Ստորև թուրքերենից թարգմանաբար ներկայացնում ենք պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Արսեն Ավագյանի «Մութ մնացած մի գործիչ՝ երիտթուրք կոմունիստ Սալիհ Զեքին (Կուշարկովը)» մենագրությունից մի հատված։ Գիրքը վերջերս է լույս տեսել Ստամբուլում։ Մեր երախտագիտությունն ենք հայտնում հեղինակին՝ Հայոց ցեղասպանությանը վերաբերող այս հատվածը մեր երկլեզու կայքէջերում հրապարակելու թույլտվության համար։

Արսեն Ավագյան

Պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր

Սալիհ Զեքիի բռնատիրական գործադրումներն առաջին անգամ ի հայտ են եկել Ալաշեհիրի հույն բնակչության հարկադիր աքսորն ու գաղթը կազմակերպելու գործընթացում։ Թեև Թեշքիլյաթ-ը մահսուսան (Հատուկ կազմակերպությունը-Ակունքի խբ․) այս շրջանում դեռևս այդ անվանումը պաշտոնապես չէր կրում, սակայն հայտնի է, որ Բալկանյան պատերազմների ժամանակ վերջնականապես ձևավորված սույն կազմակերպության կողմից 1913-1914 թթ․ Էգեյան ծովի առափնյա շրջանների հույներին բռնի տեղահանելու և աքսորելու հարցում ակտիվ դեր է կատարել նաև Սալիհ Զեքին[1]։

Ըստ երևույթին, 1910-ական թվականներից սկսած` Սալիհ Զեքին որոշակի շփումներ է հաստատել հայ քաղաքական կուսակցությունների անդամների հետ, որովհետև նա ինքն էր հայտնում, որ ծանոթություններ է հաստատել և մինչև իսկ երկար-բարակ խոսակցություններ ունեցել այնպիսի հայ քաղաքական կուսակցությունների առաջադեմ գործիչների հետ, ինչպիսիք են՝ Հնչակյան և Դաշնակցություն կուսակցությունները։ Այսպես, օրինակ, Սալիհ Զեքին Դեր Զորում հայերին հարցաքննելիս ասում էր․ «Հնչակյա՞ն ես, թե՞ դաշնակցական։ Մի՛ վախեցիր, ես էլ եմ գաղտնի ընկերության անդամ։ Զոհրապին և Վարդգեսին մոտիկից եմ ճանաչում։ Նրանց հետ մի ժամանակ շատ բանի մասին ենք խոսել»[2]։

Ըստ էության, տվյալ ժամանակաշրջանում Ստամբուլում երիտթուրք առաջնորդների և հայ քաղաքական գործիչների մշտական հանդիպման վայրը Բերա (Իսթիքլյալ) պողոտայի վրա գտնվող “Cercle d’Orient” քաղաքական ակումբն էր[3]։ Օսմանյան խորհրդարանի պատգամավոր Վահան Փափազյանի պատմածների համաձայն՝ Զոհրապը և Հալաճյանն այս ակումբի անդամ էին[4]։ Այստեղ հաճախ այցելող մյուս հայ պատգամավորները շփումներ էին ունենում Միություն և առաջադիմություն կուսակցության ազդեցիկ անդամների հետ[5]։ Հավանաբար Սալիհ Զեքիի՝ հայ քաղաքական գործիչների հետ շփումներն այս ակումբում են եղել կամ էլ՝ նրա կողմից սիրված Թոքաթլյան հյուրանոցի ռեստորանում, որտեղ հաճախ էր լինում, երբ Ստամբուլ էր գալիս։

Հետագա տարիներին Սալիհ Զեքիի՝ Դևելիի կայմակամի (գավառապետ-Ակունքի խմբ) և Զորի մյութեսարիֆի (մարզի կառավարիչ-Ակունքի խմբ․) պաշտոններին նշանակվելու հարցում ազդեցիկ է եղել Թալեաթ փաշայի թիմը։ Այսպես, Սալիհ Զեքին Զորի կառավարիչ է նշանակվել Թալեաթ փաշայի քեռայրի՝ Հալեպի նահանգապետ Մուստաֆա Աբդյուլհալիք Ռենդյի առաջարկով։ Բացի այդ, մեկ այլ աղբյուրում ևս նշվում է, որ Սալիհ Զեքին բազմաթիվ ծանոթներ ուներ Թալեաթ փաշայի թիմին հարող պետական գործիչների շրջանում[6]։

Սալիհ Զեքին դեռևս Դևելիի գավառապետը եղած ժամանակ էր հայտնի դարձել հայ ժողովրդի դեմ ուղղված իր բռնատիրական արարքներով։ 1915 թ․ փետրվարի 11-ին ԱՄՆ-ից Էվերեք/Դևելի նոր վերադարձած Գևորգ Համբարձումյան անունով մի երիտասարդ իր տանը ռումբ պատրաստելիս վթարի ենթարկվելով՝ պայթյունից մահացել է[7]։ Այդ դեպքից հետո մի քանի հայ էր ձերբակալվել, ովքեր, սակայն, հարցաքննվելուց հետո ազատ էին արձակվել։

Կայսերիի (Կեսարիա-Ակունքի խմբ․) մյութեսարիֆը, տեղանքի գավառապետի պահվածքը չհավանելով, պաշտոնից ազատել էր նրան և նրա տեղը Դևելիի կայմակամ նշանակել Ինջեսուիի գավառապետ Սալիհ Զեքիին[8]։

Սալիհ Զեքին Դևելիի գավառապետը դառնալուն պես ոչ միայն չէր բավարարվել ռումբի հարցը վերստին օրակարգ բերելով, այլ նաև՝ դարձյալ մի քանի հոգու ձերբակալել էր տվել։ «Էվերեքի, Ֆենեսիի և շրջակայքի հայկական գյուղերի բնակիչների մեծ մասը բանտ բերվեց և հարցաքննվեց․ նրանց այնքան տանջանքների ենթարկեցին, մինչև որ թաղված զենքերն ու գրքերը բացահայտվեցին, ներխուժեցին նրանց տները»[9]։

