Ֆեմինիզմի պատմագրությունը և հայ ֆեմինիստները- I

Ալին Օզինյան

«Որպես կին՝ ինձ վրա դրված պարտականությունների բեռի տակ ճնշվում եմ, իսկ դրանց փոխարեն ինձ շնորհված իրավունքներն այնքան քիչ են, որ կարելի է ասել՝ չկան։ Հավատացել եմ, որ ֆեմինիզմը նշանակում է «արդարության ճիչ»»։- Հայկանուշ Մարկ, 1927 թ․։

Թուրքիայում ֆեմինիզմի պատմությունը երկար ժամանակ, գիտակցաբար կամ անգիտակցաբար, թուրքական ազգայանականության ազդեցության տակ է եղել, և Օսմանյան կայսրությունում կանանց իրավունքների համար մեծ պայքար մղած անձինք այստեղ անտեսվել են։ Հանրապետության շրջանում ֆեմինիզմի առաջին ալիք ասելով՝ ինչ-որ տեղ փորձել են անտեսել Օսմանյան կայսրությունում կանանց շարժումները։ Այդպիսով ընդգծել են, թե այդ տարածքերում ֆեմինիզմը թափ է առել ավելի ուշ՝ Հանրապետության հիմնադրման շրջանում։

Քեմալական իշխանությունը ձգտում էր կտրել օսմանյան, այսինքն՝ սեփական անցյալի հետ ունեցած կապերը և դա անում էր նաև կանանց պայքարի ակունքները և հերոսներին ևս ինչ-որ կերպ սևացնելու միջոցով։

Աշխարհում տարածվում էր ֆաշիզմը, որի առնչությամբ տարածված «Մեր երկիրը ժողովրդավար է» հաղորդագրությունը և «Կանանց առաջինը մենք ենք իրավունքներ շնորհել» արտահայտությունը, անկասկած, իշխանության համար կարևոր էին, սակայն տարօրինակ էր, որ տարիներ անց անգամ նրանք այդ ամենը չէին կապում այդ իրավունքները ստանալու համար 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին առաջ քաշված հավասարության պահանջների հետ։

Երբ նայում ենք Օսմանյան կայսրության վերջին և Հանրապետության առաջին ժամանակաշրջաններում տեղի ունեցած կանանց շարժումներին, տեսնում ենք, որ այդ շարժումներին մասնակցել են բավականին շատ հայ, հույն, չերքեզ, արաբ, հրեա, քուրդ և այլազգի կանայք։ Դրանք եղել են բավականին տարբեր ինքնությունների տեր կանանց մասնակցությամբ շարժումներ։  Համայնքների կանանց համար ստեղծված գրասենյակները և հիմնադրամները, աշխատանքնային խմբերը, ժողովները՝ իրենց հրատարակած ամսագրերով, բավականին ակտիվ պայքար էին մղում։

Օսմանյան կայսրությունում կանանց շարժումները բազմալեզու և բազմամշակույթ էին։ Այնուհետև Հանրապետության հիմնադրման տարիներից մինչև 1980-ական թթ․ շարունակված կանանց շարժումները մեծապես վերածվեցին մեկ լեզվով, մեկ մշակույթով թուրք-մուսուլման կանանց մասնակցությամբ շարժումների։ Իրենց ազգայանականության հետ չնույնականացրածները, հեռվում մնացածներն անգամ խուսափում էին պատասխանատվություն կրել և անել այն, ինչ այդ հարցում իրենցից ակնկալում էին։ Այդ հարցում երբեմն-երբեմն կաղում էին նաև այնպիսի ազատական հայացքների տեր խմբեր, ինչպիսիք էին ձախակողմյանները և ֆեմինիստական շարժումները։

Սեպտեմբերի 12-ի հեղաշրջումից հետո ուժգնացած ֆեմինիստական շարժմամբ, որը երևան եկավ որպես պատասխան քեմալական կոչված ֆեմինիստական շարժման առաջին ալիքին և քեմալիզմի կողմից սահմանված «կին» հասկացությանը, սկսվել է Թուրքիայում ֆեմինիստական շարժման երկրորդ ալիքը։

Որոշ ֆեմինիստներ անսպասելիորեն քննադատել են քեմալիզմի կողմից «կնոջը տրված ազատությունը» և սկսել են ուսումնասիրել 19-րդ դարում Օսմանյան կայսրության տարածքում արձանագրված կանանց շարժումները։ Հենց այդպես երևան են հանվել այդ ժամանակաշրջանում զարգացած կանանց շարժումները և հայ ֆեմինիստ կանայք։ 2000-ական թթ․ երկրորդ կեսին Թուրքիայում սկսեցին խոսել հայ ֆեմինիստների մասին։ Այս նոր մոտեցումը Հայոց ցեղասպանության հարցում ավելի արդյունավետ էր․ կարծես այդ երկու թեմաները և դրանց «բացահայտումը» սնուցում էին մեկմեկու և բազմաթիվ այլ հարցերի։

