Ֆեմինիզմի պատմագրությունը և հայ ֆեմինիստները- մաս երկրորդ

Ալին Օզինյան

Իմ նախորդ հոդվածում ներկայացրել էի, որ Թուրքիայում ֆեմինիզմի պատմագրությունը եղել է թուրք ազգայնականության ազդեցության տակ, որ անտեսվել են Օսմանյան կայսրությունում կանանց իրավունքների համար մեծ պայքար մղած անձինք։ Պատմել եմ նաև այն մասին, որ  Թուրքիայի Հանրապետության շրջանում ֆեմինիզմի առաջին ալիքի ժամանակ անտեսվել են Օսմանյան կայսրությունում զարգացած ֆեմինիստական շարժումները։ «Արդարության ճիչը-Օսմանյան կայսրությունից  մինչև Թուրքիայի Հանրապետություն հինգ հայ ֆեմինիստ գրողները» գիրքը հայ ֆեմինիստ կանանց նվիրված միակ մանրակրկիտ և առաջին աշխատությունն է, որ ներկայացնում է Օսմանյան կայսրության տարածքում ապրած ու տարբեր ոլորտներում կանանց ազատության համար պայքարած  և այդ պայքարում հայ ֆեմինիստ կանանց ունեցած դերի մասին։

Հինգ հայ ֆեմինիստները

Օսմանյան կայսրության առաջին հայ կին լրագրող Էլբիս Կեսարացյանը 1862-1863 թթ․ հրատարակել է կանանց մասին հայերեն առաջին ամսագիրը՝ «Կիթառը», որի կարգախոսն էր՝ «հրավեր հայ աղջիկներին»։ 1879 թ․ Ստամբուլում հրատարակվել է Կեսարացյանի «Նամակներ կրթություն սիրող հայ կին ընթերցողին» վերնագրով աշխատությունը, որում ընդգրկվում են «Կիթառ» ամսագրում հրապարակված հոդվածները՝ հասարակական կյանքին կանանց մասնակցության և կրթություն ստանալու մասին։

Հայերենով ստեղծագործած առաջին կին վիպասանը համարվող Սրբուհի Տյուսաբն իր էսսեներում, հոդվածներում և վեպերում կենտրոնացել է իրենց կյանքը դասավորելու ժամանակ կանանց՝ հայրիշխանական կանոններից անկախ որոշումներ ընդունելու խնդրի վրա։ Ստամբուլի և Իզմիրի տարբեր թերթերում հրատարակած իր հոդվածներում նա ուսումնասիրել է ֆինանսական և հասարակական ազատություն չունեցող կանանց վիճակը։ Տյուսաբի մայրը՝ Նազլը Վահանը ևս պաշտպանում էր կանանց՝ կրթություն ստանալու իրավունքը։ 1859 թ․ Սուրբ Հռիփսիմյան օրիորդաց դպրոցի, իսկ 1864 թ․ «Աղքատների օգնության կանանց համայք»-ի հիմնադիր Տյուսաբը հայ գրկանության մեջ սկիզբ է դրել ֆեմինիստական գրականությանը։ Նա իր երեք վեպերում՝ «Մայդա» (1883 թ․), «Սիրանուշ» (1884 թ․) և «Արաքսյա» (1887 թ․), պատմում է այդ ժամանակաշրջանում կնոջ ունեցած սոցիալական դիրքի,  ճնշումների և սեռերով պայմանավորված քաղաքականության մասին, որն ապշեցնող է, երբ զուգահեռներ ենք տանում մեր օրերի հետ։

Մեկ այլ կին՝ մանկավարժ, տաղանդավոր վիպասան Զապել Ասատուրը, երիտասարդ տարիքից հավատացած էր, որ եթե կանայք կազմակերպվեն, կուժեղանան և այդպես ձեռք կբերեն ուժեղ ինքնություն։ Այդպիսով, նա դարձել է կանանց իրավունքների խիստ ջատագով և պաշտպան։ 1879 թ․ իր ընկերների հետ միասին հիմնադրել է «Ազգասեր հայ կանանց միություն»-ը։ «Մասիս», «Հայրենիք» և նման այլ ամսագրերում հոդվածներ է հրապարակել։ Նա՝ իր կիսառոմանտիկ, կիսառեալիստական տեքստերով, լիրիկական և էպիկակական ոճով, համարվել է ռոմանտիզմից ռեալիզմ անցումային շրջանի կարևոր անուններից մեկը։

1894 թ․ ճնշումների պատճառով «Ազգասեր հայ կանանց միությունը» փակվել է, որը փշրել է նրա բոլոր երազանքները, սակայն կարճ ժամանակ անց նա պայքարի նոր դաշտ է գտել։ Նա ստեղծել է  «Միացյալ համայնքը» և «Դպրոցասեր կանանց միությունը», որոնք ապաստարան և դպրոց էին դառնալու Անատոլիայից եկած որբ, գրել-կարդալ չիմացող կանանց և աղջիկ երեխաների համար։ 1908 թ․ Սահմանադրության հռչակումից հետո «Ազգասեր հայ կանանց միությունը» վերաբացվել է։

