Սիրիայի խորհրդարանի՝ Հայոց ցեղասպանության ճանաչման բանաձևը պայմանավորված է ոչ միայն արտաքին, այլև ներքին գործոնով. Արաքս Փաշայան

Tert.am-ը արաբագետ, Արևելագիտության ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող Արաքս Փաշայանի հետ զրուցել է վերջերս Սիրիայի խորհրդարանի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչման բանաձևի նշանակության վերաբերյալ:

-Տիկին Փաշայան, վերջին օրերին հայկական մեդիա հարթակներում և սոցցանցերում մի շարք քննարկումներ ծավալվեցին՝ կապված Սիրիայի Ժողովրդական ժողովի կողմից 20-րդ դարում Օսմանյան կայսրության թուրք իշխանավորների կողմից Հայոց ցեղասպանության և Սիրիայի ժողովրդի այլ ներկայացուցիչների ցեղասպանության ճանաչումն ու դատապարտումը հաստատող բանաձևի հետ։ Ի՞նչ գնահատական կարելի է տալ այդ քննարկումներին։

-Հնչած կարծիքներում, ընդհանուր առմամբ, անդրադարձ կար խնդրի առանձին կողմերին։ Իմ պատկերացմամբ՝ հարցը համակողմանի գնահատականի կարիք ունի։ Մասնագետների մի մասը նշում էր, որ բանաձևը պետք է հիմնականում դիտարկել Սիրիայի և դրա շուրջ ծավալվող աշխարհաքաղաքական գործընթացների, թուրք-սիրիական թշնամական հարաբերությունների, մասնավորապես՝ Իդլիբի թնջուկի համատեքստում։ Միևնույն ժամանակ, կարծես բաց թողնվեց կամ ճիշտ գնահատական չտրվեց այն հարցին, թե հայկական լոբբինգը Սիրիայում որևէ դեր ունեցավ նշված բանաձևի ընդունման հարցում, թե՝ ոչ։ Հանդիպեցի նաև մի կարծիքի, որի հեղինակն ասում էր, որ Սիրիայի պետությունն ավելի ճիշտ կլինի գնահատական տա իր կողմից մարդու իրավունքների ոտնահարումների բազմաթիվ փաստերին և այլն։

Միանգամայն համաձայն լինելով այն տեսակետի հետ, որ Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցը դարձել է Երևանի կամ հայկական Սփյուռքի հետ այլևս կապ չունեցող միջազգային գործոն, որը ցանկացած պահի կարող է օգտագործվել պետությունների, ուժային կենտրոնների և տարբեր շրջանակների շահերը սպասարկելու համար, կցանկանայի նշել, որ Սիրիայի խորհրդարանի բանաձևը միայն «աշխարհաքաղաքականություն» չէ։

Ընդհանրապես, կարիք կա հարցերին նայել ոչ միայն աշխարհաքաղաքականության, ինչը որ անհերքելի է, այլ նաև պատմական հեռանկարի տեսանկյունից՝ մի շարք ներքին և արտաքին գործոնների համադրմամբ։ Մյուս կողմից` Սիրիայում մարդու իրավունքների հետ կապված հարցերին հղում անելը, ինչպես ասում են, այլ խոսակցության թեմա է, որը ոլորտային մասնագետների համար անշուշտ կարևոր հարց է։ Մենք այսօր պետք է փորձենք նախևառաջ գնահատական տալ բանաձևի պատմական նշանակությանը։

– Սիրիայի խորհրդարանի բանաձևին անդրադարձավ նաև ՀՀ ԱԳՆ-ն։

– Շատ ողջունելի է այն հանգամանքը, որ ՀՀ ԱԳՆ-ն անմիջապես արձագանքեց և բարձր գնահատեց բանաձևը, չնայած տեքստի մեջ կան որոշ խրթին ձևակերպումներ։ Օրինակ` նշված է․ «Այս բանաձևը վառ վկայությունն է հայ և սիրիացի ժողովուրդների դարավոր բարեկամության և փոխադարձ համակրանքի»։ Այսինքն՝ առանց բանաձևի հայ և սիրիացի ժողովուրդների բարեկամությունը չէ՞ր փաստվի․․․ Բոլորն էլ, կարծում եմ, գիտակցում են, որ պետք է խուսափել հայ-արաբական հարաբերությունները Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հետ կապելուց։