«Մենք բոլորս ազատական շարժումների ժամանակ պնդում էինք, թե ազատականացրել ենք մի ինքնություն։ Սակայն անտեսել ենք մյուս ինքնությունները։ Մեր կանացի ինքնությունն ենք առաջ մղել և չենք կարողացել նկատել, որ պատմություն ենք գրում  թուրք-մուսուլման ինքնությամբ․․․ Այս (նոր) հոսանքը երկու ուղղություն ունեցող ընդդիմադիր դիրքորոշում էր։ Նախ՝ նախանշում էր Թուրքիայի պաշտոնական պատմագրության դեմ դուրս գալը․ նույն այդ կանանց նման՝ հայերն էլ Օսմանյան կայսրության և Թուրքիայի պատմության դերակատարներ էին։ Եվ մյուսը՝ Հայոց ցեղասպանության ժխտման դեմ ուղղված դիրքորոշումն է․․»,- ասում է դոկտոր Բաշաք Թուղը։ Նա այն մարդկանցից է, որը քննադատել է ֆեմինիզմի պատմագրությունը և պնդել գրել պաշտոնական պատմագրությանն այլընտրանքային պատմագրություն։

Հանրապետության հռչակումից հետո

1930-50 թթ․ կանանց իրավունքների պայքարի թուլացման պատճառը, ենթադրաբար, այն էր, որ տեղեկություններ էին տարածվում, թե Հանրապետության հռչակմամբ այս հարցին ուղղված անհրաժեշտ քայլերը կձեռնարկվեն պետության կողմից։ Օրինակ՝ 1923 թ․ Կանանց ժողովրդական կուսակցության հիմնադիր Նեզիհե Մուհիդինը միայն կանանցից կազմված կուսակցությամբ պայքարում էր խորհրդարանում տեղ գրավելու, կանանց քաղաքական և սոցիալական իրավունքներ տալու համար, սակայն Ժողովրդահանրապետական կուսակցության հիմնադրման պատճառով դրան ոչ միայն դրական չէին վերաբերվում,  այլև հանդես էին գալիս մեղադրանքներով։  Այդ կուսակցության նախաձեռնությունն ավելորդ է համարվել, քանի որ աջակցություն էր գտնում այն միտքը, թե «բավական է այն, որ կանայք  կրթությամբ և բարեգործությամբ հետաքրքրվեն»։ Մուհիդինը կուսակցությունից հեռացվել է․ նրա նկատմամբ դատական գործեր են հարուցվել, որոնց պատճառով էլ վերջինս միայնակ է մնացել։

Երկրորդ Սահմանադրության ժամանակաշրջանում երկրի արդիականացմանն ուղղված շարժման մասնակից կանայք Հանրապետության առաջին տարիներին ավելի մեծ սիրով շարունակեցին իրենց պայքարը, որից ավելի բնական բան չկար իրականում։ Նույն տարիներին հիանալի էր իրեն առաջին ֆեմինիստ ակտիվիստ հայ կին ներկայացրած Հայկանուշ Մարկի պայքարը։

1927 թ․ գրող և հրատարակիչ Հայկանուշ Մարկը ֆեմինիզմը համարել է «արդարության ճիչ», և երբ թուրք կանանց միությունում մի կոնֆերանսի ընթացքում այդ ժամանակի քաղաքապետը պնդել է, որ «կանայք զինվորական ծառայության և պատերազմի չեն գնում, դրա պատճառով տղամարդիկ և կանայք հավասար լինել չեն կարող» միտքը, նա դրան ի պատասխան մի հոդված է տպագրել «կանանց առնչվող յուրաքանչյուր հարցով զբաղվելու» նպատակով հիմնադրված «Հայ կին» ( 1919-1933) թթ․ ամսագրում։ Տպագրվելուց հետո բազմաթիվ տեղերում մեջբերվել է Մարկի՝ հոդվածում առկա հետևյալ միտքը․ «․․․ Կնոջ և տղամարդու հավասար լինել-չլինելու հարցը օտար երկրներում լուծված է, և սույն հարցն արդեն այնքան է սառել, որ նման է այն ճաշին, որ չարժի մատուցել»։

Այս ամենը երկար ժամանակ պատմության փոշոտ էջերում է մնացել, չի հասել մեզ։ 1990-ական թթ․ կեսերին մի խումբ համալսարանական երիտասարդ հայ կանայք ֆեմինիզմի շուրջ աշխատանքների ընթացքում հայկական աղբյուրներն են ուսումնասիրել։ Դա ոչ միայն երևան է հանել Օսմանյան կայսրությունում գլուխ բարձրացրած բազմալեզու ֆեմինիստական շարժումները, այլև՝ հայ ֆեմինիստ կանանց՝ 100 տարի չընթերցված գործերը  վերստին ձայն և հոգի են առել։

Այդ կանայք  գործից առաջ համայնքի հետ կիսվել են միության գործունեությամբ, հետո իրենց սիրողական աշխատանքը տեղափոխել են գիտական միջավայր։ Նրանք անցյալի և ներկայի միջև կամուրջ են ստեղծել, որի շնորհիվ մենք ոչ միայն անցյալ տեղափոխվեցինք և ականատես եղանք հայ կանանց իրավուքների համար մղված պայքարին, այլև՝ կարծես նրանք  վերածնվեցին։