Ֆեմինիստ գրող Զապել Եսայանը տիրող քաղաքական լարվածության պատճառով 1895 թ․ գնացել է Փարիզ։ Նա եղել է Օսմանյան կայսրության առաջին կինը, որը Սորբոնում ունկնդրել է գրականություն և փիլիսոփայություն։ 1908 թ․ Սահմանադրության հռչակումից հետո նա ընդմիշտ վերադարձել է։ Գրական կարիերայի ընթացքում նա մեծ տեղ է հատկացրել  կանանց իրավունքներին և հասարակական կյանքում կանանց ունեցած դիրքին։ Եսայանը բարձրաձայնել է սեռական անհավասարության ու անձնական ազատության և հասարակական սովորութային սպասումների միջև եղած երկընտրանքի մասին։

1909 թ․ նա հետևել է Ադանայի կոտորածին, միակ կինն է եղել, որ այդ դեպքերից հետո գնացել է Կիլիկիայի շրջան։ 1915 թ․ ապրիլի 24-ին նա փրկվել է հայ մտավորականների մահվան ճամփորդությունից՝ թաքնվելով հիվանդանոցում և թաքցնելով իր ինքնությունը։ Մի շրջան Բուլղարիայում մնալուց հետո Եսայանը գնացել է Բաքու, մասնակցել հայ գաղթականներին և որբերին օգնություն տրամադրելու գործողություններին։ 1918 թ․ հետո զբաղվել է Եգիպտոսում, Լիբանանում և Կովկասում եղած հայ որբերի խնդիրներով։ 1921 թ․ վերադարձել է Փարիզ։ Հայաստանի Հանրապետության հրավերով 1933 թ․ եկել է Երևան և Երևանի պետական համալսարանում գրականություն դասավանդել։ 1934 թ․ դարձել է Հայաստանի գրողների միության անդամ։ 1937 թ․ Եսայանը ստալինյան հետապնդումների ընթացքում ձերբակալվել և Սիբիր է աքսորվել։ Նրա մահվան տարին և վայրը հստակ հայտնի չեն։

Մանկավարժ, գրող Հայկանուշ Մարկը հայատառ թուրքերենով հրատարակված «Manzume-i Efkâr» ամսագրում հրատարակել է իր առաջին հոդվածները։ 1905 թ․ ամուսնու՝ Վահան Թոշիկյանի հետ  եղել է «Ծաղիկ» շաբաթաթերթի խմբագիրը, որը վերածել է կանանց հանդեսի։ Նա, ազդվելով Ֆրանսիայում տեղի ունեցող ֆեմինիստական շարժումներից, ցանկացել է այդ ամսագիրը տպագրել «միայն կանանց հետ և կանանց համար»։ 1909 թ․ դարձել է «Ազգասեր հայ կանանց միության» գրականության հանձնաժողովի ղեկավարը, և նրա նախաձեռնությամբ դպրոցներ են բացվել գավառացի հայ աղջիկներին կրթելու համար։ Դրա շնորհիվ Անատոլիայում բացված հայկական դպրոցների թիվը եղել է 32։

Բացահայտելով ֆեմինիստներին և Եսայանին

Մինչև 2006 թ․  հնարավոր չէր այդ ֆեմինիստ կանանց ստեղծագործությունները հայերենից բացի այլ լեզուներով կարդալ՝ բացառությամբ անգլերեն և ֆրանսերեն մի քանի սահմանափակ թարգմանությունների։

Էքմեքչիօղլուի և Բիլալի ջանքերով մեկտեղված և «Արաս» հրատարակչության կողմից հրատարակված վերոնշյալ աշխատությունից հետո թուրքերեն թարգմանված տեքստերի միջոցով հնարավոր դարձավ տեսակետ ձևավորել կանացի ինքնությամբ պայմանավորված գրողների քաղաքական դիրքորոշումների, նրանց ապրած ժամանակաշրջանում սոցիալիզմի, ֆեմինիզմի և նման այլ հասարակական շարժումների նկատմամբ նրանց ունեցած հետաքրքրությունների և հասարակական հարաբերությունների վերաբերյալ։

Հատկապես զարմանալի էր Զապել Եսայանի ուշացած բացահայտումը

2006 թ․ «Բելգե» հրատարակչությունը թուրքերենով հրատարակեց Եսայանի «Սիլիհտարի պարտեզները» ստեղծագործությունը։ Ուշագրավ էր «Գտնել Զապել Եսայանին» վերնագրով վավերագրական ֆիլմը, որի ռեժիսորներն էին Լառա Ահարոնյանը և Թալին Սուջյանը։

Հազալ Հալավութը 2012 թ․ իր «Դեպի բացակայող գրականություն․ Զապել Եսայանը և Հալիդե Էդիպի ու Եսայանի գրական համեմատությունը» վերնագրով գիտական թեզում ուսումնասիրել է Եսայանին և Հալիդե Էդիպին։  Գիտնականը մի նոր տեսակետ է առաջարկում․ «1915 թ․ ի՞նչ եղավ» հարցի փոխարեն առաջարկում եմ տալ  «1915 թ․ ինչե՞ր չեն եղել» հարցը»։