Հայոց ցեղասպանության ականատես և Մեծ եղեռնին նվիրված առաջին աշխատություններից մեկի հեղինակ Սեպուհ Ակունին Դևելիի գավառապետ Սալիհ Զեքիի պաշտոնավարման առաջին օրերի մասին գրում է․ «Կայսերիի մյութեսարիֆը Էվերեքի կայմակամի գթասիրտ վերաբերմունքը նկատելով՝ նրան իսկույն պաշտոնից ազատեց և տեղը Զեքի անվամբ մի չերքեզի նշանակեց, որը մարդանման հրեշ էր․․ ․ Զեքիի՝ Էվերեքում աշխատանքի անցնելուն պես արած առաջին գործը եղավ ռումբի հարցն ակտիվացնելը և բանտերը լցնելը։ Նա էվերեքցի տղամարդկանց մեծ մասին ձերբակալել տալով՝ սարսափելի ճնշումների ենթարկեց նրանց։ Զեքին ոչ միայն անձամբ էր ծեծին մասնակցում և ահավոր կտտանքների ենթարկում մարդկանց, այլ նաև՝ նրանց ոտքերին արջասպ լցնելով՝ հրաշեկ երկաթով այրում էր նրանց ոտքերն ու կրծքերը։ Բացի այդ, նա Էվերեքից աքսորված 14 հոգանոց մի խմբի անձամբ ուղեկցելով՝ ճանապարհին սպանել տվեց նրանց ու զվարճացավ․․․»[10]։

Սալիհ Զեքիի՝ Դևելիում կատարած բռնարարքները հիշատակվում են բազմաթիվ հուշագրություններում։ Այդ պատճառով կարիք չենք զգում մեկ առ մեկ նշել նրա արած բարբարոսությունները։ Միայն մի բան հայտնենք․ Սալիհ Զեքին չէր բավարարվում միայն սպանելով, այլ նաև՝ հաճույք էր ստանում սպանությունները դիտելիս։ Օրինակ՝ մահվան դատապարտված հայերի մահապատիժը դիտելու համար «հինգ ժամանոց ճանապարհը անհավատալի ժամանակահատվածում կտրելով՝ Կայսերի էր հասել․․․»[11]։

Սալիհ Զեքին, առանց որևէ իրավական հիմնավորման, աքսորի է ուղարկել Էվերեքում ապրող՝ Դարդանելիի օպերացիայի հերոսներից կապիտան Սարգիս Թորոսյանի[12] ընտանիքին։ Զեքին օսմանյան խորհրդարանի անդամ Համբարձում Բոյաջյանին (Հնչակյան կուսակցության անդամ Մեծն Մուրադը) և նրա 8 ընկերներին[13] ևս կտտանքների ենթարկելուց հետո մահապատժի ենթարկել տվեց նրանց։ Այդ մասին նա 1915 թ․ հուլիսի 26-ի ամսաթվին ուղարկված հեռագրում Ներքին գործերի նախարարությանը հայտնում է․ «Հիմնվելով նրանց՝ հեղափոխության կազմակերպիչ լինելու վրա, նրանց մահապատիժը հաստատվելուց հետո, Քոզան սանջակի (մարզի-Ակունքի խմբ․) նախկին պատգամավոր Համբարձում Բոյաջյանը և Դևելի կազայից (գավառի-Ակունքի խմբ․) 8 հոգի երեկ լիվայի (սանջակի՝ մարզի-Ակունքի խմբ․) կենտրոնում, բերդի մոտակայքում կախաղան բարձրացվելով՝ մահապատժի ենթարկվեցին։ Մյութեսարիֆ Զեքի»[14]։

Սալիհ Զեքին 1915 թ․ հուլիսին հրամայեց տեղահանել կազայի գյուղերի բնակիչներին և քարավաններին ստիպեց լեռնային հատվածով գնալ, որպեսզի ստիպված լինեն թողնել այն իրերը, որ իրենց հետ էին վերցրել[15]։ Օգոստոս ամսին էլ հրամայեց տեղահանել Էվերեքի հայ բնակչությանը[16]։ Սալիհ Զեքին Էվերեքի բանտերում անձամբ էր կտտանքների ենթարկում կալանավորված հայերին և ասում էր նրանց․ «Դուք բոլորդ ձեր գրություններում կարող եք մեր վայրենության մասին պատմել, բայց ես հիմա ուրախ ու երջանիկ եմ։ Ես հայ ցեղի թշնամին եմ․ հոգուս և սրտիս թելերը ձեր հանդեպ բռնությամբ և ատելությամբ են լեցուն։ Հայ և թուրք ժողովուրդների բարեկամությունն անհնար է։ Եթե իմանամ, որ իմ երակներում ձեր նկատմամբ բարեգութ տրամադրված մեկ կաթիլ արյուն կա, ամոթից ազատվելու համար այդ երակս կկտրեմ ու շներին կնետեմ»[17]։

Հայ բնակչության տեղահանության և հատկապես բնաջնջման ժամանակ Սալիհ Զեքին շատ էր սիրում մի մեթոդ կիրառել՝ հայերին կոտորելու գործում կրոնափոխված, մահմեդականացված հայերին օգտագործելու մեթոդը։ «Դուք ձեր՝ իսկական թուրք լինելն ապացուցելու համար պետք է անպայմա՛ն մի հայ սպանեք»,-այս խոսքերով էր Զեքին դիմում մուսուլման դարձած հայերին[18]։ Առաջին անգամ նա Ինջեսուի կայմակամ եղած ժամանակ էր այդ մեթոդով15-20 հայ սպանել տվել[19]։

Սալիհ Զեքին Դևելի գավառում կատարած գործողությունների և գործադրումների շնորհիվ վերելք ապրեց իր կարիերայի մեջ։ 1916 թ․ ապրիլի 26-ին Սալիհ Զեքին Դեր Զորի մյութեսարիֆ նշանակվեց։ Դեր Զորի կառավարիչ Ալի Սուաթ բեյը խղճում էր աքսորված հայերին, նույնիսկ նրանց համար մի փոքրիկ բնակավայր էր կառուցել տվել։ Հալեպի վալի (նահանգապետ-Ակունքի խմբ.) Աբդյուլհալիք Ռենդան, Ներքին գործերի նախարարություն դիմելով, խնդրել էր այնպիսի մեկին ուղարկել որը կկարողանար արագացնել հայերի տեղահանությունը և սպանել Ռաս Ուլ Այնի և Դեր Զորի հայերին[20]։

