Մեր գոյության հետքերը

Ռագըփ Զարաքոլու

Դերսիմցի  Միհրանի արած գործը հենց մարտահրավեր է, որ կա։ Գրքի ենթավերնագիրը՝ «Դերսիմի հայերի՝ ինքնության  վերադարձի պատմություն» է։ Միհրանն էլ հենց դրա մասին է պատմում։

Ստոքհոլմ․ 1993 թ․ պաշտոնապես չհայտարարված, սակայն ուժգին բախումների մթնոլորտում Աշյե Նուրի կողմից տպագրված Իվ Տերնոնի «Հայկական տաբուն» գրքի հրատարակությունը challenge (*) էր, որ կարող ենք թարգմանել՝ մարտահրավեր։ 1990 թ․ արտակարգ դրության պայմաններում Իսմայիլ Բեշիքչիի գրքերի հրատարակությունն էլ էր մարտահրավեր։

«Հայկական տաբուն» գրքի հրատարակությունից հետո հայկական համայնքից միայն 4 մարդ այցելեց «Բելգե» հրատարակչություն՝ Գրիգոր Քոլուքըսան, Սարգիս Չերքեսօղլուն, Սարգիս Սերոբյանը և Հրանտ Դինքը։ Կ․Պոլսի հայ համայնքը՝ ներառյալ սփյուռքում գտնվողները, միշտ փորձել են գլխացավանքից հեռու մնալ։ Դա էլ հասկանալի դիրքորոշում է։ Դրան ասում են նաև՝ ողջ մնալու գինը։

Թեքիրդաղցի Գրիգոր Քոլուքըսան կոշիկի պարագաների խանութ ուներ, որը գտնվում էր Ծածկած շուկայի (Kapalı çarşı) ստորին դարպասներից մեկի հենց ներքևում։ Սարգիս Չերքեսօղլուն մի ատաղծագործական խանութ ուներ Գում Գափուի և Գեդիկփաշայի միջև ընկած հատվածում։ Նրա հետ ծանոթացել եմ Ստամբուլի Էմինօնյու շրջանում, 1968 թ․։ 1971 թ․ ռազմական հեղաշրջումից հետո մեր կապը կտրվել էր։ Իվ Տերնոնի շնորհիվ կրկին հանդիպեցինք։ Սարգիս Սերոբյանը Գում Գափուում սառնարանների վերանորոգման կետ ուներ։ Ֆըրատ (Հրանտ) Դինքն ու եղբայրները գրախանութ ունեին։ Այշե Նուրը 80-ական թթ․ առաջին կեսերին, երբ «Քիթափչըլըք» ՍՊԸ-ի ղեկավարն էր, աջակցել է այդ հրատարակչատների բացմանը։ Երբ լույս տեսավ «Հայկական տաբուն», թուրքերենով լույս տեսած, սակայն քրդական հարցը քաջաբար օրակարգ բերած «Օզգյուր գյունդեմ» թերթի երկրորդ տարեդարձն էր։ Պատասխանատու գլխավոր խմբագիր Ըշըք Յուրթչուի առաջարկով սյունակագիր դարձա։ 1980 թ․ նրա հետ միասին աշխատում էինք «Դեմոկրատ» պարբերականում։

Խմբագրատան դռան մոտ ծանոթացել էի դերսիմցի Սելահեթթինի (նկատի ունի Միհրան Փրկիչ Գյուլթեքինին, ում մահմեդական անունը Սելահեթթին էր- Ակունքի խմբ․) հետ։ Հիշում եմ, որ անդրադարձանք Դերսիմում հայերի խնդրին։ Երկու Սարգիսների հետ էլ կապ ուներ։ Աշակերտել էր Սերոբյանին։ Շատ էր լինում Չերքեսօղլուի ՝ Գում Գափուում գտնվող տանը։

«Օզգյուր գյունդեմը» ցավոք չի փակվել պետության կողմից։ «Նախագահը բարկացել էր»․ այդ պատճառով է փակվել։ Սակայն ավելի ուշ Քադըրգայում գտնվող նույն շենքում սկսեց լույս տեսնել «Օզգյուր ուլքե»-ն ։ Սելահաթթինի հետ դարձյալ զրուցում էինք, թեյ խմում։

2015, Խոզաթում ապրիլքսանչորսյան հիշատակի միջոցառմանը

Տերնոնի գրքի հրատարակումից հետո Այշե Նուրին մի քանի անգամ սպառնացել են պայթեցնել գրասենյակը, և 1994 թ․ դեկտեմբերի 3-ի գիշերը հրատարակչությունը, «Օզգյուր ՈՒլքե»-ի և «Վելաթ»-ի հիմնարկները պայթեցվեցին։ Այսինքն՝ առանձին-առանձին պայթեցնելու փոխարեն, որոշել էին նույն պահին ավարտել գործը։ Հետագայում Սուսուրլուքի գործի պաշտոնական զեկույցում ընդունում են, որ դրա պատասխանատուն Չիլլերի կառավարությունն է։ Մեր քաջ փաստաբան Քեմալ Քելեշօղլուն, այդ զեկույցի վրա հիմվելով, 9 տարի անց փոխհատուցում էր ստանալու Վարչական դատարանից, որը թեև ոչ մեծ, այնուամենայնիվ տրամաբանական գումար էր։

Այս ամենն ինձ հիշեցրեց Միհրան Փրկիչի, այսինքն՝ Սելահաթթինի «Մեր գոյության հետքերը» վերնագրով նոր հրատարակված երկլեզու (հայերեն/թուրքերեն) գրքի մասին։ Դերսիմցի Միհրանի արած գործն էլ հենց մարտահրավեր է, որ կա։ Իր գրքի ենթավերնագիրն է՝ «Դերսիմի հայերի՝ ինքնության վերադարձի պատմությունը»։ Միհրանն էլ հենց դրա մասին է պատմում։

