարությունները հաղթահարում, և ի՞նչ պետք է անեն արագ առաջընթաց արձանագրելու համար։

–  «Արևմտահայերեն սովորել սկսած հասուն մարդկանց սպասվող առաջին դժվարությունը հայերեն տառերի յուրահատկությունն է, և որոշ տառերի՝ լատինական տառերին նմանությունը։ Սկսնակներին անհանգստացնում են այդ տառերը չտարբերելու հավանականությունը և հայերենին հատուկ հնչյունները։ Դժվարություն է պատճառում նաև այն, որ որոշ տառերի ձեռագիրը և տպագիրը մեկը մյուսին նման չեն։
Հայերենի՝ բարդ լեզու լինելու մասին դատողությունները անհանգստություն են պատճառում նրանց։ Այն աշակերտների մոտ, որոնք հայերենով խոսող միջավայրում չեն և չեն օգտագործում հայերեն լսելու համար եղած աղբյուրները, հայերենին ծանոթ չլինելու փաստը սկզբում դժվարանալու, ապա մոտիվացիայի անկման պատճառ է դառնում։

Թուրքերեն մտածողությանը հարմարված լինելու պարագայում հայերեն մտածողությունը սովորելը ամենաբարդն է։ Այդ ընթացքում հնարավորինս շատ է անհրաժեշտ խոսել․ սխալ անելու վախը խոչընդոտ է հանդիսանում, հարմարվելու անհրաժեշտությունը լուրջ խնդիր է։

Աշակերտները հանդիպում են նաև թուրքերեն նախադասություններ կազմելիս դրանց՝ հայերեն մտածելակերպին ընդհանրապես չհամապատասխանելուց բխող դժվարությունների։ Թուրքերեն իմանալու առավելությունը երևան է գալիս արմատային բառերի մեջ, ինչպես նաև՝ այն բառերի, որոնք նման են թուքերենին։

Սակայն նկատում եմ՝ այն մարդիկ, որոնք տիրապետում են անգլերենին, ավելի հանգիստ են հայերեն արտահայտվում։
«Հասկանում եմ, սակայն չեմ կարողանում խոսել» բողոքը հայերենում էլ է առկա։ Վճռականություն ցուցաբերողները փոքր առաջընթացից ուժ են ստանում և իրենց առաջ մղում, նրանք տեսնում են մոտիվացիան միշտ ուժեղ պահելու օգուտը։
Այն մարդիկ, որոնց մայրենին թուրքերենն է, այս ամբողջ վախը և անհանգստությունը հաղթահարելու համար պետք է լավ իմանան իրենց նպատակը, համբերատար և վճռական լինեն, չպետք է գցեն իրենց տրամադրությունը, դեռ ավելին՝ իմանան, որ ցանկացած լեզու սովորելիս նրանց հանդիպած դժվարություններից տարբեր չեն սրանք։ Փորձս ցույց է տալիս, որ առանց հայերենի իմացության կամ էլ քիչ իմացությամբ սովորել սկսող մարդիկ առոգանության և շեշտադրության հարցում ավելի հաջողակ են, քան շատ մարդիկ, որոնք ասում են, թե հայերեն խոսել գիտեն։

Հայերեն նոր սովորողներին կառաջարկեմ օգտվել այն աղբյուրներից, որոնցով հնարավորինս շատ հայերեն կլսեն, իրենց մակարդակին համապատասխան նյութերը բարձրաձայն կարդան և սեփական ձայնը լսելուն հարմարվեն, օրական հինգ բառ սովորեն, արմատային բառերից նոր բառեր (հատկապես բայեր) բխեցնեն, իրենց ունակությունները զարգացնեն, օրվա ընթացքում իրենց հետ պատահած տարբեր իրավիճակներում մտածեն, թե ինչպես դա կարող են արտահայտել հայերենով։ Ամենակարևորն էլ՝ չմոռանան, թե ինչպիսի երջանկություն է  առանց սխալվելուց վախենալու իրենց մտքերն արտահայտելը․․․»։

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/25385/yok-olma-tehlikesi-altindaki-bir-dili-ogrenmek-ii

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net