«Արաս» հրատարակչության կողմից 2006 թ․ հրատարակվեց «Արդարության ճիչը-Օսմանյան կայսրությունից մինչև Թուրքիայի Հանրապետություն հինգ հայ ֆեմինիստ գրողները» վերնագրով ընդգրկուն հետազոտությունը, որն, ըստ իս, հենց այդ կամուրջն էր։ Լեռնա Էքմեքչիօղլուն, Մելիսա Բիլալը և այլք մեզ ծանոթացրին վերը նշածս այդ մոռացված էջերի հետ և մեր մտահորիզոնը ընդարձակած ամենանշանավոր ուսումնասիրողները դարձան։

1980-ական թթ․ սկսած զարգացած օսմանյան և թուրք կանանց շարժումների պատմագրության մեջ անտեսված հայ ֆեմինիստների թեման, ֆեմինիստներ, ովքեր անտեսվել էին՝ չնայած օսմանյան/թուրքական համայնքի անդամ լինելուն, արծարծվել է վերոհիշյալ գրքում, ինչպես նաև՝ Լեռնա Էքմեքչիօղլուի «Չգոյության անատոմիան» վերնագրով հոդվածում, որտեղ հեղինակը նկարագրում է նրանց մասին չբարձրաձայնելու մեխանիզմները։

Նա պատմում է, որ հայ կանանց շարժումը թուրքականից տարբեր, «ուրիշ» են համարել, այդ համատեքստում  հայկական մշակութային փաստաթղթերը թարգմանվել են։ Գիտնականը հայերին պատկանող աղբյուրների «սփյուռքայնացումն» է ներկայացնում և թուրք պատմագրության մեջ առկա սխալները բաժանում է երեք հիմնական խմբերի․

1. Օսմանցի և թուրք կին եզրույթների նույնական կիրառությունը․ չնայած Օսմանյան կայսրությունում և Թուրքիայի Հանրապետությունում տարբեր ազգությունների պատկանած կանայք նման դերեր, պատասխանատվություններ են ունեցել և պայքարել, հետագա տարիներին թուրք-մուսուլման չլինելու պատճառով կանանց իրավունքները պաշտպանած հայ, հույն և այլազգի կանայք անտեսվել են։
2. Ժամանակագրական խնդիրներ․ հետազոտողները երևան են հանել ժամանակաշրջանի առաջին կին գրողին, կանանց առաջին ամսագիրը, կանանց առաջին միությունը և նման այլ պատմական երևույթներ և միայն ուսումնասիրել են օսմաներեն, թուրքերեն նյութերը, չեն ուսումնասիրել կայսրության այլ լեզուներով՝ հայերեն, հունարեն, արաբերեն գրած կանանց ուսումնասիրությունները։
3. Պատմության շարադրման խնդիրներ․ այն, որ Օսմանյան կայսրության և Թուրքիայի Հանարապետության պատմությունները մեկի մյուսից անկախ են, տարբեր, ինչպես նաև այն պնդումը, թե Օսմանյան կայսրությունում կանայք «ճնշված են եղել և երկրորդ դասակարգ են համարվել», և միայն քեմալիզմից հետո է փոխվել այդ վիճակը։

«Արդարության ճիչը- Օսմանյան կայսրությունից մինչև Թուրքիայի Հանրապետության հինգ հայ ֆեմինիստ գրողները» գիրքը մեզ ստիպում է ափոսալ, որ ուշ ենք հայտնաբերել Օսմանյան կայսրությունում տարբեր ոլորտներում կանանց ազատության համար մղված պայքարը և հայ ֆեմինիստ կանանց ունեցած դերը այդ պայքարում, միևնույն ժամանակ  այս գիրքը մեզ ծանոթացնում է Ստամբուլում հայ կանանց պայքարը Անատոլիայում, Բալկաններում, Միջին Ասիայում և Կովկասում տարածած հինգ առաջամարտիկ ակտիվիստ գրողների՝ Էլբիս Կեսարացյանի, Սրբուհի Տյուսաբի, Զաբել Ասատուրի (Սիբիլ), Զաբել Եսայանի և Հայկանուշ Մարկի կյանքին և նպատակներին։

Ովքե՞ր էին այդ կանայք, ի՞նչ պահանջներ ունեին, ինչպիսի՞ աշխարհ էին պատկերացնում, ի՞նչ էին պատրաստ անել հավասարության և ազատության տանող ճանապարհին։ Այդ մասին կիմանանք իմ հաջորդ հոդվածում։

https://ahvalnews-com.cdn.ampproject.org/c/s/ahvalnews.com/tr/feminizm/feminizm-tarih-yazimi-ve-ermeni-feministler-i?amp&fbclid=IwAR0Gd-dEUxIFEFEVchdcZu53p_IFvkowrsFty-QnoztOhXbBAYTNM4bSmNI

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net