Սալիհ Զեքիին մյութեսարիֆ նշանակելու որոշման հարցում վեճ ծագեց իթթիհադական եռապետության երկու անդամի՝ Թալեաթ և Էնվեր փաշաների միջև։ Իրականում Սալիհ Զեքին առնվազն 2 անգամ վիճել էր Էնվերի ղեկավարած Ռազմական նախարարության հետ։ Առաջին դեպքը կապված էր եղել Սարգիս Թորոսյանի ընտանիքին աքսորելու հետ։ Էնվեր փաշան Թալեաթ փաշային նամակ էր գրել, որպեսզի Թորոսյանի ընտանիքի աքսորի մասին հրամանը չեղյալ արվեր, սակայն Թալեաթն անպատասխան էր թողել այդ նամակը[21]։ Իսկ երկրորդն այն վեճն էր, որը Սալիհ Զեքին ունեցել էր Կայսերիի ժանդարմերիայի գումարտակի հրամանատար Լյութֆյու բեյի հետ՝ Դևելիի կայմակամի պաշտոնում եղած տարիներին, և որը պաշտոնական գրագրության թեմա էր դարձել և լուրջ հետևանքներ ունեցել Սալիհ Զեքիի կարիերայի համար[22]։ Սալիհ Զեքին ժանդարմերիայի հրամանատար Լյութֆյու բեյին Հնչակյան կոմիտեի անդամ մի խումբ հայերի մեղադրում էր փախուստի պատճառ դառնալու մեջ[23]։ Հարցաքննությունից հետո նրանց երկուսին էլ պաշտոնից ազատեցին[24]։ Սալիհ Զեքիին աշխատանքի վերցրեցին Ներքին գործերի նախարարությունում, Ստամբուլում, բայց պաշտոնանկ անելու փոխարեն նրա պաշտոնը բարձրացրեցին և Զորի մյութեսարիֆ նշանակեցին։

Թուրք պատմաբան Թաներ Աքչամը, օսմանյան արխիվային փաստաթղթերի վրա հիմնվելով, Սալիհ Զեքիի՝ մյութեսարիֆի պաշտոնին նշանակվելու մասին գրում է․ «Սալիհ Զեքիի՝ որպես Դեր Զորի մյութեսարիֆ նշանակվելու ամսաթիվը 1916 թ․ ապրիլի 26-ն է, իսկ հաստատման ամսաթիվը՝ ապրիլի 29-ը։ (BOA, DH, BEO, 4410-330741-01-01 Մեծ վեզիրի գրասենյակի Կարևոր գործերի բյուրոյից Ներքին գործերի նախարարությանը 1916 թ․ ապրիլի 29-ին հղված գրությունը)»[25]։ Սակայն Սալիհ Զեքիի՝ մյութեսարիֆի պաշտոնին նշանակվելու խնդիրը դրանով չի սահմանափակվել, քանզի 1916 թ․ մայիսի 19-ին Էնվեր փաշան, Ներքին գործերի նախարարությանը մի գրություն ուղարկելով, իր առարկությունն է հայտնել Սալիհ Զեքիի նշանակման վերաբերյալ և առաջարկել է մեկ այլ կառավարիչ գտնել, ով կկարողանար բավարարել բանակի կարիքները Դեր Զորի պես՝ կենսական նշանակություն ունեցող մի վայրում։

«Ներքին գործերի նախարարություն, Ծածկագրերի գրասենյակ, Բաղդատից։ Վեցերորդ բանակի ամենակարևոր վայրի սահմանն ընդգրկող վարչական շրջանի կարգուկանոնի հաստատման կարևորության պահանջից ելնելով՝ բանակի կարիքների առումով անհրաժեշտ եմ համարում Զորի մյութեսարիֆի պաշտոնին նշանակված Զեքի բեյի փոխարեն նշանակել Բաղդատի նախկին փոխնահանգապետ Շեֆիք բեյին, ում՝ ղեկավարելու ձիրքը և ընդունակությունները հաստատված և փորձված են։ Հետևաբար՝ խնդրում եմ, որ այդ ուղղությամբ ձեռնարկվելիք գործողությունը այժմյանից հատուկ կերպով կատարել։ 332 թ․ մայիսի 6 (1916 թ․մայիսի 16)։ Գլխավոր փոխհրամանատար՝ Էնվեր»[26]։

Ներքին գործերի նախարարությունը, Էնվեր փաշայի պահանջին ընդդիմանալով, պնդել է, որ այդ պաշտոնին նշանակվի Սալիհ Զեքին, իսկ որպես դրա հիմնական պատճառաբանություն է բերել այն հիմնավորումը, թե Դեր Զորի մյութեսարիֆի պաշտոնին անհրաժեշտ է նշանակել փորձառու մեկի, ով ընդունակ կլինի լուծել աքսորված և այդտեղ հավաքված հայերի խնդիրը։ Արդեն իսկ Դևելիի կայմակամը եղած տարիներին Սալիհ Զեքիի վճռականությունը փաստվել է «հայերի նկատմամբ կիրառված նրա մեթոդներով»։ Ներքին գործերի նախարարության պատասխանը հետևյալն է․

