Հայկական ֆեմինիզմը և «Հայ կին» ամսագիրը

Ֆերդա Բալանջար

 «Արաս» հրատարակչությունը լույս է ընծայել Լեռնա Էքմեքչիօղլուի «Մի ազգի հարությունը (1919-1933)․ Թուրքիայում հայկականության վերակենդանացումը գենդերային առանցքում» վերնագրով գիրքը։ Էքմեքչիօղլուն գրքում մանրամասն ուսումնասիրում է Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո գրավյալ Ստամբուլում ողջ մնացած հայերին, ինչպես նաև այն հարցը, թե հայերը քաղաքական, տնտեսական և հասարակական ո՞ր քայլերով են փորձել վերակենդանալ, և թե այդ ընթացքում հասարակության մեջ ինչպե՞ս են վերապահվել սեռային դերերը։  Գրքի առանցքում ժամանակի կանանց շարժման առաջադեմ անուններից Հայկանուշ Մարկի կողմից 1919-1933 թթ․ անխափան հրատարակված «Հայ կին» ամսագիրն է, որտեղ հոդվածներ են հեղինակել բազմաթիվ ֆեմինիստ կանայք։ Էքմեքչիօղլուի հետ զրուցել ենք հայ ֆեմինիստների  մեկդարյա գործունեության մասին՝ հիմք ընդունելով նրա գիրքը։

– Հայկանուշ Մարկի անվան հետ ասոցացվող «Հայ կին» ամսագիրը 1919-1933 թթ․ հրատարակվել է  և՛ հայերի, և՛ Թուրքիայի պատմության մեջ կարևոր «բեկման պահին»։ Դեռևս գիրքը չկարդացած ընթերցողներին կպատմե՞ք, թե ինչպիսի նմանություններ և տարբերություններ, շարունակականություն և ընդմիջումներ են առկա 1919-1922 թթ․ ժամանակաշրջանի «Հայ կին» ամսագրի և 1923-1933 թթ․ ժամանակաշրջանի «Հայ կին» ամսագրի միջև։

– Նախնական շրջանում ամսագիրը պաշտպանում է հայերի ազգային դատը։ Այնտեղ խոսվում է պատերազմի ժամանակ հայերի հետ պատահածների համար օսմանյան կառավարությանը պատասխանատվության ենթարկելու անհրաժեշտության մասին։ Այս ժամանակահատվածում Ստամբուլը գտնվում էր դաշնակից տերությունների վերահսկողության տակ, իսկ գրաքննության համեմատաբար սակավությունը և միջազգային քաղաքական իրավիճակի անորոշությունը հնարավորություն էին տալիս վարել նման քաղաքականություն: Սակայն Լոզանի կոնֆերանսի սկսվելուց հետո ամսագիրը հետզհետե դառնում է ավելի «թուրքասեր»։ Հայ դատի նպատակն այլևս դառնում է հետևյալը․ ամեն գնով ձգտել պահպանել հայկականությունը։ Ինչպես մյուս բոլոր հայերեն և ոչ հայերեն հրատարակությունները՝ «Հայ կինը» ևս շեշտում է, որ անվերապահորեն հավատարիմ է Մուստաֆա Քեմալին։ Ամբողջ համայնքն  է անցել այդ գործընթացի միջով, սակայն այն, որ «Հայ կինը» հրատարակվել է այդ երկու ժամանակաշրջանում էլ, նրան դարձնում է այդ շրջանների անփոխարինելի վկան։ Ես էլ հենց դրա պատճառով եմ այսքան անդրադարձել։ Ամսագրում միշտ արծարծվող թեման եղել է կանանց նշանակությունը։  «Հայ դատը» փոխվում է, սակայն այն միտքը, որ առանց կանանց այդ գործում հաջողություն հասնել հնարավոր չէ, չի փոխվում։ Այսինքն՝ հայկականության հետ կապված օրակարգային հարցերը փոխվում են, սակայն նրան վերակենդանացնելու համար կանանց և նրանց լույս աշխարհ բերած երեխաների անհրաժեշտության միտքն անփոփոխ է մնում։ Հիմա էլ այդ միտքը դեռ ընդունելի է։ Այդ պատճառով էլ գրքի կազմի վրա հարսանեկան նկար կա։  Սակայն «Հայ կին» ամսագիրը հետաքրքիր դարձնող թեման այսքանով չի ավարտվում։ Հայկանուշ Մարկը ներկայանում է որպես ֆեմինիստ և ամսագրում բազմաթիվ ֆեմինիստների է տեղ տալիս։ Երկար տարիներ ուսումնասիրում էի, թե ինչպես կարող են համատեղվել ֆեմինիզմն ու Հայկական հարցը։ Եվ ի վերջո այս գիրքը գրեցի։

