Ռուբեն Սևակ և Հովհաննես Չիլինկիրյան

Արդի պատմության մասնագետ Նեսիմ Օվադյա Իզրայիլը «Սերբեսթիյեթ»-ի համար գրել է 1915 թ․ Մեծ եղեռնի ժամանակ (Հայոց ցեղասպանություն- Ակունք խմբ․) սպանված բժիշկ և գրող Ռուբեն Սևակի ու վերջինիս զարմիկ Հովհաննես Չիլինկիրյանի մասին, որն իր կյանքը նվիրել էր հորեղբոր հուշերը և աշխատանքները կենդանի պահելու գործին։ Հովհաննես Չիլինկիրյանը վախճանվեց վերջերս՝ 2021 թ․ փետրվարի 5-ին, 97 տարեկան հասակում։

Նեսիմ Օվադյա Իզրայիլ

Մարմարա ծովի ափին գտնվող Սիլիվրիում Հովհաննես և Արմավենի Չիլինկիրյանները 1885 թ․ փետրվարի 15-ին մի երեխա են ունենում։ Փոքրիկը տարրական կրթությունը ստանում է Սիլիվրիի հայկական դպրոցում, ապա շարունակում՝ Բահչեջիքում, որից հետո էլ՝ 1905 թ․, ավարտում է Ստամբուլի Բերբերյան դպրոցը։ Չնայած նա հակված էր գրականությանը, սակայն նրան Շվեյցարիայի Լոզան քաղաք են ուղարկում՝ բժիշկ դառնալու համար։ Նա նաև որպես հոյակապ երիտասարդ գրող հայտնի է դառնում իր բանաստեղծություններով և գրական տեքստերով։ Այնտեղ նա ծանոթացել էր մանկավարժական կրթություն ստացած գեղեցիկ գերմանուհի Հելեն Ապելիի հետ, սիրահարվել նրան, և 1911 թ․ թխահեր, սևաչյա երիտասարդ բժիշկն ու շիկահեր աղջիկն ամուսնացել էին։

Ամեն բան կարգին էր, երբ աշխարհում պատերազմի ամպեր սկսեցին հայտնվել։ 1914 թ․ նրանք գալիս են Ստամբուլ։ Պատերազմի սկզբից հետո հայտարարված զորահավաքով նա, որպես երիտասարդ  բժիշկ լեյտենանտ, միացել է օսմանյան բանակին։ Որոշ ժամանակով պաշտոն է ստացել Չանաքքալեում (Դարդանել- Ակունք խմբ․), բայց երբ  վիրավորվելուց հետո բուժում ընդունող զինվորների թիվը մեծացել է, նրան նշանակել են Ստամբուլում։

Մեր պատմության սիլիվրիցի երիտասարդ բժիշկը հայտնի բանաստեղծ և գրող Ռուբեն Չիլինկիրյանն է։ Գրական աշխարհը նրան ճանաչում է  որպես Ռուբեն Սևակ։ 1915 թ․ սև օրը՝ ապրիլի 24-ին, Ստամբուլում իրականացված գործողության ժամանակ ձերբակալվելած հայ մտավորականների մեջ 1 և 3 տարեկան երեխաների հայր Ռուբենի անունը չկար․ ամենայն հավանականությամբ նա աչքներից վիպել էր։ Հունիսի 22-ին նրան տանելու համար տուն եկած ոստիկանները անհրաժեշտություն չեն համարել տունը խուզարկել։ Գուցե և նրանք ապացույցի կարիք չունեին։

30 տարեկան բժիշկ և բանաստեղծ Ռուբեն Սևակը հատուկ ձևով Չանքըրը է տարվել՝ 1915 թ․ ապրիլի 24-ին ձերբակալվածների մոտ։ Այդտեղ երկու ամսի չափ մնալուց հետո՝ օգոստոսի 26-ին, հայտնի երիտասարդ գրող Դանիել Վարուժանի և երեք ձերբակալվածների հետ Այաշի ճանապարհից հեռացվել է։ Մի ամայի տեղ բոլորը սպանվել են։ Սիլիվրի, Լոզան, Ստամբուլ, Չանքըրը ճանապարհը կտրվել է Այաշի ճանապարհին։ Հազարավորների նման՝ Ռուբեն Սևակի դին էլ հնարավոր չի եղել գտնել։

Ինը տարի անց 1924 թ․ սեպտեմբերի 20-ին, Ստամբուլի Ֆլորիայում մեկ այլ Չիլինկիրյան է լույս աշխարհ գալիս, Ռուբեն Սևակի զարմիկ՝ Հովհաննես Չիլինկիրյանը։ Ինչքան էլ որ Հովհաննես  գրվի անունը, հայերն  Օհաննես են ասում։

Հովհաննեսը մեծացել է Թուրքիայում՝ հորեղբոր պատմությունը հաճախ լսելով։ Նա ապրել է սոցիալապես վատ չապրող ընտանիքում, սակայն ներսը կրծող ցավը երբեք չի մեղմացել։ 1960-ական թթ․  որոշել է  լքել երկիրը և երեք աղջիկների հետ ընտանյոք Շվեյցարիա տեղափոխվել։ Ավելի ուշ հավանել է Ֆրանսիայի տաք ափերը և մի օր Նիցցայի մոտ մի բնակավայր տեղափոխվել։