«Ներքին գործերի նախարարության տնօրինության հատուկ գրասենյակ, Բաղդատում գլխավոր փոխհրամանատար Էնվեր փաշային։ 332 թ․ մայիսի 7, 332, թ․ մայիսի 6։
Երբ Ջևդեթ բեյը կենտրոնից հեռանում է, այդ ժամանակ Հաքքարիի մյութեսարիֆը եղող Շեֆիք բեյը նշանակվում է Վանի փոխնահանգապետ։ Այդ ժամանակ նա հրաժարվում է կատարել Վերեմյանի և նմանների ձերբակալման վերաբերյալ նախարարությունից ստացված հրամանները, և նախքան Ջևդեթ բեյի վերադարձը այդ վայրը խռովարարությունների որջի առումով նպատակահարմար համարած հայերի կողմից Վանի շրջակայքում անհանգիստ դեպքեր են կատարվում։ Հիմնվելով այն փաստի վրա, որ կարող և գործունյա Զեքի բեյը Դևելիի կայմակամը եղած ժամանակ հայերի դեմ ձեռնարկված միջոցները գնահատանքի արժանի կերպով էր իրագործել, նրան նշանակեցին վարչական տեսչի պաշտոնին՝ այն հույսով, որ նա Զորում անկասկած կհաջողի բանակին առնչվող իր պարտականությունները և հայերի հետ կապված գործերն ինչպես հարկն է կատարել։ Շեֆիք բեյի՝ Հալիլ բեյի հետ միասին Մյունթեֆիքի մյութեսարիֆ նշանակվելը ձեռնտու է։ Այսուհանդերձ, եթե վստահ եք, որ Շեֆիք բեյը հայերի նկատմամբ միջոցներ գործադրելիս չի վարանի, Զորի մյութեսարիֆ նշանակվելու համար ցանկալի է նշել այդ առանձնահատկության մասին[27]։

Թալեաթ փաշայի և Ներքին գործերի նախարարության վճռական դիրքորոշումը տեսնելով՝ Էնվեր փաշան իր առարկություններից հրաժարվել է, համաձայնվել է, որ Սալիհ Զեքին Դեր Զորի մյութեսարիֆ նշանակվի, և իր այդ որոշումը պաշտոնական գրությամբ հաղորդել է Թալեաթ փաշային․ «Ռազմական նախարարություն, ծածկագիր հեռագիր։ Ազիզիյեից Ներքին գործերի նախարարին 332 թ․ մայիսի 9-ին հղված ծածկագիր հեռագիր։ Քանի որ պետության կողմից նպատակահարմար է համարվել, մենք ևս տեղին ենք համարում, որ Շեֆիք բեյը նշանակվի Մյունթեֆիքի, իսկ Զեքի բեյը՝ Զորի մյութեսարիֆ։ Գլխավոր փոխհրամանատար՝ Էնվեր»[28]։

Սալիհ Զեքին Դեր Զոր հասնելուն պես, առանց խղճի խայթ զգալու, հրամայեց, որ ողջ մնացած 250 որբ հայ երեխայի ողջակիզեն քաղաքի մոտակայքում գտնվող քարայրներում։ Սալիհ Զեքին Դեր Զորում նշանակվելուց անմիջապես հետո, տեղահանված հազարավոր հայերի ոչնչացնելու համար հրոսակախմբեր է կազմել Ռաս Ուլ Այն և Սաֆա գյուղում բնակվող այն չեչեններից, ովքեր Հալեպի նահանգապետի և տեղական իշխանության գլխավոր գլխացավանքն էին[29]։ Սալիհ Զեքիին հաջողվեց չեչեններին իր հեղինակությանը ենթարկել։

Սալիհ Զեքիի՝ Դեր Զորում նշանակում ստանալուց անմիջապես հետո, հայ գրող Արամ Անտոնյանի և Մեսքենեի ճամբարում գտնվող 16 հարուստ հայ ընտանիքի հետ մի ուշագրավ դեպք է պատահել։ «Իրականում ընտանիքները Դեր Զորում մյութեսարիֆ նշանակված Սալիհ Զեքիին կաշառք տալով՝ ցանկանում են Դեր Զորի կողմերն անցնել։ Զեքին ընդունել է կաշառքը և ընտանիքներից պահանջել, որ Դեր Զոր գան այն ժամանակ, երբ ինքը լինի այնտեղ։ Սակայն Անտոնյանի՝ Սալիհ Զեքիի հետ ծանոթությունը փոխել է այդ բոլոր ծրագրերը։ Քանզի Սալիհ Զեքին Անտոնյանին զգուշացրել է, թե «Հանկարծ Դեր Զորի կողմեր չգաս»՝ այդպիսով թերևս կոտորածի լուրը հաղորդելով։ Դրա մասին ընտանիքներին պատմած Անտոնյանը նրանց համոզել է, որ  Նաիմ բեյին կաշառք տալով՝ Դեր Զորի փոխարեն գնան Հալեպ»[30]։

Հայոց ցեղասպանության պատմության մեջ Դեր Զորի մյութեսարիֆ Սալիհ Զեքիի անունը հիշատակվում է Ռաս Ուլ Այնում և բանակատեղիի կենտրոն Դեր Զորում հավաքված հարյուր հազարավոր հայերի սպանությամբ։ 1919-22 թթ․ «Տեղահանության և զանգվածային կոտորածների» դատական նիստերում Սալիհ Զեքիի կատարած հանցագործությունների վերաբերյալ հետևյալ ցուցմունքներն են արձանագրվել․ «Դեր Զորի նախկին մյութեսարիֆ Ալի Սուաթ բեյը հայերի ճակատագրի մասին մեկնաբանություններ անելիս ասաց, որ Հալեպի հեռագրատանն աշխատող «Թասվիր-ի Էֆքյար» պարբերականի նախկին թղթակից Ագյահ բեյը Դեր Զորի մյութեսարիֆ Սալիհ Զեքի բեյի հետ խոսելիս ասել է՝ «Քո մասին ասում են, թե տասնյակ հազարավոր հայերի ես սպանել, ճի՞շտ է», որին ի պատասխան՝ Սալիհ Զեքին հպարտանալով նշել է․ «Ես պատիվ ունեմ, տասնյակ հազարն ի՞նչ է որ։ Մի քիչ էլ ավելացրու» (Տես՝ թղթապանակ 6 և 14 փաստաթուղթ N 4, ինչպես նաև՝ թղթապանակ 11 փաստաթուղթ N 1)[31]։

Սալիհ Զեքիի խոստովանությունները կարևոր են, ըստ որոնց՝ Դեր Զորում կոտորված հայերի թիվը 10 հազարից ավելի էր։ Մյուս կողմից Ռաս Ուլ Այնում և Դեր Զորում Սալիհ Զեքիի կողմից կազմակերպված կոտորածների ժամանակ սպանված հայերի թիվը վերջնականապես չի բացահայտվել։