«Արաս» հրատարակչությունը 2014 թ․ մեծ տեղ է հատկացրել Եսայանի ստեղծագործությունների թարգմանություններին։ Քայուշ Չալըքման Գավրիլոֆի կողմից թարգմանված «Ավերակների մեջ» ստեղծագործության մեջ Եսայանը ներկայացնում է 1909 թ․ կոտորածից հետո ավերակների վերածված Ադանայում իր անցկացրած երեք ամսվա ընթացքում ստացած տպավորությունները, պատմում տանջանքների և ավերումի մասին։ Եսայանը եղել է Ադանայում հազարավոր որբերի, այրիների, մահվան դատապարտվածների աչքը, ականջն ու ձայնը։ Նա Դարդանելի ճակատամարտի օրերին երկու տղամարդու նկատմամբ ունեցած զգացմունքների արանքում մնացած մի կնոջ պատմությունն է պատմում իր «Մելիհա Նուրի հանըմ» ստեղծագործության մեջ, որը մեզ էլ հասել 2015 թ․ գիտնական Մեհմեթ Ֆաթիհ Ուսլուի թարգմանությամբ։ Սիրային եռանկյունուց բացի՝ նա օսմանյան բանակում ծառայած անանուն հայ բժշկի միջոցով պատմել է հայերի տեղահանության և  կոտորածների, հայերի գլխին եկած փորձանքների վերաբերյալ տարբեր արձագանքների մասին։ Գրքում նա արտացոլում է  ժամանակաշրջանը և ժամանակաշրջանի մարդկանց։

Եսայանի ստեղծագործությունների թուրքերեն թարգմանությունները սկսեցին հետաքրքրություն ներկայացնել, և 2016 թ․ հրատարակվեց «Հոգիս աքսորյալ» գիրքը։ Այն 1915 թ․ հետո Եսայանի առաջին գրական գործերից է և հրատարակվել է 1922 թ․։ Գրքում ներկայացվում է հայերի և ընդհանրապես օսմանյան բոլոր քաղաքացիների զգացած լարվածության մասին, մասնավորապես՝ նրա, որ չնայած նրանք մի երկրի քաղաքացի են, տանն անգամ իրենց  աքսորված են զգում։

2018 թ․ հրատարակվել է Եսայանի ստեղծագործությունների ամենավերջին թարգմանությունը՝ «Վերջին բաժակը»՝ դարձյալ Մեհմեթ Ֆաթիհ Ուսլուի թարգամնությամբ։ Բազմաթիվ գրական քննադատությունների համաձայն՝ այդ նովելը գրողի ամենաուժեղ ստեղծագործությունն է և իր ժամանակաշրջանի տեսանկյունից՝ բավականին խիզախ գործ։ Նովելի թեման են կազմում հերոս Ադրինեի գրած նամակները իր արգելված սեր Արշակին։

Մեր երկրում երկար տարիներ հայերենը, հունարենը կամ էլ քրդերենը ուշադրության չէին արժանանում և ցանկալի լեզուներ չէին, իսկ Մեհմեթ Ֆաթիհ Ուսլուն գիտական աշխատանքների համար հայերեն է սովորել, ավելի ուշ  իր  թուրքերեն մանրակրկիտ թարգմանություններով մեզ ծանոթացրել է Եսայանի ստեղծագործություններին և երկար ժամանակ որոնել հետևյալ հարցի պատասխանը․ «Եթե Եսայանը դարի առաջին քառորդին թուրքերեն գրեր, նրա գրական լեզուն ինչպիսի՞ն կլիներ»։ «Այս մտահոգությունը ոմանց համար կարող է չափազանցված թվալ, սակայն ես մտածեցի, որ տիկին Զապելը մեկ դար հետո տուն էր վերադառնալու, և որ այդ լեզուն մեզ համար հնարավորություն էր ստեղծելու  ավելի մոտենալու նրան»,- շեշտում է Ուսլուն և թերևս նա մեզ ասում է ամենակարևոր բանը՝ թե ինչու չենք ճանաչել Եսայանին ու չենք կարդացել նրա գործերը։

1915 թ․ «սպանվելու ենթակա» 200-ից ավել հայ մտավորականների ցուցակում միակ կինը և հազար ու մի դժվարություններով անցած մի քանի անուններից մեկն էր Զապել Եսայանը, որի ստեղծագործությունները երբ թուրքերեն են թարգմանվում ու մենք դրանք կարդում ենք, նա իր տուն է վերադառնում, որից կտրված է եղել․․․

https://ahval.me/tr/feminizm/feminizm-tarih-yazimi-ve-ermeni-feministler-ii?fbclid=IwAR1_2c0coE0wVaVNX0mxp5vlSLitlS7XuO5vSlNGPmzk2LoEfnFa3HBY-nQ#

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net