Հովհաննեսը ներսի ցավի ազդեցության տակ իր կյանքը նվիրում է  հորեղբորը՝ Ռուբեն Սևակին։ Հորեղբորը պատկանած ամեն բան նրա համար արժեքավոր է։ Սկսում է ամեն անձնազոհություն տալ նրա հուշերը, ստեղծագործությունները, նրա անունն ապրեցնելու համար։ Ռուբեն Սևակի մասին հոդվածներ է գրել, ստեղծագործություններ հավաքել և իր տանը հուշերի անկյուն է ստեղծել։ Երկար տարիներ պահված և գնալով հարստացող փոքրիկ թանգարանը նա 2013 թ․ Հայաստան է տարել և բացել Ռուբեն Սևակի թանգարանը։

«1915 թ․ ապրիլի 24» անունով ուսումնասիրությանս ընթացքում, երբ աշխատում էի Ռուբեն Սևակի թեմայի շուրջ և երբ իմացա, որ ձերբակալության ժամանակ նա կնոջը նամակներ է գրել, զանգահարեցի Հովհաննես Չիլինկիրյանին։ 2012 թ․ էր և իմ առջև 88 տարեկան մի մարդ էր։ Ենթադրում էի, որ հանդիպելու եմ հորեղբոր հոշերով լցված, զայրացած մի մարդու։ Ինձ չէր ճանաչում։ Երբ Ստամբուլից զանգեցի և թուրքերենով  խոսեցի Ռուբեն Սևակի մասին, շատ լավ զգում էի ձայնի մեջ առկա լարվածությունը։ Ինձ ներկայացնելուց հետո այլևս առանց նրան ավելորդ անհանգստություն պատճառելու, վստահ էի, որ այն, ինչ ուզում եմ անել, ժամանակի ընթացքում ճիշտ կլինի, որ հրապարակեմ։

Որոշ ժամանակ անց Հովհաննեսն ինձ հեռաձայնեց, հարցրեց, թե ինչի կարիք ունեմ, և կարճ ժամանակ անց փոստի իմ հասցեին ուղարկեց այն ամենը, ինչ հարկավոր էր։ Շատ էի ուրախացել։ Իր ուղարկածների չափ ինձ ուրախացրեց նաև նրա նման բարդ անհատականության հետ զրույցը։

Հրատարակվելուց հետո գիրքս ուղարկեցի Հովհաննեսին։ Շատ էր հավանել։ Սևակին նվիրված բաժինը մանրամասն ուսումնասիրելուց հետո, կետերով առանձնացրել էր իր քննադատությունները, տեսակետներն ու հավելումները և 21 էջանոց մի նյութ ուղարկել։ Արդեն ընկերացել էինք։ Հաճախ զանգում էր և իր մտքով անցնող թեմաների մասին կիսվում ինձ հետ, հաճույք էր ստանում դրանից, սակայն խոսքը ամեն ձևով հասցնում էր Ռուբեն Սևակին։

Սիլիվրին կարոտում էր, սակայն մեր երկրի հանդեպ նախապաշարմունքները և առողջական վիճակը թույլ չէին տալիս Թուրքիա այցելել։ Նրան ասել էի, որ Ստամբուլ գալու դեպքում ամեն ինչով կօգնեմ իրեն, Սիլիվրիում կշրջենք, միասին իր ընտանեկան օջախը կգտնենք, սակայն պատասխան չկարողացա ստանալ։

2015 թ․ մայիս ամսին Ֆրանսիա ընտանեկան այցիս ընթացքում այցելեցի Հովհաննես Չիլինկիրյանի տուն։ Ծերացել էր, ու հիվանդությունները սրվել էին։ Սակայն հորեղբոր՝ Ռուբեն Սևակի նկատմամբ սրտում պահպանված սերը նույն տեղում էր։ Չնայած նրա երեք աղջիկները բնակվում էին Շվեյցարիայում, նրանք հերթով խնամում էին հորը։ Ֆրանսիայի պայմաններում դուստրերի՝ հոր նկատմամբ ցուցաբերած հոգատարությունից շատ ազդվեցի։

2019 թ․ օգոստոսին՝ Ֆրանսիա գնալու ժամանակ, նորից այցելեցի Հովհաննես Չիլինկիրյանին։ Նա կրկին ապրում էր Ռուբեն Սևակի հետ։ Երբ լսեցի, որ մահացել է 2021 թ․ փետրվարի 5-ին, կասկած չունեի, որ մինչև վերջին պահը Ռուբեն Սևակը շարունակել է նրա աչքի առջև լինել։

(*) Հեղինակը երկար տարիներ շինարարության ինժեներ լինելուց հետո սկսել է ուսումնասիրել արդի պատմություն։ Հրատարակվել են նրա առաջին՝ «1915 թ․ ճանապարհորդություն դեպի մահ․ Գրիգոր Զոհրաբ», իսկ ավելի ուշ՝ «Ստամբուլ, Չանքըրը, Այաշ, Անկարա, ապրիլ 24, 1915 թ․» գրքերը։ Թատրոնի պատմության վերաբերյալ ուսումնասիրությունների ժամանակ լույս է տեսել «Օսմանյան և թուրքական թատրոն․ Շահինյաններ» գիրքը, իսկ «Օսմանյան և թուրքական թատրոն․ Աշոտ Մադաթյան» աշխատությունը պատրաստ է տպագրության։

https://serbestiyet.com/featured/rupen-sevag-ve-hovhannes-cilingiryan-51810/ 

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net