-Բանաձևը խորհրդարանի օրակարգ է բերվել Սիրիա-Հայաստան բարեկամական խորհրդարանական հանձնաժողովի  կողմից:

-Այո’, բանաձևը օրակարգ է բերվել «Սիրիա-Հայաստան բարեկամական խորհրդարանական հանձնաժողովը», որի նախագահը Սիրիայի խորհրդարանի անկախ թեկնածու, հասարակական-քաղաքական գործիչ, թարգմանիչ, գրող դր․ Նորա Արիսյանն է, մի մարդ, ով երկար տարիներ զբաղվել է Օսմանյան կայսրության կողմից 19-րդ դարի երկրորդ կեսին հայերի դեմ իրականացված ջարդերի և 1915-1923 թթ․ Հայոց ցեղասպանության մասին սիրիական սկզբնաղբյուրների և վկայությունների համակողմանի ուսումնասիրությամբ։ Նա զգալի աշխատանք է կատարել նաև Սիրիայում Հայոց ցեղասպանության թեման հանրայնացնելու առումով։ Դեպքերն այնպես դասավորվեցին, որ ներկա փուլում Հայոց ցեղասպանության բանաձևի ընդունման դափնիները հենց Նորայինն են։ Հույս ունեմ, որ այս հանգամանքը գիտակցում են նաև սիրիահայ ազգային այն ուժերն ու անհատները, ովքեր երկար տարիներ կարևոր ու հետևողական աշխատանք են կատարել Հայ դատի ուղղությամբ։

Բանաձևի տեքստի պատմական մասը, կարծում եմ, բավական հաջող է։ Դրանում փաստված է, որ Հայոց ցեղասպանությունը տեղի է ունեցել Արևմտյան Հայաստանի տարածքի վրա 1915-1923 թթ․ ընթացքում։ Նաև նշվում է, որ սիրիացի ժողովուրդը հայերի նկատմամբ կիրառված ոճիրների ականատեսն է եղել, որոնք տեղի են ունեցել «19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին՝ թուրք-օսմանցիների հրամանով»։ Հատկանշական է, որ հարցի քննարկմանը մասնակցել են բավական մեծ թվով՝ ավելի քան երեսուն պատգամավորներ: Ելույթ է ունեցել նաև Ժողովրդական ժողովի նախագահ Համուդա Յուսուֆ Ալ-Սաբբաղը։  Կարևոր է նաև այն հանգամանքը, որ բանաձևն  անցել է միաձայն։ Նույն օրը սիրիական հեռուստատեսությամբ բազմաթիվ հաղորդումներ են հեռարձակվել Հայոց ցեղասպանության թեմայով։ Կասկածից վեր է նաև, որ Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցը առանց նախագահ Բաշար Ալ-Ասադի աջակցության անհնար կլիներ առաջ տանել։ Վերջին տարիների նա իր ելույթներում մի քանի անգամ բարձր է գնահատել պատերազմի ծանր շրջանում Սիրիայի հայ համայնքի քաղաքացիական կեցվածքը, ինչպես նաև հնարավորինս աջակցել է սիրիահայ համայնքի կրթական և ընդհանրապես ազգային խնդիրների լուծմանը։

-Հատկանշական է, որ Սիրիայի խորհրդարանն իր «աջակցությունն է հայտնում եղբայրական հայ ժողովրդին և դատապարտում պատմական իրողությունը ժխտող և խեղաթյուրող ցանկացած փորձ»:

-Սա շատ կարևոր հանգամանք է։ Նաև չմոռանանք նշել, որ Սիրիայի խորհրդարանը դատապարտեց նաև Օսմանյան կայսրությունում ասորիների և սիրիացիների ջարդերը։ Սիրիան փաստորեն դարձավ առաջին մուսուլմանական, բայց երկրորդ արաբական պետությունը, որը պաշտոնապես ճանաչեց և դատապարտեց Օսմանյան կայսրությունում Հայոց ցեղասպանությունը այդ դեպքերից ավելի քան մեկ դար անց։ Հիշենք նաև, որ Մերձավոր Արևելքում առաջին պետությունը, որը 1997 թ․ ճանաչել է Հայոց ցեղասպանությունը, Լիբանանն է։