Ըստ երևույթին, երբ Հայոց ցեղասպանությունը ծրագրվել է, աքսորված ժողովուրդին հավաքաբար ոչնչացնելու համար վերջին կանգառ են ընտրվել Սիրիայի անապատները։  1915 թ․ հուլիսի 5-ին Զորի մարզ ուղարկված ծածկագիր հեռագրում ներքին գործերի փոխնախարար Ալի Մյունիֆը հաղորդել է այն որոշումը, ըստ որի՝ աքսորյալ հայ բնակչությունը պետք է ուղարկվեր Մոսուլ և Հալեպ ու տարածվեր այնպես, որ չգերազանցեր տեղի մուսուլման բնակչության 10 տոկոսը[32]։ Չնայած հեռագիր էր ստացվել, որում հաղորդվում էր, թե որոշվել է դադարեցնել քարավանների՝ Զոր ուղարկվելը[33], սակայն 1915 թ․ հուլիսի 12-ին Դեր Զոր տեղահանված հայության թիվն արդեն իսկ գերազանցել էր նշված 10 տոկոսը, բայց և այնպես՝ շարունակել էին նրանց այնտեղ ուղարկել։

Այստեղ կարևոր է անդրադառնալ այն հարցին, թե տեղահանվածների քանի տոկոսը որ նահանգներից է Դեր Զոր հասել։ Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կառավարության տեսանկյունից հայերի տեղահանության քաղաքականության հիմքը արևելյան նահանգները (Արևմտյան Հայաստանը) կայսրության սահմաններում պահելը և վերջինիս անկմանն արգելք լինելն է։ Անգամ այդ շրջաններում Անատոլիայի թուրքերի՝ հայրենիքի ձևավորման նախագծում Առաջին Բալկանյան պատերազմից պարտությամբ դուրս գալու և Մակեդոնիայի կորստի շրջանակներում «նոր հայրենիքի» ստեղծման քաղաքականությունն էր տարվում։ Այդ մասին պատմաբան Ֆուաթ Դյունդարը շեշտում է․

«Երբ Էնվեր փաշան Տրիպոլիից Ստամբուլ էր հասել, պատերազմն ավարտվել էր, և Օսմանյան կայսրությունը կորցրել էր իր եվրոպական տարածքները մինչև Միդիե-Էնեզ գիծը։  Շատ չանցած՝ Էնվերը մի խումբ երիտթուրք ընկերների հետ միասին, որոնց մեջ կային նաև Թալեաթ և Ջեմալ փաշաները, իրականացրեց 1913 թ․ հուլիսի 23-ին հեղաշրջումը։ Այդ եռապետությունը, գալիք 5 տարվա մեջ կայսրության բոլոր քաղաքական որոշումների մեխանիզմների բացարձակ հսկողությունն իր ձեռքը վերցնելով, գծելու էր կայսրության ճակատագիրը։ Օսմանյան պետության պատմության մեջ մի նոր շրջան սկզբնավորած այդ հեղաշրջումը լինելու էր նախապես ծրագրված մի քաղաքական պրոյեկտի առաջին քայլը՝ Անոտալիայում այնպիսի հայրենիքի ստեղծումը, որտեղ կգոյատևեր թրքությունը։ Բալկանների կորստի համար պատասխանատվությունը դրվել էր ընդդիմության վրա։ Այդպիսով՝ կորչել սկսող եվրոպական տարածքներից քաշվելով՝ Անատոլիայում խտանալու նպատակն սկսել էր իրագործվել 1913 թ․ հուլիսի 22-ին՝ Էդիրնեն վերադարձնելով[34]։

Արևմտյան Հայաստանը «թուրքական հայրենիքի» սահմաններում ներառելու ծրագրի նախապատրաստությունները ներկայացված են Թալեաթ փաշայի օրագրում[35]։ Թալեաթ փաշան հաշվարկներ էր անում Բալկաններից դուրս եկած գաղթականների, աքսորված հայերի և 6 հայկական նահանգներից դուրս գտնվող՝ Անատոլիայի արևմտյան վիլայեթներից չհեռացած հայերի վերաբերյալ[36]։

Արևմտյան Հայաստանի (6 հայկական նահանգների) անջատվելուն արգելք լինելու նպատակով այդ վայրերում բնակվող հայ տեղաբնիկ ժողովրդին ոչնչացնելու միջոցով սույն խնդիրն արմատապես լուծելու ծրագիրը, Ցեղասպանության նախագիծը հանդիպում է նաև հայտնի իթթիհադականների հուշերում։ Հյուսեին Ջահիթ Յալչընի համաձայն՝ հայերի տեղահանության նախագծի հիմնական ճարտարապետը դոկտոր Բեհաեդդին Շաքիրն էր, որի՝ այդ նպատակով կատարած գործողությունների մասին Յալչընը նշում է․ «Եթե պետք է Բեհաեդդին Շաքիրի հիշատակը հավերժացնել, ապա արևելյան վիլայեթները սիրով իրենց դռները կբացեն՝ նրա հուշարձանը տեղադրելու համար»[37]։

Երբ 1915-16 թթ․հայերի տեղահանությունը և Ցեղասպանությունը համեմատում ենք Հոլոքոստի հետ, նկատում ենք մեկ այլ տարբերակիչ առանձնահատկություն, այն է՝ հայերի հայրենազրկման գաղափարը (պատրիոցիդը)։ Այսպես, հայկական նահանգներում կիրառված այս գործադրմանն ակտիվ կերպով մասնակցել են նաև նույն վայրերում ապրած քրդերը, որոնց վերաբերյալ նախ երիտթուրքերը, ապա քեմալիստները կարծել են, թե նրանց կարելի է ավելի դյուրին ձևով ուծացնել։ Եվ քրդերը բռնազավթել են հայկական տարածքները։ Այլ կերպ ասած, անհիմն է այն կարծիքը, թե քրդերը հասարակ գործիք են եղել Հայոց ցեղասպանության հարցում, որովհետև նույն գաղափարի վրա է հիմնված նաև քրդերի՝ հայերին ոչնչացնելու ծրագրում ունեցած դերակատարումը, այն է՝ տեր դառնալ հայերի հողերին։

