Ֆերդա Բալանջար
Այա Սոֆիայի թանգարանի նախկին տնօրեններից Էրդեմ Յուջելի «Բյուզանդական նկարչական արվեստը և սրբապատկերները» գիրքը լույս է տեսել «Քիթաբ-ը Մուքադդես» հրատարակչության կողմից։ Հնագետ, թանգարանագետ և գրող Էրդեմ Յուջելը Թուրքիայի բազմաթիվ թանգարանների տնօրենն է եղել։ Յուջելը Թրաքիայի համալսարանում հնագիտության և արվեստի պատմության, Միմար Սինանի անվան համալսարանում էլ դեկորատիվ արվեստի դասեր է տվել։ Բազմաթիվ թերթերում և ամսագրերում հոդվածներ հրատարակած Յուջելը մի շրջան եղել է «Հնագիտություն և արվեստ» ամսագրի գլխավոր խմբագիրը։ Հնագիտության, արվեստի պատմության և պատմական այլ բազմաթիվ գրքերում իր կնիքը թողած Է․ Յուջելի հետ հարցազրույց ենք իրականացրել՝ սկսելով իր գրքից, ապա հասնելով Բյուզանդիա և սրբապատկերներ։
– Կարելի՞ է ասել, թե բյուզանդական գեղանկարչության գագաթնակետը սրբապատկերներն են։
– Իհարկե․․․ Որմնանկարչությունը, խճանկարները, մանրանկարները բյուզանդական նկարչական արվեստի կարևոր տարրերից են, սակայն կարող ենք ասել, որ սրբապատկերները և սրբապատկերների արվեստը բյուզանդական գեղանկարչության գագաթնակետն են։
– Բացի Բյուզանդիայից՝ սրբապատկերների արվեստը ուրիշ որտե՞ղ է շատ զարգացած։
– Երբ խոսում ենք սրբապատկերների մասին, Բյուզանդիայից հետո մտքներիս է գալիս Ռուսաստանը։ Ռուսաստանում և Ուկրաինայում գտնվող սրբապատկերներն էլ բավականին հայտնի են։ Իհարկե, չմոռանանք նաև Իտալիայի մասին։ Ավելի ուշ համբավ են ձեռք բերել բուլղարական սրբապատկերները։
– Շատ լավ, իսկ հայկակա՞ն սրբապատկերները։
– Հայկական սրբապատկերները հիմնականում դասակարգվում են ուղղափառ սրբապատկերների գլխավորությամբ։ Հասկանալու համար, թե որ սրբապատկերն է հայկական, պետք է օգնություն խնդրենք հայոց պատմության և մշակույթի մասնագետներից։
– Թուրքիան մեր օրերում կարո՞ղ է համարվել սրբապատկերներով հարուստ երկիր։
– Ցավոք, ոչ։ Թեև Թուրքիան աշխարհագրության առումով բյուզանդական ժառանգության շարունակությունն է՝ ցավոք այդ ժառանգությանը բավականաչափ արժեք և կարևորություն չի տրվել։ Թուրքիայում սրբապատկերների ամենակարևոր կենտրոնը բնականաբար Այա Սոֆիան է։ Դրանից բացի՝ Անթալիայի թանգարանում և Թուրքիայում գտնվող բազմաթիվ այլ թանգարաններում թեև քիչ, բայց կարող ենք հանդիպել բյուզանդական սրբապատկերների կամ էլ Բյուզանդիայից մնացած այլ պատմական հուշարձանների։ Սակայն միայն այդքանը, ցավոք։
– Երբ խոսում եք սրբապատկերների մասին, առաջինը ո՞ր երկիրն է մտքներիդ գալիս։
– Հատկապես սրբապատկեր ասելիս առաջինը մտքներիս է գալիս Հունաստանը։ Այնուհետև Գերմանիան, Ռուսաստանը ունեն սրբապատկերներով շատ հարուստ թանգարաններ, եկեղեցիներ և տաճարներ։ Սակայն Հունաստանն, անկասկած, առաջին տեղում է բյուզանդական սրբապատկերների առումով։
– Դրանում հատկապես 19-րդ դարի առաջին կեսից մինչև մեր օրեր տեղի ունեցած դեպքերի ազդեցությունը կա արդյո՞ք։ Թուրքիայից Հունաստան բռնագաղթը, 1924 թ․ բնակչության փոխանակումը և նման այլ զարգացումների ազդեցությունն ինչպե՞ս է եղել։