-Հետաքրքրական է, որ Սիրիայում Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը երբեք օրակարգային հարց չի եղել, նույնիսկ կար մի շրջան, երբ թուրք-սիրիական հարաբերությունները բավական ջերմ էին։ Նախագահ Բաշար Ալ-Ասադը Երևանում 2009 թ․ չայցելեց Ծիծեռնակաբերդ։

-Չնայած Ձեր նշած իրողությանը՝ հայկական ազգային կառույցները Սիրիայում Հայ Առաքելական Եկեղեցու անթիլիասական և էջմիածնական թեմերի հովանավորությամբ միշտ էլ հնարավորություն ունեցել են նշել Հայոց ցեղասպանության տարելիցները և այդ թեմայով բազմաթիվ միջոցառումներ են անցկացվել։ Սիրիայի Արաբական Հանրապետությունում հավատարմագրված ՀՀ առաջին դեսպան Դ․ Հովհաննիսյանը, ինչպես նաև Հալեպում ՀՀ գլխավոր հյուպատոսները մշտապես մասնակցել են Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված համայնքային միջոցառումներին։ Նշենք, որ հարցին լավատեղյակ էր նախագահ Հաֆեզ Ալ-Ասադը, ով դեռևս 1980 թ․ Երևանում այցելեց Ծիծեռնակարբերդ։ Հենց Հայոց ցեղասպանության զոհերի հուշարձանի մոտ Հաֆեզ Ալ-Ասադը նշեց, որ՝ «Սիրիան հայերի երկրորդ հայրենիքն է»։

1980-1990-ականներին, պայմանավորված ջրային խնդրով, «հողային պահանջատիրության» հարցով, և վերջապես քրդական գործոնով, թուրք-սիրիական հարաբերությունները շարունակում էին մնալ չափազանց բարդ ու խնդրահարույց։ 1990-ականների վերջին Սիրիան և Թուրքիան գտնվում էին պատերազմի շեմին, բայց 1998 թ․ Ադանայի պայմանագրից հետո լարվածությունը թուլացավ։ Արդեն Բաշար Ալ-Ասադի իշխանության գալուց հետո, մասնավորապես 2002 թ․, թուրք-սիրիական «մեղրամիսի» շրջանում, Անկարայի ճնշումների արդյունքում, չնայած սիրիահայ համայնքի և Հայաստանի նկատմամբ ջերմ ու բարեկամական կեցվածքին, Սիրիայում պետական մակարդակով կոշտ գրաքննություն սկսվեց Հայոց ցեղասպանության գիտական հրատարակությունների ու հասարակական խոսույթի նկատմամբ։ Սահմանափակվեց Սիրիայում Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ հայկական ազգային կառույցների կազմակերպած միջոցառումների հանրայնացումը։ Պարզ է, որ Դամասկոսը չէր ցանկանում որևէ կերպ վնասել հարաբերությունները Թուրքիայի հետ, որը Սիրիայում իր դիվանագիտական ներկայացուցչության միջոցով մշտադիտարկման էր ենթարկում Հայոց ցեղասպանության քարոզչությանն առնչվող բոլոր շարժերը։ Չնայած Բաշար Ալ- Ասադը 2009 թ․ հունիսին Երևանում չայցելեց Ծիծեռնակաբերդ, սակայն մեկ ամիս անց՝ հուլիսին, Բաքու կատարած այցի օրերին չայցելեց նաև «Շահիդների պուրակ»։ Սիրիայում հայերի համար որոշակիորեն ճնշող այս իրավիճակը շարունակվեց մինչև 2011 թ․ հայտնի դեպքերը։ Հետո սկսվեց «ձնհալը»։

-Այնուամենայնիվ, իրավիճակը փոխվեց։

-Այո, իհարկե փոխվեց։ 2015 թ․ մարտին Սիրիան մոտ էր Հայոց ցեղասպանության ճանաչմանը։ Ժողովրդական ժողովում կազմակերպվեցին Հայոց ցեղասպանության լսումներ, հատուկ նիստ գումարվեց։ Հիմնական բանախոսը Ն․ Արիսյանն էր։ Սիրիացի խորհրդարանականների հետ հանդիպումներին մասնակցել է նաև Սիրիայում ՀՀ արտակարգ և լիազոր դեսպան Ա․ Փոլադյանը։