Թեև իրենց մայր հայրենիքի սահմաններից դուրս ապրող հայերն ավելի քիչ վտանգավոր են համարվել, այնուամենայնիվ, կարելի է ընդունել, որ 1915-16 թթ․ Հայոց ցեղասպանության ծրագրի հիմնական թիրախը եղել են կայսրության սահմաններում ապրող բոլոր հայերը։ Սակայն այն դեպքում, երբ Արևմտյան Անատոլիայի և Կիլիկիայի վիլայեթների կառավարիչները տեղահանությունն ավելի «մեղմ» մեթոդով են իրականացրել, Արևմտյան Հայաստանի կազմում գտնվող նահանգների ղեկավարները նույն քաղաքականությունը գործադրել են «խիստ բռնի» կերպով, որի պատճառով երբեմն մինչև իսկ կենտրոնական կառավարությունն ստիպված է եղել նրանց ազատել պաշտոնից[38]։

Արևմտյան Հայաստանի բնակչության տեղահանության ընթացքում կատարված այդ բարբարոսությունը պատճառ դարձավ, որ այդ հայկական վիլայեթներից աքսորվածների մի մասը Դեր Զոր չհասնի։ Այդ փաստը հաստատվում է նաև օսմանյան արխիվային փաստաթղթերի ուսումնասիրության շնորհիվ։ Օրինակ՝ Ներքին գործերի նախարարության կողմից 1915 թ․ մայիսի 18-ին հղված հրամանով Էրզրումից (Կարին-Ակունքի խմբ․), 1915 թ․ մայիսի 23-ին էլ՝ Վանից տեղահանված հայերը պետք է հաստատված լինեին Դեր Զորում[39]։ Ինչպես երևում է, Էրզրումից դուրս եկած քարավանները կոտորվել են Քեմախի դաշտավայրում։ Էրզրումի նահանգապետ Թահսինը ենթադրելով, որ նման մի բան է լինելու, մի քանի կմ ուղեկցել է Էրզրումից դուրս եկած քարավանին, սակայն նրա հեռանալուց հետո քարավանները ոչնչացվել են։ Բազմաթիվ վկայություններ կան նաև Վանի հայության դառը ճակատագրի մասին[40]։ Դիարբեքիրի վալի Մեհմեթ Ռեշիդի կատարած ոճրագործություններն արդեն իսկ այնպիսի չափերի են հասել, որ Թալեաթ փաշան նրան նախ նախազգուշական հեռագիր է ուղարկել, ապա՝ ստիպված եղել պաշտոնից ազատել։

Սալիհ Զեքիից առաջ Զորի մյութեսարիֆը եղած Ալի Սուաթին ուղարկված հեռագրերից պարզ է դառնում, որ Դեր Զոր են հասել Այնթափի, Իզմիթի, Թեքիրդաղի, Քարահիսարի, Աքշեհիրի, Մարաշի, Բուրսայի, Սամսունի հայերից կազմված քարավանները[41]։ Ինչպես երևում է, դրանց մեջ որևէ տեղեկություն չկա այն մասին, թե Արևմտյան Հայաստանի շրջաններից տեղահանված որևէ հայկական քարավան հասել է Դեր Զոր։ Այս փաստն ինքնին ապացուցում է, որ հայերի տեղահանության նպատակը այս ժողովրդին ոչնչացնելն ու հայրենազրկելն էր։

Տեղահանության մեկ այլ ականատես՝ եպիսկոպոս Պալաքյանի համաձայն՝ Հալեպ հասած քարավանների մի մասը կոտորածի է ենթարկվել Հալեպի և Դեր Զորի միջև գտնվող տարածքում։ «Հազարավոր ընտանիքներ Դեր Զոր ուղարկվելու համար Հալեպից ճամփա հանվեցին։ Նրանց 5 տոկոսն անգամ ողջ-առողջ չհասավ Դեր Զոր։ Անապատում «էնեզե» անվամբ հիշատակվող զինված հեծյալ ավազակախումբը, հարձակվելով անտեր ու անպաշտպան ժողովրդի վրա, ծեծեց, սպանեց, հայհոյելով կողոպտեց հայերին, խլեց նրանց հագուստը, դիմադրողներին կտտանքների ենթարկեց, ապա՝ թողեց-գնաց, իսկ ողջ մնացածները, քանի որ նրանց վերադարձն արգելված էր, առաջ գնացին, որտեղ նույնպես հարձակումների և կտտանքների ենթարկվեցին։ Այդպիսով՝ ճանապարհին կոտորվելու հետևանքով նրանց հազիվ 5 տոկոսը Դեր Զոր հասավ[42]»։

Հայ ժողովրդի՝ Դեր Զորում ենթարկված կոտորածի մասին բազմաթիվ ողբեր են գրվել[43]։ Ողջ մնացած մարդկանց շրջանում «հրեշ Զեքի» անունը երկար տարիներ ահ է հարուցել։ Զանազան աղբյուրներ տարբեր թվեր են ներկայացնում Սալիհ Զեքիի՝ Դեր Զորում իրականացրած կոտորածին զոհ գնացածների թվի վերաբերյալ։ Օրինակ՝ ականատեսներից Դեր Զոր աքսորված «Ժամանակ» թերթի խմբագիր Երվանդ Օտյանը տալիս է 298․500 թիվը[44], իսկ Արամ Անտոնյանը խոսում է 200․000 զոհի մասին[45]։ Ս․ Ակունին և Դաշնակցություն կուսակցության անդամ Շավարշ Միսաքյանի տվյալների համաձայն՝ Սալիհ Զեքին պատասխանատու է Դեր Զորում 60․000 հայության սպանության համար[46]։ 1922 թ․ հրատարակված «Ձայն տառապելոց» գրքում նշվում է, թե Դեր Զորում կոտորածի են ենթարկվել 30․000 հայեր[47]։ Հայ պատմագրության մեջ առավել տարածված տեսակետ է Արամ Անտոնյանի նշած 200․000 զոհը։