– Գրքի վերջին բաժինն անվանել եք «Պարադոքսների առաջարկ» եզրույթով  և գրել․ « Գենդերային հավասարությանն աջակցող առաջադիմական տեսակետի համաձայն (գրեթե միշտ հայրիշխանական) ավանդույթը սպառնալիք էր, իսկ «ավանդույթը» համարվում էր  հայերին առանձնացնող և Թուրքիայում գոյությունը պահպանելու համար անհրաժեշտ փրկօղակ, այսինքն՝ քանի դեռ թուրքական պետության և հայերի միջև ուժային հավասարակշռությունը չի խախտվել, պարադոքսները շարունակելու են մնալ ֆեմինիստների անբաժան ընկերները»։  Եթե ուշադրություն դարձնենք, որ հատկապես վերջին 20 տարում հայերն ու «Հայկական հարցը» Թուրքիայում ավելի տեսանելի են դարձել, կարող ենք ասել, որ պարադոքսները հնում եղածի չափ «ֆեմինիստների ընկերները» չեն։

– Ո՛չ։ Այստեղ կարևորը տեսանելի լինելու հանգամանքը չէ, այլ պետության և հայ համայնքի միջև եղած իրավական, պատմական և սոցիալական հարաբերությունները։ Այդ առնչությունները ենթակառուցվածքային են՝ վերադաս-ստորադաս հարաբերության նման հիերարխիկ, մինչև իսկ՝ պետություն-ստրուկ առնչության նման։ Թուրքիայում թուրք չլինելու համար հայերի նկատմամբ կան գործեր, որ չեն արվել  միայն կամ իրավական առումով կամ էլ համարձակություն չունենալու պատճառով, ինչպես նաև՝ նրանց չասված խոսքեր կան։ Լարվածությունը շարունակվում է։ Ի վերջո ուսումնասիրածս երկրորդ ժամանակաշրջանը ներառում է 1923-33 թթ․ Լոզանի պայմանագրի կնքմանն անմիջապես հաջորդած ժամանակահատվածը․․․ և մինչև հիմա Լոզանն է ուժի մեջ։ Նույն ձևով էլ ազգային փոքրամասնությունների հարցում պետության և մեծամասնության տեսակետը և ուղղվածությունը չեն փոխվել։  Դեռևս անցանկալի են նրանք, անվստահելի են և համարում են, որ ստիպված են միասին ապրում, իսկ երբ տեղը գալիս է Արևմուտքի կողմից  որպես աքցան են օգտագործվում կամ օգտագործվելու։ Այդ երևույթը գրքում սահմանել եմ որպես «աշխարհիկ հպատակներ»։ Այդ պետություն-համայնք հարաբերությունների շրջանակներից դիտող և ժողովրդագրական գործոններն էլ աչքի առջև ունեցող հայկականությունը արժևորող մարդիկ, իրենց որպես առաջադեմ կամ էլ ֆեմինիստ ներկայացնող մտավորականները ներառյալ, սպասելի է, որ կլինեն «ավանդապահ»՝ աթեիստ լինելով հանդերձ Զատիկի ժամանակ եկեղեցի գնալու նման, կրոնի հետ կապ չունենալով հանդերձ երեխային «չկնքելու» մասին չմտածողների նման, ապագայում չկիրառվելն իմանալով հանդերձ երեխային փորձել հայերեն սովորեցնելու նման, ավանդական ընտանիք կազմել, թեկուզ հայրիշխանական, այդ ավանդույթները շարունակելու նման։ Բռնաձուլման պատճառով ստիպված «պահպանողական» մնացած ֆեմինիստ հայերը դեռևս իրենց հայ չեղող ընկերներին չեն կարողանում բացատրել այդ հակասությունները։ Ֆեմինիզմի բնույթը ստատուս քվոյի դեմ դուրս գալն է, բայց հայկականությունը պահպանել կարողանալու համար ֆեմինիստները հավատարիմ են մնում ստատուս քվոյին, սակայն նաև փորձում են այն փոխել։  Երբ մենք 1999 թ․ Բողազիչի համալսարանում ձևավորեցինք հայ ֆեմինիստների խումբը, հենց դա փորձեցինք անել։ Այդպես սկսեցի այդ թեմայի շուրջ աշխատել։

