«Թուրք երեխաների առևանգում և բռնի քրիստոնեացում»-ը` թրքական գիտատեղեկատվական զեղծարարություն

Էլինա Միրզոյան

Թուրքագետ, բանասիրական գիտությունների թեկնածու

ՀԱՅ ԵՐԵԽԱՆԵՐԻ ԲՌՆԻ ԻՍԼԱՄԱՑՈՒՄԸ՝ ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԲԱՂԱԴՐԻՉ

Բռնի ուծացումը` որպես Հայոց ցեղասպանության բաղադրատարր, օսմանյան Թուրքիայի կողմից համակարգված ձևով կիրառվել է տարբեր ուղիներով` կրոնափոխության հարկադրում, հայ երեխաների հավաքագրում, որդեգրումներ ու բռնի կերպով իսլամական սովորույթների համապատասխան^[1]  դաստիարակում, երիտասարդ աղջիկների հարկադիր ամուսնություններ մահմեդական տղամարդկանց հետ: Ոչ մուսուլման ժողովուրդների երեխաների բռնի իսլամացումն ու թրքացումը, ինչպես վկայում են կազմակերպվածությունը, ծավալն ու ժամանակային ընդգրկումը, խորը արմատներ ունեին օսմանյան Թուրքիայի ներպետական կառավարման քաղաքականության մեջ^[2]:

Հայոց ցեղասպանության տարիներին հայ երեխաների նկատմամբ օսմանյան իշխանությունների կիրառած պաշտոնական և ոչ պաշտոնական քաղաքականության համաձայն`  երեխաներին ինչպես հավաքագրել ու հանձնել են պետական թրքական որբանոցներ` իսլամացվելու և թրքացվելու նպատակով, այնպես էլ` բաժանել են մուսուլման բնակչությանը` կրկին նույն նպատակով^[3], ինչը պաշտոնապես խրախուսվել է:

Անհերքելի է, որ այս գործընթացն ունեցել է պետական քաղաքականության ուղեգիծ. գործընթացը  գտնվել է բարձրաստիճան ղեկավարների ու մուսուլման հասարակության տարբեր շերտերի ուշադրության կենտրոնում, ինչի մասին կան բազմաթիվ վկայություններ: Հայոց ցեղասպանության տարիներին հայ երեխաների բռնի իսլամացումն ու թրքացումը կատարվում էին մուսուլման հասարակության կողմից` օսմանյան իշխանությունների արտոնմամբ և խրախուսմամբ: Մուսուլմանների կողմից ներկայացվող հայ երեխաների «փրկության» շարժառիթը ոչ թե մարդասիրական, այլ շահադիտական մղումներով է կառավարվել: Խլելով և ձուլելով հայ երեխաներին` թուրք և քուրդ գյուղացիները ձեռք էին բերում թե՛ ձրի աշխատուժ[4], թե՛ հատկապես հայ աղջիկները համալրում էին կանանոցները[5]:

Գործընթացին բարձրաստիճան ղեկավարների անմիջական ներգրավվածության մասին պոլսահայ պարբերաթերթ «Նոր Կեանք»-ը հաղորդում է. «Էնվէր փաշային եղբայրը Պաթումի հրամանատար Խալիլ փաշային տունը (Պէշիկթաշ, Համիտին նախորդ թիւֆէնքճի պաշը` Թահիր փաշային տունը) երեք հայ աղջիկներ կան: Վեց աղջիկներ կան նաև Շիշլիի Տօքթ Րէշիտ պէյին տունը.ասոնցմէ մին Տիարպէքիրցի  Գազազեաններու ազգականն է»^[6]:

Այսպիսի վկայությունները բազմաթիվ են այդօրյա մամուլում: Այսպես`  «Գարաման գասապ օղլու հաճի Մուսթաֆային քով կը գտնուի 12 տարեկան հայ տղայ մը որուն հայրը և մայրը մեռած ըլլալով թրքացուցած և քովերնին պահած են, կը խնդրուի որ զայն ալ ազատէք»^[7]:

Թեև թուրք հեղինակներն իսլամացման քաղաքականությունն անհաջող կերպով փորձում են ներկայացնել որպես խնամքի,  կրթության և դաստիարակության նպատակով որբանոցների հանձնում և տների բաժանում` մարդասիրության համատեքստում<sup>[8]</sup>, սակայն օսմանյան փաստաթղթերում կիրառված արտահայտության համաձայն` նպատակը երեխաների ուծացումն էր^[9]: 1915 թ.  հունիսի 26 ամսաթվակիր փաստաթուղթը մանուկների` պետության ձեռքով թրքացման վերաբերյալ առաջին  փաստաթուղթն է^[10]:

Հայ երեխաների թրքացման պետական քաղաքականության մասին անվիճարկելի տվյալներ են ներկայացված հենց օսմանյան արխիվում, որոնցից մեկի (1915թ. հուլիսի 10-ի թվակիր փաստաթուղթ) համաձայն`  հրահանգվում է երեխաներին իսլամական սովորույթներին համապատասխան բաժանել բարեկեցիկ ընտանիքներին այն գյուղերում և գյուղաքաղաքներում, որտեղ չկան հայեր….^[11]:

Տեղահանության քարավանները դիտավորյալ չէին հսկվում, ինչի արդյունքում թուրք, քուրդ և արաբ գյուղական ազգաբնակչությունը բռնի տիրանում էր հայ կանանց և երեխաներին: Նրանց վաճառում էին, գնում, տանում մուսուլմանական տներ (հաճախ նրա տուն, ով սպանել էր իրենց ընտանիքի անդամներին), պարտադրում կրոնափոխության: Տեղահանությունների ժամանակ բռնի տեղափոխված հայ երեխաները իսլամացվում էին:  Տղաներին թլպատում էին, աղջիկներին բռնի ամուսնացնում, տանում կանանոցներ, անբարո տներ, վաճառում սեռական ստրկության: Միաժամանակ լավ մշակված պետական քաղաքականության համաձայն` հայ երեխաները հաստատվում էին պետական որբանոցներում^[12]: Հայոց ցեղասպանության ընթացքում մուսուլմանների մոտ բռնի տեղափոխված հայ երեխաների թիվն աննախադեպ էր:

Հայ որբերի ավելի համակարգված և նպատակային կերպով իսլամացումը շարունակվել է նաև որբանոցներում, ինչը փաստող  բազմաթիվ աղբյուրներ կան: Անհերքելի է, որ Հայոց ցեղասպանության տարիներին օսմանյան Թուրքիայում կիրառված բռնի կրոնափոխության գործընթացը` իր բոլոր մեթոդներով,  մշակված և պետության կողմից կանոնակարգված գործընթաց է եղել<sup>[13]</sup>: Գրեթե ողջ թուրք ժողովուրդը թաթախված էր այս հանցագործության մեջ` դրսևորելով ֆանատիզմի ամենաստոր ձևերը, բռնությունները, բռնաբարությունները, խարդախությունները` հայ կանանց և երեխաներին իրենց մեջ պահելու համար^[14]:

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո պարտված Օսմանյան պետության նոր ղեկավարները ստիպված էին կատարել հաղթող տերությունների որոշակի պահանջներ, այդ թվում`  բռնի իսլամացված կանանց և երեխաների հայկական ու քրիստոնեական ինքնության վերականգնման ու իրենց համայնքներ վերադարձի պահանջը:

Թրքական  իշխանությունների որոշմամբ` 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունից հետո  թուրքերի և քրդերի տներում պահված հայ որբերի և կանանոցներում պահվող հայ կանանց հետագա ճակատագիրը պիտի որոշեր թուրք ոստիկանությունը<sup>[15]</sup>: Նրանք իբրև թե քննում էին երեխայի հայ կամ քրիստոնյա լինելը: Այս մասին Կոստանդնուպոլսի «Ճակատամարտ» թերթն իր անվստահությունն էր հայտնում. այն չէր վստահում քննությունը վարելու նրանց մեթոդներին ու ձևերին: Փաստերի հիման վրա պարբերաթերթը նաև պնդում էր, որ իսլամացված ու թրքացված հայ որբերի, աղջիկների ու կանանց` իրենց համայնքին վերադարձնելու գործը ոստիկանությունը ձգձգում էր, և նրանք հիմնականում մնում էին ավազակաբարո թուրքերի կամ քրդերի մոտ` «ենթակայ անոնց բոլոր քմահաճոյքներուն կամ բարբարոսութեանց»^[16]:

Պետք է նշենք, սակայն, որ այս խնդրի լուծումը միջազգային մակարդակի տիրույթում է եղել. Արևելյան ճակատում Առաջին համաշխարհային պատերազմն ավարտվեց 1918 թ. հոկտեմբերի 30-ին Օսմանյան կայսրության և դաշնակիցների միջև կնքված Մուդրոսի զինադադարով, որից մի քանի օր անց բրիտանական, ֆրանսիական և իտալական զորքերը մտան Կոստանդնուպոլիս: Մուդրոսի համաձայնագրի 4-րդ կետը ենթադրում էր օսմանյան պատերազմական գերիների ազատ արձակումը, ինչը շատերի կողմից ընդունվեց նաև որպես իսլամացած կանանց և երեխաների ազատագրման պահանջ: Տարհանված հայերն իրավունք ստացան վերադառնալու իրենց հայրենի տները: Մուդրոսի զինադադարից անմիջապես հետո հայ որբերի հավաքագրումն ու ազգային պատկանելության որոշումը դարձան բազմաթիվ հայ և միջազգային կազմակերպությունների ու անհատների առաջնային խնդիրներից: 1918 թ. հոկտեմբերին Մեծ վեզիր Իզզեթ փաշայի հրամանով բռնի կրոնափոխվածներին թույլատրվեց վերադառնալ իրենց կրոնին, իսկ որբերին` վերամիավորվել իրենց ժողովրդի հետ<sup>[17]</sup>: Ուժեղ ճնշման ներքո թրքական կառավարությունը հրամաններ է ուղարկում տարբեր տարածքներ` պահանջելով «անմիջապես իրենց խնամակալներին կամ համայնքին հանձնել հայ որբերին, աղջիկներին և կանանց, ովքեր գտնվում են մուսուլմանական ընտանիքներում, պաշտոնական կամ ոչ պաշտոնական հաստատություններում»` սպառնալով իրավական գործեր հարուցել այն անձանց դեմ, ովքեր չեն ենթարկվի վերոնշյալ պահանջին^[18]:

Թեև բռնի իսլամացված հայ երեխաներին և կանանց գտնելու և հավաքագրման, ինչպես նաև իրենց ազգային ինքնությանը վերադարձնելու և կրոնադարձությանն ուղղված աշխատանքներին մեծապես խոչընդոտել են օսմանյան և՛ պետական մարմինները, և՛ հասրակության մոլեռանդ տարրերը, սակայն այս գործընթացին ներգրավված են եղել թե՛ օտարերկրյա կազմակերպություններ, անհատներ, թե՛ հայոց գրեթե բոլոր կազմակերպությունները, միությունները, հասարակական դասերի բոլոր ներկայացուցիչները^[19]: Նշենք, որ Ազգերի լիգայի նախաձեռնությամբ ստեղծվել էր հանձնաժողով, որը ևս զբաղվել է հայ կանանց և երեխաների վերադարձի խնդրով: 1920 թ. օգոստոսի 10-ին ստորագրված Սևրի պայմանագրի 142-րդ^[20] հոդվածը նույնպես վերաբերում էր Թուրքիայում բռնի իսլամացված քրիստոնյաներին և թույլ տալիս նրանց ազատորեն վերադառնալ իրենց նախկին կրոնին^[21]: 1920 թ. դեկտեմբերի 15-ին Ազգերի լիգայի Վեհաժողովը կազմակերպության Խորհրդին հրավիրում է ստեղծելու Հետաքննիչ հանձնաժողով` պարզելու տեղահանված կանանց և երեխաների հետ կապված Թուրքիայում, Հայաստանում, Փոքր Ասիայում և հարակից տարածքներում տիրող իրավիճակը: Սակայն նշված երկրների հետ դիվանագիտական հարաբերությունների բացակայության պատճառով Ազգերի լիգայի կողմից նշանակվում է գործին լավ տիրապետող երեք անձ, որոնք գտնվում էին խնդրո առարկա տարածքներում: Միաժամանակ որոշվում է քննությունը սկսել նախ դաշնակիցների տիրապետության տակ գտնվող տարածքներից` աստիճանաբար ընդլայնելով հետաքննության տարածքը: Ազգերի լիգայի ներկայացուցիչները պետք է աշխատեին Կոստանդնուպոլսում դաշնակիցների բարձր հանձնակատարների հետ սերտ փոխհամագործակցությամբ, իսկ Ազգերի լիգայի անդամ պետությունները պարտավորվում էին համապատասխան աջակցություն ցուցաբերել և տրամադրել անհրաժեշտ տեղեկատվություն^[22]:

Հանձնաժողովը, որը պաշտոնապես կոչվում էր «Մերձավոր Արևելքում կանանց և երեխաների պաշտպանության հետաքննիչ հանձնաժողով», հեռու էր քաղաքական որևէ նշանակությունից ու բնույթից և գործելու էր զուտ մարդասիրական նպատակներից ելնելով^[23]:

Սակայն բռնի իսլամացված հայերի` սեփական ազգային ինքնությանը վերադարձնելու գործընթացում ծանրակշիռ դերակատարումը վերապահվել է Պոլսո հայոց պատրիարքարանին: Արևմտահայոց պատրիարք Զավեն Եղիայանի նախաձեռնությամբ ստեղծված Որբախնամ, Տարագրելոց, Նպաստամատույց և այլ հանձնախմբերն ու Հայ կարմիր խաչն սկսում են օգնել ցեղասպանությունը վերապրածներին և տվյալներ հավաքել թուրքերի մոտ ապօրինաբար պահվող հայ կանանց ու որբերի մասին<sup>[24]</sup>: Պատրիարքարանը նրանց հայ համայնքին վերադարձնելու պահանջով դիմում էր իշխանություններին: Անտանտի ուժերի գործադրած ճնշման հետևանքով օսմանյան Թուրքիայի Ներքին գործերի նախարարությունը 1919 թ. փետրվարի 5-ին հրաման էր ուղարկել գավառներ, որով պահանջում էր «մուսուլման ընտանիքների մոտ գտնվող հայ կանանց և երեխաներին հանձնել հայերից կազմված հանձնաժողովին»<sup>[25]</sup>: Զավեն պատրիարքը և ազգային կառույցները փորձում էին այդ հրամանը կյանքի կոչել, թեև հասկանում էին, որ դա իրականում կեղծիք է: «Ճակատամարտը» գրում էր, որ թեև Ֆերիդ փաշայի օրոք թրքական կառավարությունը արտաքին ճնշումների ազդեցության ներքո հայտարարությունով դիմել էր իսլամ ազգաբնակչությանը` հայ համայնքին հանձնելու բռնի իսլամացված հայ որբերին, բայց հստակ էր, որ «կառավարութիւնը չ’ուզէր յանձնել իսլամացուած հայ որբերը»^[26]: Այդ հայտարարություն-հրամանն այնպես էր շարադրված, որ յուրաքանչյուր թուրք կարող էր ըմբռնել դրա բուն էությունը, այն է` «անշուշտ որ չէք յանձներ»<sup>[27]</sup>: Օրաթերթը վկայում էր, որ թուրքերը հայ մանուկների հոգիներն այնպես էին թունավորել, որ կամ քույրն էր եղբորն ասում, թե ինքը հայ չէ, կամ` հակառակը: Հարյուրավոր որբուկներ փոքր էին եղել և չէին հիշում իրենց հայ լինելու հանգամանքը: Բազմաթիվ որբեր էլ սպառնալիքի ներքո ուրանում էին իրենց ազգությունը^[28]:

Այս ուղղությամբ կան բազմաթիվ փաստաթղթային արխիվներ, հուշագրություններ, գիտատեղեկատվական աղբյուրներ` թե՛ վերապրողների հեղինակած, թե՛ ուսումնասիրող-հետազոտող-հեղինակների: Սակայն, ի հակադրություն այս պատմագիտական անհերքելի փաստերի` թրքական գիտատեղեկատվական տիրույթում  թուրք հեղինակները շարունակում են պատմական զեղծարարության փորձերը, ինչպես, օր.` թուրք որբերի առևանգումը և բռնի քրիստոնեացումը: Մինչ գլխավոր թեմային անդրադառնալը անհրաժեշտաբար հպանցիկ անդրադարձ կատարենք օսմանյան պետության մեջ որբերի պաշտպանության իրավական կարգավիճակին, որը թուրք հետազոտողների կողմից ներկայացվում է որպես օսմանյան Թուրքիայում որբերի պաշտպանվածության  փաստագրում:

Օսմանյան պետության մեջ որբերի իրավունքների պաշտպանությունը. որբախնամ ֆոնդերը և որբերի միջոցների կառավարման նախարարությունը

Օսմանյան կայսրությունում որբախնամ նպատակով ձեռնարկված միջոցների կառավարման և նրանց պաշտպանության, աջակցության համար ստեղծվում են  կազմակերպություններ` որբախնամ ֆոնդեր` խնամակալության պարտականությունների ստանձնումով: Օսմանյան հասարակության մեջ որբերը կառավարվում էին ժառանգաբար փոխանցված արժեթղթերի և շարժական գույքի խնամակալների կողմից, և կապիտալի վերահսկողության միջոցով ստացված եկամուտները ծախսվում էին այդ անձանց կարիքների բավարարման համար, իսկ անչափահասների պարագայում կառավարվում էին որբախնամ ֆոնդերի կողմից, որոնք կոչվում էին որբերի քսակներ:

Այս համակարգը կոչվում էր որբերի տոպրակ/պայուսակ, այն է` որբերին ժառանգություն մնացած գումարները, այդ գումարների շահագործման փաստաթղթերը, անշարժ գույքի փաստաթղթերը և նմանատիպ փաստաթղթերը, անձնագրերը տեղադրվում էին տոպրակի մեջ (գործվածքից պայուսակ կամ տոպրակ): Երբ որբերը դառնում էին չափահաս, այդ պայուսակներում մուտքը դադարեցվում էր, և ժառանգություն մնացած հասույթը  նրանց փոխանցվում է վկաների ներկայությամբ^[29]։

Երեխաների բնագավառում Թանզիմաթի (բարեփոխումների, օրենսգրքի) արդիականացման դրսևորումներից մեկն Էմվալ-ի Էյթամ Նեզարեթիի վարչակազմի ստեղծումն էր, որն ուղղված էր որբ երեխաների ունեցվածքի վերահսկողությանը և պաշտպանությանը: Որբ երեխաների ունեցվածքի, գույքի պաշտպանության համար դեռևս 1851 թ. դեկտեմբերի 31-ին^[30] հրահանգվում  է առաջին նիզամնամեն` կանոնադրությունը: Համաձայն որի`  շեյհուլիսլամի ենթակայությամբ որբերի գույքի կառավարման վարչակազմ է ստեղծվում` Էյթամ Նեզարեթին, որը հոգ կտաներ որբերի գույքի մասին: Այն առաջին հաստատությունն էր, որը ստեղծվել էր Թանզիմաթի շրջանակում`երեխաների գույքի և նրանց այլ իրավունքների պաշտպանության նպատակով: Այն, համագործակցելով պետության համապատասխան այլ ստորաբաժանումների հետ, ամենաուշը 4 ամսվա ընթացքում փոխանցում է որբերի գույքը,  որն ավելի հուսալի պայմաններում ի պահ էր հանձնվել մինչև նրանց չափահաս դառնալը^[31]: Այս հաստատությամբ որբերի իրավունքների խնդիրը թեև որոշակիորեն իրավական հարթակում էր կարգավորում ստանում^[32], սակայն դրանց խախտման օրինակները շատ էին։

Առաջին նախարարի պաշտոնավար է նշանակվել Թահսին Բեյը: Կենտրոնը Սուլեյմանիեն էր, սակայն գործունեությունը սկսել է Բաբ-ը Ալիից: 24 ծառայող ուներ, փոխնախարարը նաև գլխավոր քարտուղարն էր^[33]: Գործունեության մեկ տարին չլրացած` անվանափոխվել է` ստանալով «Որբերի միջոցների կառավարման տնօրենություն» անվանումը^[34], ինչպես նաև տնօրենն է փոխվել: Կառույցը տարբեր անուններով է շարունակել իր գործունեությունը, իսկ արկղիկները գոյություն են ունեցել մինչև 1910 թ.^[35], սակայն թուրք հետազոտողներից շատերը նշում են, որ որբերի գույքի տնօրինման և պաշտպանման օրենքները և գործունեության մոդելը/ձևը շարունակել են գործել  երկար ժամանակ, ենթադրաբար, նույնիսկ Հայոց ցեղասպանության ժամանակ, սակայն հերքող կամ փաստող հավաստի աղբյուրներ գրեթե չեն հանդիպում, այդուհանդերձ քննվող թեմայի շրջանակում նրանց կողմից այս թեման շեշտադրվում է` որպես օսմանյան Թուրքիայում որբերի պաշտպանվածության ցուցիչ:

«Թուրք երեխաների առևանգում և բռնի քրիստոնեացում»-ը` թրքական գիտատեղեկատվական զեղծարարություն և ժխտողականություն 

(ըստ թրքական աղբյուրների)

Ինչպես արդեն նշել ենք, թուրք հետազոտողների կողմից թրքական տներում երեխաների տեղաբաշխումը և որբանոցներում բաժանելը ներկայացվում են իբրև մարդասիրական քայլ` նրանց խնամքի, կրթության և դաստիարակության նպատակով` իհարկե, այդպիսով ժխտելով հայ երեխաների բռնի տեղափոխությունը Հայոց ցեղասպանության բաղադրատարր լինելը:

Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին^[36] Օսմանյան պետությունում որբ և որբացած հայ երեխաների խնամատարությամբ զբաղվելու պարտականությունը տրվում է Կրթության նախարարության կազմում հիմնված Դարուլ-ի Էյթամի/որբանոցի^[37] ղեկավարությանը/տնօրենությանը:

Ըստ թրքական բազմաթիվ աղբյուրների` 1916 թ. մարտի դրությամբ ողջ երկրում շահագործման է հանձնվել 69 միավոր Դարուլ-ի էյթամ: Իսկ 1917 թ.  այստեղ 11.680 երեխա է գտնվել<sup>[38]</sup>: Կառավարությունը հետևողականորեն գաղտնագիր/ծածկագիր հեռագրեր էր հղում վիլայեթներ և մութասարրըֆներին(նահանգի  կառավարիչներին)` մանկատներին աջակցելու ցանկությամբ^[39]:

Այդուհանդերձ, թուրք հեղինակների ընդգծմամբ` երբ երկարատև պատերազմի տարիներին տարբեր ազգային պատկանելությամբ  որբերի քանակը մեծացավ, որբանոցների քանակը սկսեց չբավարարել<sup>[40]</sup>. նման իրավիճակում որբ երեխաների մեծ մասի խնամքը մնում է բարեգործական, բարեսիրական կազմակերպությունների խնամատարության ներքո` Հիմայե Էթֆալ, Հիլալի Ահմեր, Կանանց զբաղվածության միության նման կազմակերպություններին^[41], որոշներն էլ թուրք ընտանիքների հովանու ներքո հանձնվեցին^[42]: Զինադադարի ստորագրմամբ և Ստամբուլի զինագրավմամբ բրիտանական մանդատի հետևանքով աջակցություն ձեռք բերած հայերը և նրանց թերթերը, սկսեցին պնդել, որ պատերազմի տարիներին  Դարուլ-ի Էյթամներում և թուրք ընտանիքների հովանու ներքո գտնվող երեխաներին ձուլման քաղաքականության են ենթարկել: Հայկական «Նոր Կեանք» թերթը Անտանտի տերություններին ուղղված  ֆրանսերեն մի նամակ է հրատարկում` թրքական տներում հայ որբերին  փրկելու ուղղությամբ<sup>[43]</sup>: «Սաբահ» թերթի 1919 թ. հունվարի 9-ի համարում ասվում է, որ քրիստոնյա կին  և երեխաներ են բռնի պահվում<sup>[44]</sup>, մեկ այլ թրքական «Ենի Ստամբուլ» թերթի համաձայն`  հայ երեխա աղջիկներ են իթթիհատական առաջնորդների տներ բաժանվել, Դիարբեքիրի^[45] նահանգապետ Ռեշիդ Բեյի մոտ 7, Հալիլ Փաշայի մոտ 3 երեխա են պահվում^[46]:

Բրիտանական ղեկավարությունը, հիմնվելով այդ թերթերի հրապարակումների վրա, պահանջում է օսմանյան կառավարությունից այդ երեխաներին գտնել և հայ առաջնորդական մարմիններին  հանձնել: Ապա Ներքին գործերի նախարարությունն այդ հարցի առնչությամբ  բազմաթիվ ծածկագիր հեռագրեր է ուղարկում վիլայեթներ, գավառներ, ինչպես նաև մութասարրըֆներին: Այդ հեռագրերում առաջարկվում է որբ և որբացած հայ երեխաների գտնվելու վայրերը հայտնել հայ հոգևոր առաջնորդներին….^[47]:

Ըստ թուրք հեղինակների` հայերն այս գործընթացում ակտիվանում են անգլիական կողմի պաշտպանությամբ, ինչպես նաև շեշտադրում են, որ այդ ընթացքում Հայոց պատրիարքարանի` այդ գործին անմիջականորեն ներգրավված լինելն էլ արդեն ակնհայտ էր: 1919 թ. ապրիլին Քոնիայում արտասահմանյան անձնագրեր կրող Մ. Դեմիրճյան, Կ. Արսանյան, Ն. Դոպյան և Կ. Քեշիշյան անունով անձինք հարցաքննվել են իրենց գործունեության պատճառով^[48]: Հարցաքննության ընթացքում պարզվում է, որ այդ մարդիկ պատրիարքի կողմից որբահավաքության հանձնառություն են ունեցել^[49]. «1919 թ. առաջին ամիսներից սկսած` հայ համայնքի ղեկավարները և պատրիարքարանի կողմից նշանակված մարդիկ  Անատոլիայի տարբեր վայրերի որբանոցներում  թուրք երեխաների հայ լինելու պնդումներով Ստամբուլ ուղարկվեցին»<sup>[50]</sup>: Կայսերիի նահանգապետարանի հաստատմամբ`  պատերազմում ծնողներին  կորցրած 310 թուրք երեխա Կայսերիից ուղարկվել է Ստամբուլ: Այս երեխաները Հայդարփաշա հրապարակում կոմիտեական հայերի կողմից վերցվել են, հրապարակային ճանապարհով փողոց են դուրս բերվել և տարվել-հանձնվել են Բեյօղլուի Բալըքբազար եկեղեցուն` քրիստոնեացնելու միտումով^[51]:  Ստամբուլի կառավարության ջանքերի արդյունքում 182 երեխա հետ է բերվել^[52]: Այդ երեխաներին բաժանեցին որբանոցի տնօրենությանն կապված Օրթաքյոյ, Իմրահոր, Չաղլայան, Բեբեք, Բեյքոզ, Վալիդեբաղ, Բալմումջու և Հասթահանե մասնաճյուղերիին^[53]:

Այս դեպքից հետո ` 1919 թ. փետրվարի 20-ին, Ներքին գործերի նախարարությունը հրահանգեց նահանգների կառավարչություններին` որբանոցներում հայ համայնքի ներկայացուցիչների և Հայոց պատրիարքարանի ծառայողների գործունեության դեմ  ուղղված  նախազգուշացում անել: Համաձայն որի`  թույլ չտալ, որ  թուրք փախստական և տարագիր երեխաներին այսուհետ ոչ մուսուլմանների պնդումներով  և պահանջով վերցնել^[54]:

Մինչդեռ, ինչպես շարունակում է թրքական կողմը,  հայկական հանձնաժողովի անդամները միմյանց միջև Ստամբուլում հանդիպումներ էին ունենում: Քեմալեթթին Շյուքրյուի^[55] հիշատակություններում Նիշանթաշըում կայացած հավաքին մասնակցել է նաև բրիտանացի ռազմական կցորդ Ուինդհամ Դիեդեսը`  Դոկտոր Թոփչյան անունով մի կոմիտեականի առաջարկով Ստամբուլում հայ երեխաների հավաքագրման պատվրակով թրքական տներ մտնելով  ստանալ թուրք որբերին, և դա հարմար է եղել բոլորի համար<sup>[56]</sup>: Հիշատակության մեջ պատմվում է մի միջադեպի մասին. Էյուփթեում` Չընար փողոցում, բնակվող մի կին` Ֆահրյունիսա անունով, ում ամուսինը սպանվել էր Չանաքքալեում, այս կնոջ 7-ամյա որդուն բռնի կերպով վերցրել էին Հայոց պատրիարքարանի աշխատակիցները` բրիտանացի ոստիկանների օգնությամբ և մկրտելու համար եկեղեցի տեղափոխել^[57]: Թրքական զեղծարարության դիրքերից` 1919 թ. առաջին օրերից սկսած՝ Քեմալեթթին Շյուքրույի փոխանցած դեպքի նման շատ դեպքեր ի հայտ եկան: 1919 թ. հունվարի 12-ին հայ կոմիտեականները ֆրանսիացի զինվորների հսկողության ներքո  հայ աղջնակի թաքցնելու համար Մաքըրքյոյում (Բաքըրքյոյում) բնակվող թոշակառու բժիշկ քայմաքամ Իսմայիլ Թևֆիկի տունն են խուզարկում<sup>[58]</sup>: Այս դեպքից ընդամենը վեց օր անց հայ կոմիտեականները հազարապետ Քեմալ Բեյի տուն են ներխուժում` նրա դուստր Շերիֆեին տանելու` այն պատրվակով, որ նա հայ է^[59]:

1919 թ. մարտի 26-27-ին Արնավութքյոյում հազարապետ Սուլեյման Բեյի,  Իսկյութարում` Դոկտոր Քյամիլ բեյի, Օրթաքյոյում` Մուբաաթի հանձնախմբի նախագահ Շեքիբի և Բաքըրքյոյում Մյուլազիմ Մեհմեդ Նուրի Բեյի աղջիկները կրկին հայ լինելու համոզմամբ (այս անգամ ևս հայերի պահանջով)  պատրիարքարանի հանձնակատարների կողմից բռնությամբ վերցվել են^[60]:

Սակայն ի հակակշիռ թրքական այս մասնակի կեղծ թվարկումներին` հայ երեխաների բռնի իսլամացման քաղաքականությունն վկայող անհաշիվ օրինակներ կան փաստագրված:

Ապա նույն ժխտողական դիրքորոշմամբ շարունակում են, որ նման իրադարձությունների զանգվածայնությունից հետո ոստիկանության Ստամբուլի բաժինը համապարփակ զեկույց ներկայացրեց Ներքին գործերի նախարարությանը 1919 թ. ապրիլի 28-ին^[61]: Զեկույցում նշվում է, որ բրիտանացիների հսկողության ներքո մեկ ամերիկացուց, մեկ թուրքից և մեկ հայից բաղկացած պատվիրակություն է կազմվել` որբահավաք գործունեության համար` պատերազմական տարիներին թրքական ընտանիքներ և խնամատար կազմակերպություններին հանձնված  որբացած և անտեր հայ երեխաներին ուղղված և այդ երեխաների ազգային իրական ինքնությունը պարզելու համար^[62]: Դաշնակից ուժերի օգնությամբ  այս պատվիրակությունը թուրք երեխաներին տարավ որոշ թրքական տներից` այն պնդմամբ, որ նրանք հայեր են, առանց թրքական ոստիկանության հետ խորհրդակցելու, և նրանց տեղավորեց պատրիարքարանի որոշած վայրում: Գյուլլյու և Ջեմիլե անունով երկու աղջնակի, Չենգելքյոյում բնակվող հազարապետ Աբիդին Բեյի աղջկան` Նիմեթին և Ջևրի անունով մի թուրք աղջկա բռնությամբ վերցնելով` պատրիարքարանում են տեղավորել: Զեկույցի շարունակության մեջ նշվել է, որ այդ երեխաները որևէ առնչություն չունեն հայերի հետ, և նման դեպքերը պետք է կանխել, դրանց կանխումը հասարակական կարծիքի և խղճմտանքի  մեղմացման համար է, ինչպես նաև Անտանտի պետություններում անհրաժեշտ է գործողություններ ձեռնարկել^[63]:

1919 թ. մայիսի 22-ին ոստիկանության տնօրենությունն իր տեղեկանքում նույն խնդրի վերաբերյալ որոշ տեղեկություններ է տալիս Ներքին գործերի նախարարությանը^[64]: Ըստ վերոհիշյալ տեղեկանքի` տնօրենությունը պատրիարքարանից խնդրել է մեկ մարդու միանալ հանձնաժողովին, որը ձևավորվել է բրիտանացիների հսկողության ներքո, և որի խնդիրն էր որոշել կասկածելի երեխաների ազգային պատկանելությունը, և Չաքրյան Էֆենդին<sup>[65]</sup> է նշանակվել պատրիարքարանի կողմից: Զրպարտանքների ուղեգծին հավատարիմ` թրքական կողմը նշում է, որ  Չաքրյան Էֆենդին շատ երկար չանցած սկսում է անկախ գործել, նա եկել է Կանանց զբաղվածության միության գլխավոր կենտրոն, վերցրել է նոթատետրը` արձանագրելու այն որբերի տեղեկանքը, որոնք տեղավորված էին տներում: Թեև անցել էր երեք ամիս, սակայն նոթատետրը չհանձնվեց միությանը. նոթատետրում գրի առնված թուրք երեխաներին ևս պատրիարքարանի հանձնակատարները բռնի կերպով վերցնում էին: Ըստ ոստիկանության տնօրենության` հավաքագրված երեխաներին բերում են Բեյօղլուում պատվիրակության կողմից պահվող մի տուն, որտեղ նրանց բռնի քրիստոնեացրել են:

Ներքին գործերի նախարար Ալի Քեմալ Բեյը 1919 թ. մայիսի 24-ին գրություն է ուղարկել սադարեթին` սադրազամին` պահանջելով, որ լուծում գտնվի. այդ իրադարձությունները մտցվեն Մեջլիս –ի  Վյուքելայի` Meclis-i Vükela/ Նախարարաց ժողով (խորհուրդ) օրակարգ^[66]: Այն գումարվել է 1919 թ. մայիսի 28-ին: Այդուհանդերձ, հավաքի ընթացքում ընդունված որոշումները հեռու էին Ալի Քեմալ Բեյի պահանջները բավարարելուց. «Միայն որոշվեց, որ Ստամբուլում ոչ մահմեդական երեխաները քարերով հարձակվում են թուրք երեխաների վրա, նաև շեշտվում է, որ ոստիկանության ուժերը պետք է կանխեն նման միջադեպերը»^[67]:

Թրքական արխիվային գրառումներն իբրև թե ցույց են տալիս, որ իրենց ներկայացրած իրադարձությունների նման դեպքեր տեղի են ունեցել նաև 1919 և 1920 թվականներին: Օրինակ` 1919 թ.  հոկտեմբերի 27-ին Շեհզադեբաշընդայում մթերայինի խանութպան Թևֆիկ Էֆենդին խնդրագիր-նամակով բողոքել էր նույնատիպ իրավիճակի մասին` հղված Ներքին գործերի նախարարությանը: Համաձայն որի` շուրջ 8 ամիս առաջ Թևֆիկ Էֆենդիի դուստրը` Սենիյեն, որպես հայուհի տարվել է Պոլսո հայոց պատրիարքարանի ներկայացուցչի գլխավորությամբ, իսկ Թևֆիկ Էֆենդին կարողացել է փրկել դստերը` ոստիկանության պետին ներկայացնելով փաստաթղթեր և վկաներ: Այժմ պատրիարքարանի` Կարաբեթ/Կարապետ  անունով սպասավորը մի շարք փորձեր է ձեռնարկել ոստիկանության վարչությունում, որպեսզի որոշում կայացնի այն մասին, որ Սենիյեն հայ է և, հետևաբար, պետք է հանձնվի պատրիարքարանին։ Թևֆիկ Էֆենդիին այդ որոշումը հասել է ընդամենը 10 օր առաջ, որից հետո վերջինս օգնություն է պահանջել^[68]: 1920 թ. դեկտեմբերի 18-ին հայկական Մուավենեթ-ի միլլիյեի^[69]  ծառայողներ Կարապետ և Պողոս Էֆենդիները, նախկին շեյհուլիսլամ Մուսա Քյազըմ Էֆենդիի տուն ներխուժելով, Հաջեր անունով աղջկան հայուհի լինելու պնդումով բռնությամբ վերցրել են^[70]:

Դարձյալ այս ժամանակահատվածում, նշում է թրքական կողմը, նկատվում է, որ միսիոներները և հայկական հանձնախմբերն Անատոլիայից Ստամբուլ են ուղարկում թուրք երեխաների` նրանց բռնի անջատելով իրենց ընտանիքներից: Փաստորեն, 1919 թ. հուլիսի 15-ին Ստամբուլի ոստիկանությունը կարողացավ փրկել 4 դստերն  այն թրքական ընտանիքներից, որոնք Բուրսայում գտնվող ամերիկյան միսիոներների և հայկական հանձնախմբերի կողմից բռնի տեղափոխվել էին թրքական ընտանիքներից<sup>[71]</sup>: ՆԳՆ-ի ճշգրտումների համաձայն` Ադանայի Քոզանում բնակվող Շևքի Մուսլունի աղջիկ Ասիյեն  կրկին բռնի տեղափոխվել է Ստամբուլ և նրան պահել են Շիշլիի տանը^[72]: Ստամբուլի մանկատներում զինադադարի շրջանում Դարուլ-ի Էյթամի իշխանությունների իրականացրած ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզվել է, որ 319 երեխա հայ են եղել, որոնք փոխանցվել են հայ հոգևոր առաջնորդներին և հարազատներին: Չաղլայանի որբանոցում իրականացված հետազոտություններում 18 երեխայի, որոնք շատ երիտասարդ են և չունեն որևէ մեկին, ով չի կարող ճանաչել նրանց ազգությունը, հայերը վերցրել են: Դարձյալ այս ժամանակահատվածում առանց որևէ ապացույցի` հայերի` Իմրահորի, Բեբեքի,  Օրթաքյոյի,  Յեդիկալեի, Չաղլայանի, Բեյքոզի, Բալմումջուի և Բահչեջիկի մանկատներից վերցրած 42 երեխային վերադարձրել են` նրանց թուրք լինելն ապացուցելուց հետո։ Տասնչորս  երեխա, որոնք թուրք են եղել, առևանգվել են հայերի կողմից` փոխելով անունները^[73]:

Թուրք երեխաների հետ կապված իրադարձությունները, որոնք հավաքվել էին Թուրքիայի ընտանիքներից Անատոլիայում և Ստամբուլում և հավաքվել էին պատրիարքարանի կազմում, մտան Մեջլիս –ի  Վյուքելայի օրակարգ  1921 թ. դեկտեմբերի 21-ին: Հանդիպման ավարտին այդ ամսաթվին գրված արձանագրության մեջ կառավարությանն ու ոստիկանությանն առաջարկվել է ուսումնասիրել դրանք և անել հնարավորը` ելնելով բողոքներից, որ թուրք որբերից և որբերից մի քանիսը տրամադրվել են հայ և հույն մանկատներին, իսկ մի քանիսը` քրիստոնյա ընտանիքներին` որպես ծառաներ^[74]:

Թուրք հեղինակների անհիմն պնդումներով` այդ ընթացքում շատ թուրք երեխաներ, ովքեր չունեին ազգային ինքնության և կրոնական գիտակցություն, բռնի տեղահանվեցին իրենց ընտանիքներից` պնդելով, որ իրենք հայ են և փորձում էին քրիստոնեանալ եկեղեցիներում և մանկատներում։ Անհնար է, որ բոլոր այդ երեխաները վերադարձվեին, ուստի շատ թուրք ընտանիքներ մնացել են անասելի տառապանքների մեջ ^[75]։

Նմանատիպ անհեթեթ տեղեկություններով արշավ է սկսվել նաև թրքական մամուլում, սակայն հայկական ժամանակի և տեղի մամուլը կարողացել է հակադարձել փաստագրություններով:

«Մէնպէր»^[76]-ի մեջ Նշանթաշըում բնակվող թրքուհի Նաջիե Ֆեխամը գրել է, իբրև թե Քոնիայից վերադառնալու ճանապարհին իր հետ է բերել 13-14 տարեկան քուրդ աղջնակի, ում հայերը փախցրել են: Նա զարմացած գրում է, թե ինչ հանդգնություն և համարձակություն ունեն այդ հայերը. «Ալ մեր ոստիկանութիւնը գրեթէ գործունէութիւն չունի: Կը վախնամ որ վաղը ինծի ալ փողոցը կը գտնեն և բռնի դուն հայ ես ըսելով պատրիարքարան կը տանին: Հայերը իմ ծանօթներէս շատերու մօտ իբր հոգեզաւակ գտնուած իսլամ տղաքներուն ետեւէն առջեւէն կը պատին»^[77]: Ի պատասխան այդ հայտարարության` «Նոր Կեանք»-ի խմբագրականը գրում է. «Նաջիե Հանըմ կրնայ վստահ ըլլալ թէ հայերը երբէք` քիւրտ կամ թուրք աղջիկները իբր Հայ աղջիկներ վար դնելու ոչ նպատակ ունին և ոչ ալ փափաք: Ո՞ր հայուն սիրտը պիտի ներէր ատիկա, եթէ նոյնիսկ ի վիճակի ըլլար իր որբերէն զատ օտարներու ալ պահելու»^[78]:

Ընդհանրապես պետք է նշել, որ այս և նման զրպարտիչ և խեղաթյուրող թրքական պնդումներին ի հակակշիռ` ունենք հազարավոր այնպիսի օրինակներ, ինչպես. «Մի փոքր աղջիկ` Աֆիֆ Ջեն (Afife Djen) անունով, վերցվել էր բրիտանացիների կողմից շեյխ Նուրուլ էֆենդիի (Nurull effendi) տնից: Ենթադրվում էր, որ նա հայ է: Աղջկան վերադարձնելու պահանջներին ի պատասխան` թրքական կառավարությունը, մինչև նրան Չեզոք տուն հանձնելը, երեք օր պահել էր բանտում` ահաբեկելով նրան: Թրքական կառավարությունը պնդում էր, որ աղջիկը պետք է վերադարձվի` պահանջը հիմնավորելով կեղծ ծննդյան վկայականով և շեյխի այն պնդումներով, որ աղջիկը մուսուլման է: Չեզոք տուն ժամանելուց հետո աղջիկը դիմադրում էր: Երեկոյան Չաքրյանը նրան հարցնում է. «Ինչու՞ չես պատմում ճշմարտությունը: Տեսնում ես, թե որքան ենք տանջվում` պարզելու համար` ով ես: Եթե պատահի, որ մայրդ վերադառնա և փնտրի քեզ, ի՞նչ ենք նրան պատասխանելու: Եթե վերադառնաս թրքական տուն, կարո՞ղ ես պատկերացնել, ինչ ահավոր տխուր կլինի քո մայրը»: Իսկ աղջկա այն հարցին, թե գուցե մայրը մահացել է, Չաքրյանն ասաց. «Չգիտես, որ մեր մահից հետո կա այլ կյանք, որտեղ մենք բոլորս հանդիպելու ենք, և այդ ժամանակ քո մայրը տեսնելով, որ մահմեդական ես դարձել, չի գրկի քեզ: Նա քեզ հետ կվանի»: Աղջիկը, չդիմանալով մոր սիրո մտքից, խոստովանում է ողջ ճշմարտությունը. «Իմ անունը Վիրջին է: Մի օր հանկարծակի իմ հորս ու մորս ուժով վերցրին մեր տնից և մյուսների հետ ուղարկեցին անհայտ ուղղությամբ: Միայն ես մնացի, և նրանք ինձ տարան Կոստանդնուպոլիս և տվեցին Հադջա անունով մի չար մարդու, ով ինձ միշտ ասում էր, որ եթե հայ դառնամ, կսպանեն ինձ, ու ես դժոխք կգնամ»»^[79]:

Երիտթուրքական առաջատար պարբերաթերթ «Թանին»-ը «Հայ որբերն ալ կը մեկնին» խորագրի ներքո գրում է.  «Հայերը ո՞վ գիտէ մեզի դէմ ի՛նչպիսի բրօբականտ մը եւս ընելու նպատակաւ, սկսած են Պոլսոյ որբանոցները պարպել և իրենց տղաքը Եւրոպա և Ամերիկա ղրկել»^[80]:

Մեկ այլ թերթ «Իքդամ» -ը գրում է. «Կեսարիայէն չորս տարի առաջ Հայերուն Պոլիս բերուած որբերուն մէջ 240 իսլամ տղաքներ կային: Այս տղաքը ետ առնելու համար կապարուած ձեռնարկները առաջ կը տարուին: Այժմ Հայերուն ձեռքը 600ի չափ թուրք որբեր կան: Մինչև հիմա անոնցմէ հազիւ յիսուն հատ հայ որբանօցներէն կարելի եղած է առնել: Ոստիկանությունը քննութեան ձեռնարկած է թուրք տղոց ինքնութիւնը կ’արձանագրէ: Մինչև հիմա ութը կին և այր ոստիկանութեան դիմած են Հայերուն ձեռք գտնուող իսլամ տղաքը ազատելու համար^[81]:

«Իլերի»-ին ևս անմասն չի մնում զեղծարարության փորձերից. «Հայոց ձեռքը մնացած մեր տղաքը ազատելու համար յանձնաժողով մը գործի ձեռնարկելու վրայ է: Յայտնի ըլլալով թէ այդ տարաբախտ տղոցմէ 3-400ը Պուլկարիա և Յունաստան ղրկուախ են, մեր պաշտօնեաներէն մէկը այն կողմերը պիտի երթայ այդ տղաքը փրկելու համար:

Զինադադարին կնքումէն և դաշնակից տէրութեանց վարչութեան Պոլսոյ մէջ հաստատուելէն ետք, հակառակ անոր որ ընտանիքներու մօտ և պաշտօնական հաստատութիւններու մէջ գտնուած բոլոր հայ տղաքը պատկանեալ մարմիններու յանձնած էին, այս յանձնումը չկրցաւ գոհացնել և հանդարտեցնել հայերուն վրէժխնդրական ոգին:

Իբր թէ չէզոք կերպով հայ տղաքը պիտի զատուէին թուրք և քիւրտ որբերէն: Այս նպատակաւ Շիշլիի մէջ, պէօլիւքտէրէ ճատտէսիի վրայ 32-33 թիւ շենքը վարձուեցաւ և չէզոք տունի վերածուեցաւ և անոր վարչութիւնը 5-6 հայ պաշտօնեաներու յանձնուած պահուն, խորհուեցաւ թուրք կին մըն ալ պաշտօնի կոչել: Այս պաշտօնը յանձնուեցավ Թուրքիոյ Կարմիր Մահիկի անդամներէն Նէզիհե հանըմի:

Հայերը իսկոյն գործի սկսան: Դաշնակից տէրութեանց ոստիկաններու ընկերակցութեամբ հայ պաշտօնեաները Թուրքերու տուները գացին, ներս մտան «Այիշէ, Ֆաթմա կամ Էմինէ անունով աղջիկ մը կայ, պիտի տանինք» ըսին և անոնց ծնողներուն կամ պաշտպաններուն սրտաճմլիկ աղաղակներուն մէջ տղաքը Չէզոք Տուն^[82] ղրկեցին»^[83]:

Նույն թերթը զեղծարար նպատակային ուղեգծով շարունակում է. «Սկիզբները երբ Նէզիհե հանըմ իր պաշտօնը կատարելու համար կանոնաւորաբար կը յաճախէ չէզոք տունը, տեսնելով որ հայ պաշտօնեաները մերթ խստութեամբ, սպառնալիքով ու ծեծով և մերթ անուշ խօսքերով ու գեղեցիկ…վերջապէս ամէն միջոցի դիմելով ու ամէն խարդախութեան զիջանելով որբերը բռնի կը հայացնեն և քրիստոնէութիւնը ընդունիլ կու տան անոնց, բողոքեց անգլ. յանձնաժողովին: Բայց տեսնելով որ այս վատ դրութիւնը փոխանակ ջնջուելու աւելի խստացուած էր, ցաւով հրաժարեցաւ իր պաշտոնէն ու սա խօսքերը ընելով հեռացաւ այդ չարագուշակ հաստատութենէն. «Հոս չէզոք տուն չէ, այլ մեր աչքերուն առջեւ մեր տղաքը Հայ և քրիստոնեայ ընելու ծառայող պաթաքհանէ մըն է…»: Նէզիհէ հանըմի հրաժարումէն ետք, Շիշլիի չէզոք տունը, մէկ հակակշռէ և քննութենէ զերծ ըլլալով, սկսաւ գործել այն չարիքները, որոնք չորս տարիէ ի վեր կը շարունակուին…: Այսօր անոնք հայ որբանոցներու, հայ վարժարաններու մէջ, մէկ մասը Հռոմի և մէկ մասը Ամերիկայի մէջ Թուրքին դէմ թշնամութիւն սնուցանել կը սովրին: Վաղն ալ անոնք մեր դէմը պիտի տեսնենք իբրև արիւնոտ ու ոճրապարտ գործիքը Դաշնակներուն, Հնչակներուն, Դրօշակներուն, այսինքն մահափորձի, պօմպայի, ոճիրի մարմնացումը եղող հայ խռովարար ընկերութիւններուն»^[84]:

Եզրակացություն

Այսպես, փաստորեն, թրքական կողմը գիտատեղեկատվական շրջանառության մեջ է դրել զեղծարար այն միտքը, համաձայն որի`  մուսուլմանների կողմից առևանգված հայերի ազատման ընթացքում Պոլսի հայոց պատրիարքարանի աջակցությամբ և ներգրավվածությամբ հավաքագրվել են նաև մուսուլման թուրք, քուրդ երեխաներ, և նրանք ներկայացվել են որպես հայեր` այսկերպ նպատակ ունենալով ավելացնելու հայերի թվաքանակը^[85]: Թրքական գիտական ոլորտում այն ձևակեպվում է այսպես` թուրք երեխաների առևանգում և բռնի քրիստոնեացում:

Այսպիսով` հայտնի և արդեն փաստարկված իրողություն է, որ 1922 թ. հունիսի 2-ի` Ազգային պատվիրակության հաշվեցույցի տվյալների համաձայն` 1918 թ. Մուդրոսի զինադադարից մինչև 1921 թ. դեկտեմբերի վերջն ընկած ժամանակահատվածում Կ. Պոլսում հավաքվել էր 1.536.157 օսմանյան ոսկի որբերի և տարագրյալների համար<sup>[86]</sup>:Մինչև 1922 թ. Կ. Պոլսո հայոց պատրիարքության և նրա ջանքերով ստեղծված հանձնախմբերի աշխատանքի շնորհիվ բռնի ձուլումից փրկվել և հայ համայնքին են վերադարձվել հազարավոր հայ որբեր և առևանգված ու բռնի իսլամացված կանայք և աղջիկներ: Մասնավորապես, Առաքել Չաքրյանի գլխավորությամբ գործող Որբահավաք մարմինը 1919 թ. մայիսից 1921 թ. դեկտեմբերն ընկած ժամանակաշրջանում «Չեզոք տուն» կոչվող կառույցի հետ «Պոլսոյ մէջ գտնուած գրեթէ 4-5000 որբերէն 3000-ը ազատեր է թուրքերու քովէն»<sup>[87]</sup>: Գավառներում գտնվող հայ որբերի մեծամասնությունը «մնաց թուրքերուն ձեռքը. Հարիւր հազարաւոր որբերէն շատ քիչերը կարելի եղաւ ազատել<sup>[88]</sup>: Պատրիարքարանը 1921 թ. սկզբներին զեկույցի տեսքով ամփոփել է իր Որբախնամ և Որբափրկիչ ծրագրերի արդյունքները` նշելով, որ 63.000^[89] հայ որբեր դեռևս մնում էին մուսուլմանական ընտանիքներում^[90]: «Ճակատամարտը» տեղեկացնում էր, որ 1922 թ. դրությամբ 25.000 հայ որբ կար ԱՄՆ-ում, 400-ը` Գերմանիայում, 15.000-ը` Հունաստանում, 400-ը` Հռոմում, 200-ը` Ռումինիայում, 1000-ը` Բուլղարիայում, 5000-ը` Սիրիայում, 40.000-ը` Խորհրդային Հայաստանում^[91]:

Ամփոփելով`  նշենք, որ թրքական պնդումներին և զեղծարար  գիտատեղեկատվությանը, թե իբրև հայերի կողմից թուրք որբեր են առևանգվել և բռնի քրիստոնեացվել, սպառիչ պատասխան է տալիս խնդրի հետազոտմամբ զբաղվող արևելագետ Ռ. Մելքոնյանը: Նա փաստում է, որ որպես թուրք կամ քուրդ մուսուլման ներկայացվող երեխաները մանուկ հասակում իրենց արմատից կտրված և մի քանի տարի մոլի իսլամական ոգով դաստիարակված հայ երեխաներն էին, որոնց մոտ գրեթե բացակայում էին հայկական ծագման հիշողությունն ու գիտակցությունը^[92]:

Թրքական խեղաթյուրված իրողությունը բացահայտվում է իր ողջ ճշմարտությամբ ընդհանրական երևույթը ներկայացնող նաև Ջելիլ անվանափոխված և բռնի իսլամացված հայուհի Սիրանուշի պատմությամբ, որը հազարավոր օրինակներից մեկն է: Ըստ այդմ` հազարավոր հայ որբուկներից  մեկին` «փոքրիկ Բրունին կոչում էին Ջելիլ: Աղջիկը լացում էր և պնդում, որ ինքը մահմեդական է, որ իր ծնողներն ու եղբայրները սպանվել են հայերի կողմից, և միայն ինքն է ողջ մնացել, որ այս մասին իրեն ասել էին որբանոցում: Եվ միայն, երբ Չաքրյանը երդվում է իր ծնողների և Աստծո անունով, որ կվերցնի աղջկան որպես իր երեխա, Բրունը պատմում է իր պատմությունը. «Մեր գյուղը սարի լանջին էր: Յուրաքանչյուր գյուղացի այնտեղ իր ագարակն ուներ, և բոլորը հարուստ էին: Իմ հայրն ամենահարուստն էր: Մի առավոտ գյուղի բոլոր տղամարդիկ և տղաները իմ հոր և եղբայրների հետ հավաքվեցին կարմիր գծավոր տաբատներով մարդկանց (թուրք ժանդարմների/ոստիկանների) կողմից: Օ՜, ես երբեք չեմ մոռանա` ինչ դաժան և չար տեսք ունեին այդ մարդիկ: Երբ մտածում եմ նրանց մասին, վախից դողում եմ: Որքան էի խնդրում նրանց վերադարձնել հորս, բայց նրանք խփում էին և հեռու քշում ինձ, նրանք չէին խղճում նույնիսկ փոքր երեխաներին: Տղամարդկանց և տղաներին ծեծելուց հետո նրանք կապեցին նրանց երկուական և տարան, չգիտեմ` ուր: Օ,՜ որքան էի սիրում իմ հորը: Նա այնքան բարի էր ու մեղմ: Ամեն կիրակի մենք գնում էինք եկեղեցի, և քահանան, ով երկար սպիտակ մորուք ուներ, տալիս էր կլոր, հարթ հացի մի կտոր, որի վրա մեր Տիրոջ պատկերն էր: Մեր հոր գնալուց մի որոշ ժամանակ անց տեսա մորս լացելիս և հասկացա, որ հայրս մյուսների հետ սպանվել է: Որոշ ժամանակ անց մյուս կանանց և երեխաներին հրամայվեց լքել գյուղը: Չար թուրքերն այնքան էին ծեծել իմ մորը, որ ճանապարհի կեսին նա հիվանդացավ և մահացավ: Ճանապարհորդության ողջ ընթացքում տեսնում էիր միայն մահ և ուրիշ ոչինչ: Մեր քարավանից շատերը մահացան: Ոչինչ չկար ուտելու, խմելու, և մենք ստիպված էինք քայլել և քայլել ուժեղ արևի տակ: Ոչ մի վերջ չկար այս ամենին: Տեսնո՞ւմ եք, դեռ շատ փոքր եմ, բայց տեսել եմ բաներ, որ դուք երբեք չեք տեսել: Ողջ մնացածների հետ հասանք Հալեպ, որտեղ ինձ վերցրին և իմ անունը Սիրանուշից փոխեցին Ջելիլ և տարան թրքական որբանոց, որտեղ ամեն առավոտ և երեկո մենք ստիպված էինք աղոթել թուրքերենով»^[93]:

[1] Atnur İ., Türkiyede Ermeni kadınları ve çocukları meslesi (1919-1923), Ankara, 2005, s 65.

[2]Բռնի կրոնափոխությունը` որպես Հայոց ցեղասպանության կառուցվածքային բաղադրիչ, ծրագրվել էր նախօրոք` մինչև տեղահանությունների սկսվելը: Ձուլման քաղաքականությունն իրականացվում էր խառը բնակեցումների, քրիստոնյա երեխաներին իսլամադավան ընտանիքներին հանձնելու կամ կառավարական որբանոցներում տեղավորելու, մուսուլման տղամարդկանց հետ հայ երիտասարդ կանանց և աղջիկների բռնի ամուսնությունների և արտաամուսնական կապերի միջոցով (տե՛ս Akcam T., The Young Turks’ Crime against Humanity. The Armenian Genocide and Ethnic Cleansing in the Ottoman Empire, Princton University Press, 2012, էջ 287-341, տե՛ս նաև Sarafian A., The Absorbtion of Armenian Women and Children into Muslim Household as a Structural Component of the Armenian Genocide, In God’s Name. Genocide and Religion in the Twentieth Century, ed. by Bartov O. and Mack Ph., New-York, Oxford 2000, էջ 210-211):

[3] Մելքոնյան Ռ., Աբրահամյան Մ., Օսմանյան Կայսրության և Թուրքիայի Հանրապետության բռնի իսլամացման քաղաքականությունը հայերի նկատմամբ որպես ցեղասպանական արարք, Երևան, էջ 116:

[4] Հրանտ Դինքն այս ուղղությամբ նաև հետևյալ մոտեցումն է արտահայտում, համաձայնի որի` այդ ընթացքում գերված հայ երեխաներն ու կանայք օսմանյան իշխանությունների կողմից դիտարկվել են նաև որպես ռազմավար (այս մասին առավել մանրանասն տե՛ս Dink H., Iki yakın halk, iki uzak komşu, Istanbul, 2008):

[5] Մելքոնյան Ռ., Աբրահամյան Մ., նշվ. աշխ., էջ 131: Հայ երեխաների և կանանց մուսուլման ընտանիքներ և որբանոցներ բռնի տեղափոխման ևş դրանց դրդապատճառների մասին տե՛ս նաև Գրիգորյան Հ., Զանգվածները և զանգվածային բռնությունները. Օսմանյան կայսրության մուսուլմանաբնակչության մասնակցությունը Հայց ցեղասպանությանը, Երևան, 2017, էջ 177-204:

[6] «Նոր Կեանք», Կ.Պոլիս, ուրբաթ, 8 նոյեմբեր 1918, Ա տարի, թիւ 21:

[7] «Նոր Կեանք», երեքշաբթի, 17 դեկտեմբեր 1918, էջ 2:

[8] Տե՛ս Atnur İ., նշվ. աշխ., էջ 52:

[9] Աքչամ Թ., Հայերի բռնի իսլամացումը, Երևան, 2016, էջ 236:

[10] Տե՛ս նույն տեղում, էջ 236-237:

[11]Տե՛ս Atnur İ., նշվ. աշխ., էջ 65:

[12] Այս մասին առավել մանրամասն տե՛ս Գզոյան Է., Փրկություն հայ որբերին. Առաքել Կ. Չաքրյանի հուշերը, Ցեղասպանագիտական հանդես, Տարի 4, N2, 2016, տե՛ս նաև Մարգարյան Ն., Հայ երեխաների թրքացման գործընթացն Օսմանյան կայսրության պետական որբանոցներում (1915-1918թթ.), Ցեղասպանագիտական հանդես 4(1), Երևան, 2016

[13] Այս մասին առավել մանրամասն տե՛ս Զավէն Արքէպիսկոպոս, Պատրիարքական յուշերս.վաւերագիրներ եւ վկայութիւններ, Գահիրէ, էջ 138, Յովակիմեան Յ., Պատմութիւն հայկական Պոնտոսի, Պեյրութ, 1967, էջ 264, Dadrian V.,  Soykırımının kurbanları  çocuklar; Dadrian V.,  Türk kaynaklarında Ermeni soykırımı (toplu makaleler), Istanbul, 2005, էջ 313:

[14] Տե՛ս LNA, Classement 12, Document 15998, Dossier 4631. Report submited to the Second Assembly by the 5th Committee. Deportation of Women and Children in Turkey, Asia Minor and the Neighbouring Territories:

[15] «Ճակատամարտ», Կ.Պոլիս, 1918 թ. դեկտեմբերի 21:

[16] «Ճակատամարտ», Երկու գաղտնիք (նույն տեղում, 1918, թիվ 27):

[17] Տե՛ս Taner A., A Shameful Act։ The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility, New York: Metropolitan Books, 2006, էջ 274:

[18] Այս մասին առավել մանրամասն տե՛ս Գզոյան Է., Փրկություն հայ որբերին. Առաքել Չաքրյանի հուշերը, Ցեղասպանագիտական հանդես, 4 (2),  Երևան, 2016, էջ 162:

[19] «Ճակատամարտ», Ազգային խորհուրդ (նույն տեղում, 1919, թիվ 38):