Սալիհ Զեքին Դեր Զորի կառավարչի պաշտոնում մնաց մինչև 1917 թ․ մարտի 19-ը, որից հետո այդ պաշտոնը փոխանցեց Հավրանի մյութեսարիֆ Աբդյուլքադիր բեյին[48]։ Ստամբուլ կանչված Սալիհ Զեքին որևէ պաշտոն չստացավ Ներքին գործերի նախարարությունում։ Նա գործազուրկ մնաց մինչև 1917-18 թվականները[49]։

Հետագայում 1920 թ․ Դեր Զորում հայերի սպանության մեղադրանքով Ստամբուլում հարուցված դատական գործի շրջանակներում Սալիհ Զեքին հեռակա կարգով մահվան դատապարտվեց, և նրա դատավճիռը վավերացվեց սուլթանի կողմից[50]։ Խորհրդային Միությունում որևէ պետական հաստատությունում աշխատելու համար անհրաժեշտ էր անկետա լրացնել, և անկետաներում անպայման հարկ էր նշել դատված լինել-չլինելու մասին։ Սալիհ Զեքին իր լրացրած անկետաներում թաքցրել է, որ մահապատժի է դատապարտված եղել Դեր Զորում հայության կոտորածը կազմակերպելու համար և, ի պատասխան այդ կետի, նշել է․ «Ինձ հեռակա կարգով մահվան են դատապարտել՝ Թուրքիայում քաղաքական գործունեություն ծավալելու համար»[51]։

Որոշ տվյալներ կան, որոնց վրա հիմնվելով՝ կարելի է ենթադրել, թե Սալիհ Զեքին գործազուրկ մնալու ընթացքում ափսոսանք է հայտնել Հայոց ցեղասպանության մեջ իր կատարած դերի համար։ Բացի իր խոսքերից, այլ  աղբյուրներ ևս նշում են, որ Սալիհ Զեքին շատ է ափսոսացել հազարավոր անմեղ մարդկանց սպանելու համար, մինչև իսկ մտածել է ինքնասպան լինել։ Օրինակ՝ օսմանյան խորհրդարանի՝ Իզմիրի և Այդընի պատգամավոր Էմանուիլիս Էմանուիլիդիսը (1912-1919 թթ․) «Զորի անապատի» մասին նշում է․ «Մեկ միլիոն մարդ է իր հայրենիքից զրկվել, հայտնի չէ՝ նրանցից գոնե 200 հազարը հասել է նշանակված վայրը, թե ոչ, և նրանցից քանիսն են մնացել»։ Ապա հավելում է․ «1917 թ․ Բեյօղլուում հանդիպեցինք մի կարճահասակ, թուխ, ներդաշնակ մարմնի տեր, 30-35 տարեկան երիտասարդի, որն արտաքուստ բոլորովին նման չէր վայրենու։ Նա մեզ ասաց, որ ինքը մահմեդական է, շատ հարուստ է եղել Զորի անապատում, որի վալին է հանդիսացել, որ 60 հազար հայի կոտորելով՝ նրանց երեխաներին էլ ողջ-ողջ թաղել է, որ խիստ հազվադեպ է դուրս գալիս, չի ուզում մարդու երես տեսնել, որ իր անունը Զեքի է, և որ մտածում է ինքնասպան լինելու մասին։ Հետագայում թերթերում («Վաքիթ»-ի 1920 թ․ մայիսի 2-ի համարում, թիվ՝ 890) կարդացի, թե Զեքին Զորի անապատում հավաքված հայերին, դարձյալ տեղահանության պատրվակով, աքսորել է այլ շրջաններ` հրոսակներից կազմված հեծյալ և հետիոտն չեթեների միջոցով, և որ այս հրոսախմբերը Զեքիի ներկայությամբ խմբակային հարձակվել են հայերի վրա, նախ ճանապարհին կողոպտել նրանց և չափազանց ողբերգական ձևով նրանց ոչնչացրել Խաբուրի ավազանի հեղեղատներում, որի պատճառով դատարանը, 1920 թ․ ապրիլի 28-ին կայացված դատավճռի համաձայն՝ որոշել է նրան հեռակա կարգով մահվան դատապարտել»[52]։

Սալիհ Զեքին ևս 1933 թ․ գրված իր ինքնակենսագրության մեջ այդ օրերի մասին հայտնում է․ «Գավառապետ եմ եղել զանազան գավառներում։ Վերջին պաշտոնս եղել է Դեր Զորի կազայում (1915-1916 թթ․), որի գավառապետն եմ եղել 6 ամիս։ Իմ հայացքներում փոփոխությունն այդ ժամանակ է սկսել։ Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ Թուրքիայում ապրող հայերը Ադանա, Հալեպ, Սիրիա, Դեր Զոր, Մոսուլ և այլ վայրեր են տեղահանվել։ Ամենուր, ամեն կողմ հանցագործություններ էին կատարվում, արյունոտ դեպքեր գրանցվում։ Ի դեպ, նշեմ, որ այն ժամանակ զինվորականների բռնապետությունն այնքան ուժեղ էր, որ քաղաքացիական պաշտոնյաները հաշվի չէին առնվում։ Բայց և այնպես, ես ինձ ևս մեղավոր եմ համարում այդ զազրելի գործի մեջ։

Այդ ամենը իմ մեջ առկա նենգության, կառավարության և պատերազմի նկատմամբ դժգոհության, անգամ թշնամանքի զգացում հարուցեցին։ Այդ դժբախտությունը եկել էր ոչ միայն հայերի, այլ՝ միևնույն ժամանակ ամբողջ թուրք ժողովրդի գլխին։ Այդ հանգամանքն ինձ մղեց դեպի հեղափոխական շարքեր։ (Վերոհիշյալ ամբողջ անցյալիս պատճառով Բաքվի կազմակերպությունն ինձ 1923 թ․ հեռացրեց կուսակցությունից և 1926 թ․ հունիսին Կովկասի Կոմունիստական կուսակցության Հսկիչ հանձնաժողովը մի որոշմամբ իմ անդամակցութունը վերականգնեց)[53]։