– Չեմ կարծում, թե դրանք շատ կարևոր գործոններ են։ Իհարկե Թուրքիայից Հունաստան գաղթած մեր հույն հայրենակիցները տարել են նաև իրենց համար շատ կարևոր սրբապատկերները։ Սակայն Հունաստանում սրբապատկերներով հարստության հիմնական աղբյուրը տաճարներն են։ Ինչպես հայտնի է, Հունաստանում բազմաթիվ տաճարներ կան, որտեղ շատ են սրբապատկերները։ Տաճարներում դրանք շատ լավ են պահպանվում։ Բացի այդ՝ այնտեղ հավաքում են սրբապատկերները․ դրանք անտեր չեն թողնվում։ Ուղղափառ քրիստոնյաներն էլ ժամանակ առ ժամանակ իրենց մոտ եղած սրբապատկերները նվիրում են տաճարներին, քանի որ գիտեն, որ դրանք այնտեղ ավելի լավ կպահպանվեն։ Հունաստանում սրբապատկերների հարստության առումով կա այդ ավանդույթը։ Ինչ վերաբերում է Թուրքիային, Ստամբուլում բյուզանդական սրբապատկերների նվազ թվի ամենակարևոր պատմական պատճառը 1204-1261 թթ․ տեղի ունեցած խաչակրաց արշավանքերն են։ Այդ ժամանակաշրջանում Ստամբուլը (Կոստանդնուպոլիս- Ակունք խմբ․) գրաված խաչակիրները բազմաթիվ սրբապատկերներ և պատմական հուշարձաններ են ոչնչացրել կամ էլ տարել իրենց երկրներ։
– Ձեր գրքում կոչ եք անում հիմնել բյուզանդական թանգարան։ Փակագծեր կբացե՞ք։
– Իրականում դա առաջին անգամ այս գրքում չէ, որ ասում եմ։ 1990-ական թթ․, երբ Այա Սոֆիա թանգարանի տնօրենն էի, առաջարկեցի Այա Իրինա եկեղեցու գավիթում հիմնել թանգարան։ Ժամանակի մշակույթի փոխնախարար Էմրե Քոնգարն էլ համաձայնություն տվեց։ Ցավոք, չկարողացա Մշակույթի նախարությունից դրական պատասխան ստանալ։ Կարծում եմ, որ նրանք մտածեցին, թե բյուզանդական թանգարանի հիմնումը տեղիք կտա ընդդիմության քննադատության։
– Ըստ Ձեզ, ինչու՞ է անհրաժեշտ այստեղ բյուզանդական թանգարան ունենալ։
– Տեսեք, Աթենքում և Վենետիկում բյուզանդական թանգարաններ կան։ Մինչդեռ Բյուզանդիայի մայրաքաղաք եղած Ստամբուլում այդպիսի թանգարան չունենալը մեծ թերություն է։ Այա Սոֆիայի գլխավորությամբ բազմաթիվ այլ թանգարաններում բազում բյուզանդական հուշարձաններ կան։ 1995 թ․ Ստամբուլում միջազգային բյուզանդական համաժողով է կազմակերպվել, սակայն ցավոք այդ օրվանից հետո թեման չի զարգացել։
– Ներկայում կա՞ն արվեստագետներ, որ սրբապատկերներ են պատրաստում, թե՞ սրբապատկերների արվեստը պատմության գիրկն է անցել։
– Իրականում սրբապատկեր պատրաստող և իրեն «սրբապատկերներ պատրաստող արվեստագետ» համարող նկարիչներ, արվեստագետներ կան։ Ոչ միայն աշխարհում, այլև՝ Թուրքիայում։ Սակայն հանդիպում ենք հետևյալ խնդիրն՝ որոշ լավ մտադրություն ունեցող արվեստագետների ստեղծած սրբապատկերներն ացնում են տուրիստական ապրանք վաճառողների ձեռքը, որոնք ունենում են հետին մտադրություն։ Այդ սրբապատկերները գնում են, արհեստական փայտի վրա տեղադրում և հետո վաճառում՝ որպես պատմական գործ։ Այդ հարցում գնորդների չափ հանրությունն էլ պետք է զգոն լինի։ Այա Սոֆիա թանգարանի տնօրեն եղած ժամանակ հաճախ էի լսում այդպիսի դեպքերի մասին։ Պետք է մասնագետների հետ խորհրդակցել և հասկանալ՝ արդյոք սրբապատկերը կեղծվա՞ծ է, թե՞ բնօրինակն է։ Իհարկե խոսքս չի վերաբերում լավ մտադրությամբ սրբապատկերներ պատրաստող արվեստագետներին։ Կարծում եմ՝ նրանց գոյությունը շատ կարևոր և արժեքավոր է։ Այն, որ ժամանակակից արվեստագետները սրբապատկերներ են պատրաստում, նպաստում է ունենում դրանց պատմական արժեքի ճանաչմանը և պատշաճ ուշադրության արժանացմանը։
Որպես վերջաբան՝ ցանկանում եմ նշել, որ Թուրքիան բազմաշերտ մշակույթ ունեցող երկիր է, այսինքն՝ ունի տարբեր մշակույթներից մնացած ժառանգություն։ Բյուզանդականն էլ այդ մշակույթներից մեկն է։ Բյուզանդական մշակութային ժառանգության պահպանումն ու ցուցադրումը բազմաթիվ տեսանկյուններից Թուրքիայի համար շատ կարևոր է։ Խնդիրը միայն զբոսաշրջությունը չէ։ Մեր պարտքն է եկող սերունդներին փոխանցել, թե ինչքան կարևոր է իրենց երկրի մշակութային ժառանգությունը։
Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը
Akunq.net
Leave a Reply