– Ինչպես գիտեք վերջին տարիներին թուրք հասարակության մեջ Զապել Եսայանը ավելի շատ է հայտնի դարձել։ Այդ կապակցությամբ նույն ժամանակաշրջանում ապրած երկու պոլսահայ կանանց՝ Եսայանին ու Մարկին համեմատելիս ի՞նչ կարող եք ասել։ Երկուսի միջև սոցիալական կամ էլ ինտելեկտուալ կապ, հանդիպում կամ վեճ եղե՞լ է։

– Երբ 2006 թ․ Մելիսա Բիլալի հետ առաջին անգամ թուրքերեն թարգմանեցինք («Արդարության ճիչ» (Արաս հրատարակչություն) գիրքը, հենց մեր թիրախում այդ գիտակցությունը  ստեղծելն էր։ Դրա համար գոհ ենք։ Սակայն մյուս կողմից «միակ մարդը Զապել Եսայանն է» կարճամիտ մոտեցումն էլ է երբեմն հանդիպում։ Մելիսա Բիլալի հետ ներկայում աշխատում ենք մի գրքի վրա, որտեղ շեշտը դնում ենք 12 կնոջ վրա և փորձում մի փոքր կոտրել այդ տեսակետը։ Եսայանն իսկապես հետաքրքիր անձնավորություն է գրական գեղեցիկ լեզվի և կենսագրության շնորհիվ։ Այս առումով կարևոր է, որ նա «1915» թվականից փրկվել է, գաղթել Խորհրդային Հայաստան  և դարձել Ստալինի զոհը։ Հայկանուշ Մարկը մի փոքր երիտասարդ է Եսայանից․․․1905 թ․ կեսերին անախորժ դեպք է պատահում նրանց միջև։ Եսայանը մերժում է հոդված գրել, առնվազն անվճար գրել Մարկի կողմից թարգմանվող կանանց ամսագրում՝ «Ծաղիկ»-ում։ Մարկը նեղանում է։ Արդեն իսկ երիտասարդության առաջին տարիների մեծ մասը Ստամբուլից դուրս անցկացրած Եսայանի ու Մարկի հարաբերությունները երբեք չեն կարգավորվում, չնայած դրան՝ «Հայ կին» ամսագրում երբեմն հանդիպում են Եսայանի մասին լուրեր։ Երբ ասում  ենք հայ կին կամ հայկական ֆեմինիզմ, իրականում շատ սխալ է պատկերացնել միայն Եսայանին։ Ըստ էության խոսքը գնում է նվազագույնը 40-50 կնոջ, նույնքան էլ կազմակերպության մասին։ Այդ մասին չիմանալու պատճառը 1915 թ․ և հետագայում ազգային պատմագրական քաղաքականությունն է։ Ցավոք, մինչև վերջերս վիճակը տարբեր չէր ֆեմինիստական պատմագրության տեսանկյունից։

– Կարո՞ղ ենք ասել, որ ներկայում Թուրքիայում ֆեմինիստական պատմագրության մեջ Հայկանուշ Մարկին և մյուս ֆեմինիստներին ավելի շատ են անդրադառնում, քան նախկինում։
– Այո, միանշանակ։ «Արդարության ճիչը» հանձնարարում են կարդալ որոշ բարձրագույն դպրոցներում և համալսարաններում։ Այդ գրքի վերջաբանում մեր կողմից պատմագրության վերաբերյալ արված քննադատությունն իրականում դրական է ընդունվել։ Օսմանյան և Թուրքիայի Հանրապետության կանանց շարժումներին անդրադարձող գիտնականնրը հասկացել են, որ ուսումնասիրությունը չեն կարող սահմանափակել միայն թուրք-մուսուլման կանանց շուրջ։ Սակայն, իհարկե, դեռևս անելու շատ բան կա։ Օրինակ՝ դեռևս չեն առնչվել այն բանի հետ, թե պետության կողմից հայերի դեմ իրականացված բռնությունն ինչպես է խորտակել Թուրքիայում կանանց իրավունքների զարգացումը։