Գրքում կարող է բազմաթիվ թերությունների, կրկնությունների, անհարթ շարադասության հանդիպեք, սակայն դրանք էական չեն։ Արդեն երկրի ներսում և արտերկրում այդ թեման խորապես ուսումնասիրող բազմաթիվ երիտասարդ գիտնականներ կան։

Ահա Միհրան Փրկիչն էլ իր ինքնությանը վերադարձի պատմության միջոցով բարդ գործ կատարեց, որը ցնցեց քրդական և հայկական աշխարհը։ «Հայկական տաբուն» գրքի հրատարակումը թուրքական հրատարակչության կողմից մեծ արձագանք գտավ աշխարհասփյուռ հայերի շրջանում։ Այդ մասին ամենալավ տեղեկացված անձանցից մեկը բժիշկ Հերմոնի որդին է՝ Րաֆֆին։

Դերսիմցի Միհրան Փրկիչի վերադարձը հայկական ինքնությանը ևս մեծ արձագանք գտավ հայ հասարակության մեջ։ Դեպի Դերսիմ միշտ հայերի հոսք է եղել։ Փառատոնների ժամանակ միասին են պարել այնտեղ։ Մեծ հաճույքով կարդացի նաև իմ ընկեր Տիրան Լյոքմագյոզյանի՝ նույն գրքում ընդգրկված «Տպավորություններ Դերսիմից» հատվածը։ Զգացի, թե ինչպիսին են լինում Դերսիմի փառատոնները։ Շատ ուսուցողական է նաև գրքում ներառված հայկական գյուղերի, եկեղեցիների, վանքերի և գերեզմանոցների ցուցակը։

2015 թ․, դերսիմցիների այցը Ծիծեռնակաբերդ

Դերսիմից բացի, թերևս առանձնապես այլ վայեր չկան, որտեղ խառնամուսնությունների պատճառով հայկականությունը, ասորականությունը, քրդությունը, զազայականությունը, ալևիականությունը, իսլամիզմը, քեմալիզմն ու կոմունիզմն իրենց հետքերն ունենան նույն ընտանեկան կառույցում։

Հե՜յ գիդի, Դերսիմ։ Դերսիմը ժողովուրդների և կրոնների բախման կետ է, միաժամանակ՝ քաղաքականությունների հանդիպման վայր։ Ձախակողմյան քաղաքականության յուրաքանչյուր երանգ արտացոլված է այնտեղ։ Միակ շրջանն է, որտեղ եղել են քաղաքապետեր ԺԴ կուսակցությունից, Բանվորական կուսակցությունից, կոմունիստ/իբոականներ։

Միհրանի կենսագրականում կարող եք գտնել նաև այդ բազմերանգ քաղաքականության հետքերը։

Դեսիմը միշտ դժվարամատչելի վայր է եղել

Դերսիմը միշտ դժվարամատչելի վայր է եղել։ 1971 թ․ առաջ եղել էի Հաքարիում, Վանում, Դիարբեքիրում, Սիվերեքում, Էրգանիում, սակայն Դերսիմ գնացած չլինելս մեծ բեռ էր դարձել ինձ համար։ Ուրախ եմ, որ Այշե Նուրը կարողացել էր ինձնից առաջ այնտեղ գնալ։

Դրա համար էլ, երբ արտակարգ դրությունը ավարտվեց, և «Աթըլըմ» թերթն այնտեղ առաջին անգամ հասարակության համար բաց մշակութային երեկո կազմակերպելու թույտվություն ստացավ, գնացի Դերսիմ։ Ճանապարհին ստուգումները չէին վերջանում։ Իհարկե ես միակ մարդն էի, որ Էլազըղից (Խարբերդ-Ակունքի խմբ․) մինիավտոբուսով Դերսիմի ճամփան բռնելիս «սահմանային» ճանապարհային ստուգումների մեջ մնացի։ Ամեն դեպքում չխոչընդոտեցին իմ մուտքն այնտեղ։ Հաքարիի նման՝ այնտեղ էլ սիրահարվեցի բնությանը․ հիանում էի Օվաջըքի ակունքներով, Մնձուր գետով և Փյուլյումյուրով, լողում էի ձկան նման։ Սարսռում էի Լեշ դերեում (Դիակների ձոր-Ակունքի խմբ․), Հալվորիկի հովտում, որտեղ ճիչերի արձագանքները միշտ հիշելու էի։ Ես ուխտ ունեմ՝ մի ձմեռ անցկացնել Դերսիմի ծայրամասում։ Ո՞վ գիտե, գուցե մի օր ստացվի։

2014 թ․ Դերսիմի փառատոնի համար արված պաստառը

(*)Իմ առջև անգլերենի երկրորդ դռները բացած Լիմոսոլլու Նաջիի բառարանը մի շարք իմաստներ է տալիս challenge բառի համար՝ մարտահրավեր, պայքարի հրավեր, մի հարցով բացատրություն տալու հրավեր, հերթապահի կողմից՝ «Կանգնի՛ր» հրամանը կամ անձնագրի պահանջը, առարկել, հոտը գտնելուն պես՝ հաչալ, դատավորին և ժյուրիին մերժել, մենամարտի  հրավեր։ Թուրքիայում տաբուների թեմայով սկսված քննարկումներն իրապես ներառում են մարտահրավեր բառի այդ բոլոր իմաստները։

(**) Miran Pırgiç, Varlığımızın İzleri /Dersim Ermenilerinin Öze Dönüş Hikayesi, Pırgiç Yay., İstanbul 2020.

https://artigercek.com/yazarlar/ragipzarakolu/varligimizin-izleri 

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net