[20] Հայոց ցեղասպանության գործադրման ընթացքում երեխաների և կանանց բռնի տեղափոխման և իսլամացման փաստը ճանաչվել է միջազգային մակարդակով: Սևրի պայմանագրի 142-րդ հոդվածը սահմանում է. «Նկատի առնելով, որ 1914թ. նոյեմբերի 1-ից հետո Թուրքիայում գոյություն ունեցող ահաբեկչական ռեժիմի պատճառով իսլամացումը չէր կարող տեղի ունենալ նորմալ պայմաններում, և այդ ամսաթվից հետո կատարված դավանափոխությունները չեն ճանաչվում, և այն բոլոր անձինք, ովքեր մինչև 1914թ. նոյեմբերի 1-ը մուսուլման չեն եղել, կդիտվեն որպես ոչ մուսուլման, եթե միայն իրենց ազատությունը վերականգնելուց հետո, նրանք սեփական կամքով չեն կատարի այն բոլոր ձևականությունները, որոնք անհրաժեշտ են իսլամն ընդունելու համար: Պատերազմի ժամանակ….»: Այս մասին առավել մանրամասն տե՛ս Գզոյան Է., Հալեպի Փրկության տունը, Վէմ, Թ Տարի, թիվ 3(59), Երևան, 2017, http://avalon.law.yale.edu/20th_century/leagcov.asp#art23:

[21] Սիմոնյան Հր., Թուրք-հայկական հարաբերությունների պատմությունից, Երևան, 1991, էջ 378:

[22] Ըստ Ազգերի լիգայի հանձնակատար Կարեն Եփփեի` միջազգային առաքելությունների իրականացրած որոնողական և փրկարարական միջոցառումներից բացի` շուրջ 30.000 հայ դեռևս գտնվում էր Վերին Միջագետքում: Իրավիճակը, սակայն, Կոստանդնուպոլսում ավելի ծանր էր` կապված նաև դեպի մայրաքաղաք գաղթականների և որբերի ներհոսքի հետ: Վիլյամ Քենեդին և Էմմա Կուշմանը, որոնք աշխատել էին Օսմանյան պետության տարբեր որբանոցներում, նշում էին, որ «մայրաքաղաքի որբերից 52.500-ը և շուրջ 6.000-ն էլ դաշնակիցների կողմից օկուպացված/զինագրավված Անատոլիայի այլ մասերում հայեր են»: Փաստորեն, ըստ Ազգերի լիգայի ներկայացուցիչների տվյալների` մուսուլմանական տարբեր տների և հաստատությունների հայ որբերի թիվը 73.350 էր, որից 60.750-ը գտնվում էր դաշնակիցների կողմից օկուպացված, իսկ 12.600-ը` ոչ օկուպացված տարածքներում (տե´ս Ազգերի լիգայի արխիվ, Classement 12, Document 15100, Dossier 4631):

[23] Տե՛ս League of Nations Archives, Classement 12, Document 13863, Dossier 4631: Այս մասին առավել մանրամասն տե՛ս նաև Գզոյան Է., Հալեպի Փրկության տունը, Վէմ, Թ Տարի, թիվ 3(59), Երևան, 2017:

[24] 1919 թ. փետրվարի 28-ին Որբախնամ և Տարագրելոց ընկերությունները միավորվում և կազմում են Հայ ազգային խնամատարությունը, որը մասնաճյուղեր էր հիմնել Կ. Պոլսի բոլոր թաղերում և բացել էր գաղթականների կայաններ ու որբանոցներ: Հայ կարմիր խաչն անդամակցել է Միջազգային կարմիր խաչին (տե՛ս Զավէն Արք., նշվ. աշխ., էջ 280):

[25] Մելքոնյան Ռ., Ակնարկ Ստամբուլի հայ համայնքի պատմության 1920-ականներից մինչև մեր օրերը, Երևան, 2010, էջ 65:

[26] Թրքական քաղաքականությունը հայոց հանդեպ, «Ճակատամարտ», 1920, թիվ 346:

[27] Տե՛ս նույն տեղում:

[28] Նույն տեղում:

[29] Cafer Ç., “Osmanlı Devleti’nde Yetim Keseleri”, Kültür Dergisi, Sayı:12 (Sonbahar 2008), s. 47. Տե՛ս նաև Yazıcı N., “Tanzimat Döneminde Yetim Mallarının Korunmasına Yönelik Yasal Düzenlemeler ve Bazı Uygulamalar.” Vakıf Haftası Dergisi, 12(1995),Ankara/http://acikerisim.fsm.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11352/1066/Yaz%C4%B1c%C4%B1.pdf?sequence=1&isAllowed=y, http://www.manevisosyalhizmet.com/wp-content/uploads/2015/10/sosyal-hizmete-giris-2.pdf (դիտվել է՝ 07.06.2020):

[30] Düstur, vol. l , İstanbul, 1289, s. 270-275.

[31]Տե՛ս Yazıcı N., “Tanzimat Döneminde Yetim Mallarının Korunmasına Yönelik Yasal Düzenlemeler ve Bazı Uygulamalar.” Vakıf Haftası Dergisi, 12(1995),Ankara/http://acikerisim.fsm.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11352/1066/Yaz%C4%B1c%C4%B1.pdf?sequence=1&isAllowed=y, http://www.manevisosyalhizmet.com/wp-content/uploads/2015/10/sosyal-hizmete-giris-2.pdf (դիտվել է՝ 07.06.2020):

[32] “Eytam İdaresi”, Türk Ansiklopedisi, Cilt XVI, 1968, Ankara: M.E.B., s. 56. Տե՛ս նաև Karataş Z., Osmanlı Devletinde Korunmaya Muhtaç Çocuklara Yönelik Sosyal Hizmet Uygulamaları/ Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Sosyal Hizmet Bölümü, Istanbul, 2016. Տե՛ս նաև Şahin  F., “Eytam Sandıklarının Kuruluşu ve Konuyla İlgili Yapılan Yasal. Düzenlemeler”, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih (Yakınçağ Tarihi) Anabilim Dalı, Ankara,2017/https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12575/33790/furkan_sahin.pdf?sequence=1 (դիտվել է՝ 05.06.2020):

[33] Eryüksel A., Osmanlı Devletinde Dul ve Yetimler, Şarkiyat Mecmuası, İstanbul 1998, c.VIII, s. 334.

[34] Şahin F., “Eytam Sandıklarının Kuruluşu ve Konuyla İlgili Yapılan Yasal. Düzenlemeler”, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih (Yakınçağ Tarihi) Anabilim Dalı, Ankara, 2017/https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12575/33790/furkan_sahin.pdf?sequence=1 (դիտվել է՝ 05.06.2020):

https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12575/33790/furkan_sahin.pdf?sequence=1

[35] Տե՛ս նույն տեղում:

[36] Թուրք բազմաթիվ հեղինակների կողմից շեշտադրված արտահատչաձև` Հայոց ցեղասպանության ընթացքում որբացած և հավաքագրված պատմական իրողությունն շրջանցելու դիրքերից:

[37] Նաև հանդիպում են որբատուն, որբերի բույն տարբերակները:

[38] Nedim İ., “Birinci Dünya Savaşı Esnasında Karadeniz ve Doğu Anadolu’da Cereyan Eden Göçler”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, S.12 /1 (Mayıs 1999), Samsun, s. 191–192.

[39] BOA, Dahiliye Şifre Kalemi (DH. ŞFR), 54 / 150, Maarif-i Umumiye Nezaretinden Vilayet ve Mutasarrıflıklara Şifre (13 Haziran 1331).

[40]Տե՛ս Duman Ö, Ermeni Araştırmaları,  Sayı 16-17, Kış 2004-İlkbahar 2005/ http://www.eraren.org/index.php?Lisan=tr&Page=DergiIcerik&IcerikNo=15&fbclid=IwAR1Da-hXc6XpTEWrFSsPwUHMN7NKey_u88JdnV7eTGBw5-kmBi6H8DIoJ9E (դիտվել է՝ 09.06.2020):

[41] Karakışla Y., “Kadınları Çalıştırma Cemiyeti Himayesinde Savaş Yetimleri ve Kimsesiz Çocuklar “Ermeni” mi, “Türk” mü?”, Toplumsal Tarih, S. 69 (Eylül 1999), s. 46-47.  Çetinkaya S., Tehcir Sonrası Müslüman Çocuklara El Konulması Meselesi, Tarih Dergisi, Sayı 65, Istanbul, 2017.

[42] BOA, DH. ŞFR. 54-A / 325, Dahiliye Nezaretinden Halep Valisi Bekir Sâmi Bey’e şifre (27 Temmuz 1331). ; BOA, DH. ŞFR. 68 / 95. Dahiliye Nezaretinden Kayseri Mutasarrıflığına şifre (10 Eylül 1332).

[43] Haberi aktaran Söz, 17 Teşrin-i Sani 1334 (17 Kasım 1918).

[44] Sabah, 9 Kanun-ı Sâni 1335 (9 Ocak 1919).

[45] Տիգրանակերտ:

[46] Yeni İstanbul, 9 Kanun-ı Sâni 1335 (9 Ocak 1919).

[47] BOA, DH. ŞFR. 94 / 56. Dahiliye Nezaretinden Adana Vilayetine şifre (9 Kanun-ı Evvel 1334).; BOA, DH. ŞFR. 95 / 163. Dahiliye Nezaretinden vilayet ve mutasarrıflıklara şifre (18 Kanun-ı Sâni 1335).

[48] BOA. DH. EUM. AYŞ. 4 / 16. Konya Vilayetinden Dahiliye Nezareti’ne arz tezkiresi (9 Nisan 1335).

[49] BOA. DH. EUM. AYŞ. 4 / 16. Konya Vilayetinden Dahiliye Nezareti’ne arz tezkiresi (9 Nisan 1335).

[50] Duman Ö, Ermeni Araştırmaları,  Sayı 16-17, Kış 2004-İlkbahar 2005/ http://www.eraren.org/index.php?Lisan=tr&Page=DergiIcerik&IcerikNo=15&fbclid=IwAR1Da-hXc6XpTEWrFSsPwUHMN7NKey_u88JdnV7eTGBw5-kmBi6H8DIoJ9E (դիտվել է՝ 09.06.2020):

[51] Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), 030.10 / 108.709.7. Büyük Millet Meclisi İcra Vekilleri Heyet-i Riyâsetinden Doktor Adnan Bey’e tahrirat (28.12.1338).; Cemiyet-i Akvam ve Türkiye’de Ermeni ve Rumlar, Muhacirîn Müdiriyet-i Umumiyesi Neşriyatından: 6, İstanbul 1337, s. 40-41.