Ես միանգամայն պատասխանատվությամբ ուզում եմ ասել, որ սիրիական հասարակությունը վաղուց է ընդունել Հայոց ցեղասպանությունը, որը դրա ականատեսն ու վերապրողների աջակիցն է եղել։ Կան շատերը, ովքեր այսօր էլ հիշում են այդ հեռավոր ողբերգական դեպքերը, որոնց մասին լսել են իրենց ավագներից։ Դեյր-Զորում և Սիրիայի այլ շրջաններում կան մարդիկ, որոնց տատիկները կամ նախատատերը Հայոց ցեղասպանությունը վերապրած և մազապուրծ փրկված հայուհիներ են։ Տարիների ընթացքում հայերի ողբերգությունը Սիրիայում դարձել է հասարակական գիտակցության մաս, նաև՝ մշակույթի ու արվեստի նյութ։ Այս թեմայով գրվել են պատմվածքներ, բանաստեղծություններ, սցենարներ, նկարահանվել են ֆիլմեր, ստեղծվել են գեղարվեստական գործեր և այլն։

-Դուք նշեցիք, որ այլ գործոններ նույնպես կարևոր են եղել։

-Կարծում եմ՝ բանաձևի ամենահիմնական շահառուն հենց սիրիահայ համայնքն է, որը սիրիացիների հետ միասին կիսեց պատերազմի ծանր փորձությունը։ Ինչ-որ իմաստով սա նաև սիրիական պետության երախտագիտությունն է սիրիահայ համայնքին, եթե մի կողմ դնենք թուրքական գործոնը, ինչը, վստահաբար, չափազանց մեծ դեր է ունեցել։ Սիրիայում հայկական ներկայությունը և հայկական ազգային կառույցների գործունեությունը Հայ դատի հարցում վերջին տասնամյակներում նույնպես կարևոր է եղել ընդհանուր տրամադրությունների ձևավորման հարցում։ Այսինքն՝ առանց հասարակական կարծիք ձևավորելու, եթե ոչ անհնար է, ապա հեշտ չէ որևէ բանաձև ընդունել՝ ինչքան էլ քաղաքական շահեր լինեն։

Պետք է նշել նաև, որ Սիրիայում Հայաստանի Հանրապետությանն ու հայությանն առնչվող կարևոր հարցերի մասին հասարակական պատկերացումների ձևավորմանն անուղղակի և ուղղակի աջակցել և աջակցում են Սիրիայում Հայաստանի դիվանագիտական ներկայացուցչությունները Դամասկոսում և Հալեպում։ Կարելի է բազմաթիվ օրինակներ բերել, ես հղում կանեմ Սիրիայում իր պաշտոնավարման շրջանում դեսպան Ա․ Փոլադյանի մի կարևոր նախաձեռնությանը՝ կապված Հայոց ցեղասպանության ականատես, սիրիացի գործիչ Ֆայեզ Ալ-Ղուսեյնի հուշերի հրատարակության հետ (տե՛ս «Սիրիացի արաբ ականատես Ֆայեզ Ալ-Ղուսեյնի հուշերը Հայոց ցեղասպանության մասին», Դամասկոս, 2017 (թարգմանությունը՝ արաբերեն բնագրից, առաջաբանը, ներածությունը և ծանոթագրությունները՝ Ա․ Փոլադյանի և Լ․ Սարգսյանի): Պետք է նշել նաև, որ վերջին շրջանում Սիրիա-Հայաստան հարաբերություններում դրական մեծ տեղաշարժ է առաջացրել նաև Հալեպում տեղակայված ՀՀ Հումանիտար առաքելությունների կենտրոնի գործունեությունը։

-Հնարավո՞ր է արդյոք, որ Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչեն արաբական այլ երկրներ նույնպես։

-Սա շատ բարդ խնդիր է։ Եթե Թուրքիայի հետ հակասություններ ունեն, հնարավոր է՝ ճանաչեն։ Կարծում եմ՝ այդ հարցին որոշ չափով մոտ է Եգիպտոսը։ Եգիպտական հասարակությունը նույնպես վաղուց ծանոթ է Հայոց ցեղասպանությունը։

Հռիփսիմե Հովհանննիսյան

https://www.tert.am/am/news/2020/02/17/pashayan/3212941