– Վերջում կխոսե՞ք Մելիսա Բիլալի հետ ձեր պատրաստած և մոտ ապագայում Ստարտֆորդի համալսարանի հրատարակչությունում լույս ընծայվելիք «Ֆեմինիզմը հայերեն․ մեկնողական անթոլոգիա» գրքի մասին։ Այդ գիրքը մոտ ապագայում հնարավորություն կունենա՞նք թուրքերեն ընթերցելու։

– Դեռ աշխատում ենք գրքի վրա։ Ենթադրում ենք, որ այն լույս կտեսնի 2022 թ․։ Շուրջ հազար էջից բաղկացած մի հանրագիտարան և տեղեկատու է լինելու գիրքը։ Հրատարակելու ենք 1860-ական թթ․ մինչև 1960-ական թթ․ Ստամբուլում և սփյուռքում ապրած հայ կանանց շարժման առաջամարտիկ 12 կանանց կյանքից և ստեղծագործություններից քաղվածքներ՝ նախ անգլերենով, ապա՝ հայերենով ու թուրքերենով։  Այդ գրքի շնորհիվ հայերեն չիմանող ընթերցողները ևս կկարողանան տեղեկանալ հայ կանանց պատմության մասին։ Սակայն մեր նախագծի թվային արխիվն էլ կա։ Վերջին 20 տարում  այդ կանանց՝ աշխարհի չորս կողմերում ցրված արխիվը հավաքել ենք, վերջին հինգ տարում դրանք թվայնացրել և զետեղել մեկ էլեկտրոնայիn կայքէջում։ Երբ գիրքը լույս տեսնի, կայքը ևս հասանելի կդառնա։ Այսպիսով՝ հուսով ենք, որ կխթանենք հայ ֆեմինիզմի և կանանց պատմության ոլորտում ավելի շատ աշխատանք կատարելը։ Բացի այդ՝ խթանում ենք հայերեն սովորելը։ Հուսով ենք, որ կգրվի նաև Հայաստանում և Իրանում հայ կանանց շարժումներին անդրադարձող գրքի տարբերակը։

Ո՞վ է Լեռնա Էքմեքչիօղլուն

Ծնվել է 1979 թ․ Ստամբուլում։ Ավարտել է Կեդրոնական հայկական ավագ դպրոցը և Բողազիչի համալսարանի սոցիլոգիայի բաժինը։ Նյու Յորքի համալսարանում ավարտել է Մերձավոր Արևելք-Իսլամ թեմայով ուսումնասիրությունը և 2010 թ․ պատմության բաժնում պաշտպանել դոկտորականը։ Միչիգանի համալսարանում «Հայկական ուսումնասիրություններ» դասընթացի ժամանակ մեկ տարի տևող Մանուկյան հետդոկտորական հետազոտության կրթաթոշակառու է։ Մելիսա Բիլալի հետ 2006 թ․ հրատարակված «Արդարության ճիչ․ Օսմանյան կայսրությունից մինչև Թուրքիայի Հանրապետություն հինգ հայ ֆեմինսիստ գրողները (1862-1933)» գրքի խմբագիրն է։ Ներկայում, դարձյալ Մելիսա Բիլալի հետ, աշխատում է 1860-1960 թթ․ ընթացքում 12 հայ առաջադեմ կանանց կյանքն ու  աշխատությունները ուսումնասիրող «Ֆեմինիզմը հայերեն․ մեկնական անթոլոգիա և թվային արխիվ» վերնագրով գրքի և թվային հումանիտար գիտություններ նախագծերի շուրջ։ Էքմեքչիօղլուն Մասաչուսեթսի տեխնիկական համալսարանում Մքմիլան-Ստյուարտ պատմական գիտութունների դոկտոր է և «Կին և գենդերային հետազոտություններ» նախագծի անդամ։

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/25316/ermeni-feminizmi-ve-hay-gin 

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net