[52] BCA, 030.10 / 108.709.7. Büyük Millet Meclisi İcra Vekilleri Heyet-i Riyâsetinden Doktor Adnan Bey’e tahrirat (28.12.1338). Թուրք քաղաքական և հասարակական գործիչ Ջելալ Բայարի հուշագրության և Ներքին գործերի նախարարության կից Տարագրյալների տնօրենության վերոնշյալ աշխատության համաձայն` այդ երեխաների թիվը հասնում էր շուրջ 339-ի, որոնցից պարզապես 165-ն են վերադարձվել: Այս մասին առավել մանրամասն տե՛ս Cemiyet-i Akvam ve Türkiye’de Ermeni…, էջ 41, Celâl B., Ben de Yazdım, c. 5, İstanbul 1967, էջ 1503:

[53] Cemiyet-i Akvam ve Türkiye’de Ermeni…, s. 45-46.

[54]  BOA. DH. ŞFR. 96 / 248. Dahiliye Nezaretinden vilayet ve mutasarrıflıklara şifre (20 Şubat 1335).

[55] Լրագրող, վիպագիր:

[56] Kemalettin Ş., Mütareke Acıları, Selâmet Matbaası, İstanbul 1930, s.  s. 70-74.

[57] Տե՛ս նույն տեղում, էջ 75-76:

[58] BOA. Dahiliye Emniyet-i Umumiye 6. Şube (DH. EUM 6. Şb.). 47 / 61 (12 Kanun-ı Sâni 1335)

[59] BOA. DH. EUM. AYŞ. 48 / 11 (17 Kanun-ı Sâni 1335).

[60] BOA. DH. İUM. (Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye), 19-7 / 1-5 . İstanbul Polis Müdiriyet-i Umumiyesinden Dahiliye Nezareti’ne arz tezkiresi (6 Nisan 1335).

[61] BOA. DH. KMS. 52-2 / 79 İstanbul Polis Müdiriyet-i Umumiyesinden Dahiliye Nezareti’ne arz tezkiresi (28 Nisan 1335). Karakışla Y., “Kadınları Çalıştırma Cemiyeti Himayesinde Savaş Yetimleri ve Kimsesiz Çocuklar “Ermeni” mi, “Türk” mü?”, Toplumsal Tarih, S. 69 (Eylül 1999), s. 49-51. ; Türkmen Z., “İşgal Yıllarında İstanbul’daki Uygulamalar: Mütareke Döneminde Ermeniler Tarafından Türk Çocuklarının Kaçırılması ve Hıristiyanlaştırılması”, KÖK Araştırmalar, c. II, S. 2 (Güz 2000), s. 270-274.

[62] Halide E. A., Türk’ün Ateşle İmtihanı, Atlas Kitabevi, İstanbul 1979, s. 22-23.

[63]Duman Ö, Ermeni Araştırmaları,  Sayı 16-17, Kış 2004-İlkbahar 2005/ http://www.eraren.org/index.php?Lisan=tr&Page=DergiIcerik&IcerikNo=15&fbclid=IwAR1Da-hXc6XpTEWrFSsPwUHMN7NKey_u88JdnV7eTGBw5-kmBi6H8DIoJ9E (դիտվել է՝  09.06.2020):.

[64] BOA. DH. KMS. 52-2 / 79 İstanbul Polis Müdiriyet-i Umumiyesinden Dahiliye Nezareti’ne arz tezkiresi (22 Mayıs 1335). Karakışla Y., “Kadınları Çalıştırma Cemiyeti Himayesinde…, s. 50-51. ; Türkmen Z., “İşgal Yıllarında İstanbul’daki…, s.271-273.

[65] Խոսքն Առաքել Չաքրյանի (1885—1954) մասին է: Նա փարիզաբնակ անվանի գիտնական, քիմիկոս և գյուտարար էր։ 1948թ. Փարիզի ակադեմիայի ակադեմիկոս։ Ֆրանսիական և հունական կառավարությունների կողմից արժանացել է Պատվո լեգեոնի և Սուրբ Գևորգի ասպետական աստիճանների։ Վարել է նաև բարեգործական, աղքատախնամ և եկեղեցական պաշտոններ. «Բրիտանական բարձր հանձնաժողովի անդամ պրն Սմիթի օժանդակությամբ Առաքել Չաքրյանը նույնպես լծվեց հայ որբերի հավաքագրման գործին: Ստեղծվեց Որբահավաք մարմին` 4 անդամներով` Ա. Չաքրյանի ղեկավարությամբ: Նրանցից յուրաքանչյուրը բրիտանական դեսպանատան կողմից ստացավ հանձնարարագիր` ուղղված Դաշնակցական ոստիկանությանը` անհրաժեշտության դեպքում օժանդակություն ապահովելու համար» (տե՛ս Գզոյան Է., Փրկություն հայ որբերին. Առաքել Չաքրյանի հուշերը, Ցեղասպանագիտական հանդես, 4 (2), Երևան, 2016, էջ 164):

[66] BOA. DH. KMS. 52-2 / 79. Dahiliye Nezaretinden Sadarete arz tezkiresi (24 Mayıs 1335). Karakışla Y., “Kadınları Çalıştırma Cemiyeti Himayesinde…, s. 51.; Türkmen Z., “İşgal Yıllarında İstanbul’daki…, s. 273.

[67] BOA. Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.) 215 / 129 (28 Mayıs 1335).

[68] BOA. DH. EUM. AYŞ. 25 / 10. Dahiliye Nezareti’ne arz (27 Teşrin-i Evvel 1335).

[69] Մուավենեթ-ի միլլիյեն (Muâvenet-i Millîye) նավատորմի տեսակ է` կառուցված հատուկ օսմանյան Թուրքիայի համար Առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ:

[70] BOA. DH. İUM. 19-15 / 1-34. İstanbul Polis Müdiriyet-i Umumiyesi’nden Dahiliye Nezareti’ne arz tezkiresi (9 Kanun-ı Sâni 1337).

[71] BOA. Dahiliye Seyrü Sefer Kalemi (DH. SSM), 37 / 59 (15.7. 1335).

[72] BOA. DH. EUM. AYŞ. 53 / 64. Dahiliye Nezaretinden İstanbul Polis Müdiriyeti’ne tezkire (22 Mayıs 1337).

[73] Cemiyet-i Akvam ve Türkiye’de Ermeni…, s. 43-45.

[74] BOA. MV. 222 / 207 (21 Kanun-ı Evvel 1337).

[75]Duman Ö, Ermeni Araştırmaları,  Sayı 16-17, Kış 2004-İlkbahar 2005/ http://www.eraren.org/index.php?Lisan=tr&Page=DergiIcerik&IcerikNo=15&fbclid=IwAR1Da-hXc6XpTEWrFSsPwUHMN7NKey_u88JdnV7eTGBw5-kmBi6H8DIoJ9E (դիտվել է՝ 09.06.2020):

[76] Թրքական այս թերթը հրատարկվում էր «Թանին»-ի փոխարեն Թալեաթի, Էնվերի բարեկամ Ֆեթհիի նախաձեռնությամբ: «Կը յիշէք թէ ո՞վ է Ֆէթհի.-այն թունդ իթթիհատականը, ով Իզզէթ փաշայի (ան ալ թունդ բայց սմսեղուկ իթթիհատական) օրով ներքին գործոց նախարար եղաւ, և Իզզէթի, ե թերեւս նաեւ Ծերտկոյտի նախագահ Ահմէտ Րիզայի (ան ալ թունդ իթթիհատական) մեղսակցութեամբ փախցուց Թալաթը, Էնվէրը, Ազմին և Պէտրին» («Նոր Կեանք», չորեքշաբթի, 25 դեկտեմբեր 1918):

[77] «Նոր Կեանք», երկուշաբթի, 23 դեկտեմբեր 1918:

[78] Տե՛ս նույն տեղում:

[79] LNA, Classement 12, Document N 9640, Dossier 4631, The Orinet News, August 08, Vol 2, №46.  Տե՛ս նաև Գզոյան Է., Փրկություն հայ որբերին. Առաքել Չաքրյանի հուշերը, Ցեղասպանագիտական հանդես, 4 (2),  Երևան, 2016, էջ 173-174:

[80] «Վերջին լուր», Կ. Պոլիս,  հինգշաբթի 30 նոյեմբեր 1922:

[81] «Որբերուն խնդիրը», «Վերջին լուր», 9 րդ. Տարի, թիւ 2634, 1 նոյեմբեր, 1922 թ., էջ 3:

[82] 1919 թ. ապրիլին Դաշնակից պետությունների նախաձեռնությամբ` որբահավաք աշխատանքներ կատարելու որոշում է կայացվում. հավաքել որբերին Կ.Պոլսում(մենք կիրառում ենք Կ.Պոլիս տեղանվանաձևը` փոխարեն Ստամբուլի)` չեզոք մի վայրում: Էդիրնեում, Բուրսայում, Քոնիայում և Քըրքլարելիում թողեցին մեկական որբանոցներ, մյուս որբանոցներում ապաստանած երեխաներին տեղափոխեցին Կ.Պոլսում: Թուրք որբուկները  հանձնվելու էին Օսմանյան անվտանգության տնօրենությանը, իսկ հայ մանուկները` Պոլսո հայոց պատրիարքարանին: Այդ նպատակով Կ.Պոլսի Նիշանթաշ թաղամասում մի տուն վարձակալվեց:  Չեզոք այդ վայրը այդպես էլ կոչվեց`  «Չեզոք տուն»: Այս մասին առավել մանրամասն տե՛ս  Ավագյան Լ., Չեզոք տուն. Ինքնությունը վերագտնելու վերջին հնարավորությունը/ https://hetq.am/hy/article/106444 (դիտվել է՝ 21.12.2019):

[83] «Հիմակ ալ Չէզոք տունի պատմութիւնը կը խեղաթիւրուի», «Վերջին լուր», 10րդ. Տարի, թիւ 2822, 12 յունիս, 1923 թ., էջ 2:

[84] Նույն տեղում:

[85] Başyurt E, Ermeni Evlatlıklar, Istanbul, 2006, s 44-45.

[86] Զավէն Արք., նշվ. աշխ., էջ 282-283:

[87] Նույն տեղում, էջ 292:

[88] Տե՛ս նույն տեղում:

[89] Տես նաև Atnur İ., նշվ. աշխ., էջ 219-220:

[90] Զավէն Արք., նշվ. աշխ.:

[91] «Ճակատամարտ», 1922 – 1330:

[92] Մելքոնյան Ռ., Աբրահամյան Մ., նշվ. աշխ., էջ 161-162:

[93] Գզոյան Է., Փրկություն հայ որբերին. Առաքել Չաքրյանի հուշերը, Ցեղասպանագիտական հանդես, 4 (2), Երևան, 2016, էջ 172-173:

Հոդվածի սկզբնաղբյուրը՝ «Գիտական Արցախ», №3(6), 2020:

Akunq.net