Սալիհ Զեքին Ստամբուլում ափսոսանքի զգացումներ ապրելու և գործազուրկ մնալու շրջանում սկսել է Թուրքիա վերադարձած ռազմագերիներից տեղեկություններ ստանալ Ռուսաստանում կատարվող դեպքերի մասին, տեղեկացել է, որ հեղափոխությանն ակտիվ դերակատարում են ունեցել նաև Ռուսաստանի թուրքերը, և որ թուրք հեղափոխականներին ղեկավարել է իր ընկերը՝ Մուստաֆա Սուփհին[54]։ Դրանից հետո Սալիհ Զեքին որոշեց Ռուսաստան գնալ և միանալ սոցիալիստական շրջանակներին։ Սակայն, ինչպես դրա մասին ինքն էլ է նշում, այդ ժամանակաշրջանում թեև որոշակի պատկերացում կազմել էր սոցիալիստական գաղափարների վերաբերյալ, բայց և այնպես՝ առանձնապես գաղափար չուներ մարքսիզմի և կոմունիզմի մասին։ Այսպես, օրինակ, տարբեր աղբյուրների համաձայն, հետագա տարիներին ևս Սալիհ Զեքիի՝ մարքսիզմի մասին տեղեկությունները շատ հիմնավոր չեն եղել։ Օրինակ՝ Ահմեդ Ջևադ Էմրեն 1921 թ․ հրատարակված «Բանվորական և սոցիալիստական շարժումը Թուրքիայում» վերնագրով հոդվածում Սալիհ Զեքիի մասին հայտնում է, թե «Խելացի և տեղեկացված մարդ է, սակայն նրա տեղեկությունները և մարքսիզմի հանդեպ հետաքրքրությունը սիրողական մակարդակի վրա են միայն»[55]։ Սալիհ Զեքիի՝ 1920 թ․Տրապիզոնում գրված «Ինչո՞ւ բոլշևիկ դարձա» գրքույկը ևս քննադատությունների տեղիք տվեց առ այն, թե նրա՝ մարքսիզմի մասին տեղեկությունները շատ թույլ են։ 1934 թ․ մարտի 1-ին նրա կողմից լրացված՝ ուսուցիչների համար նախատեսված անկետայում տեղ գտած 5-րդ կետին (Գրական և քաղաքական աշխատանքներում քաղաքական սխալներ կատարե՞լ եք։ Ի՞նչ սխալներ են եղել դրանք։) ի պատասխան՝ Սալիհ Զեքին, այդ քննադատություններն ընդունելով, որպես արդարացում նշում է․ «Թուրքիայում՝ Տրապիզոնում, 1920 թ․ հրատարակված վերջին աշխատությունս քարոզչության առումով շատ ազդեցիկ էր, բայց մարքսիզմին մոտեցմանս տեսանկյունից՝ ոչ, որովհետև այդ ժամանակ մարքսիզմի մասին տեղեկություններ չունեի»[56]։ Վերջապես Տրապիզոնից Բաքու վերադառնալուց հետո նա իր ներկայացրած զեկույցում հիշյալ գրքույկի մասին գրում է․ «Ես մի տրակտատ տպագրեցի, 600 տպաքանակով տարածեցի այն։ Սկզբում աշխատությունը լավ արդյունք տվեց, սակայն հետագայում դրա դեմ հանդես եկան»[57]։

Սալիհ Զեքիի՝ Ստամբուլը լքելու պատճառներից մեկն, անկասկած, Հայոց ցեղասպանության մեջ նրա կատարած դերի հետևանքով անգլիացիների կողմից ձերբակալվելու և դատվելու մտավախությունն էր։ Այդ համատեքստում, Մուդրոսի զինադադարի կնքումից հետո Սալիհ Զեքին հեռացավ Ստամբուլից և 1918 թ․ վերջերին՝ Բաթում, ապա՝ Թիֆլիսի վրայով Բաքու հասավ։ «Հենց այդ ժամանակ ստորագրվեց զինադադարի մասին այն պայմանագիրը, որը տեղիք տվեց  Դաշնակից ուժերի, գլխավորապես անգլիացիների կողմից Ստամբուլի գրավմանը։ Քանի որ վախենում էի, թե անգլիացիներն ինձ կձերբակալեն, որոշեցի հեռանալ Թուրքիայից։ Ավելի ուշ իմացա, որ այդ գրավման ընթացքում սուլթանական-անգլիական ռազմական դատարանը, որի գլուխ կանգնած էր ալբանացի Մուստաֆա փաշան, ինձ հեռակա կարգով մահվան է դատապարտել»[58]։

Սալիհ Զեքիի՝ անգլիացիների կողմից ձերբակալվելու ահի պատճառով Թուրքիայից հեռանալը ակնհայտ է դառնում նաև 1920 թ․ մայիսի 12-ին մյութեսարիֆ Սուփհի բեյին իր գրած նամակից․ «Թուրքիայի կրծքում ծագած փոթորիկը՝ Անգլիայի դիկտատուրան, մեզ Կովկաս նետեց։ Երկու տարի ևս այստեղ եմ»[59]։

Սալիհ Զեքիի՝ Բաքվում թունդ կոմունիստ դառնալու ուղին բռնելու մասին մի կարևոր ապացույց է այն կապը, որ նա Կովկասում իր ծավալած գործունեության սկզբնական շրջանում հաստատել է կոմունիստ Ջելալ Քորքմասովի հետ, ում ճանաչել էր Ստամբուլում[60]։ Մյուս կողմից Սալիհ Զեքիի՝ 1919 թ․ ռուսական Կոմունիստական (բոլշևիկյան) կուսակցության անդամ դառնալը ցույց է տալիս այս գործչի՝ իթթիհադականությունից արագ անցումը կոմունիզմին (եթե անգամ պաշտոնապես երիտթուրքական կուսակցության անդամ չի եղել, բայց և այնպես գործել է որպես իթթիհադականության սկզբունքներին հավատարիմ պաշտոնյա)։

 

[1] Գևորգ Վարդանյան, Հույն բնակչությունը Օսմանյան կայսրությունում և Փոքրասիական աղետը (1914-1923tt.), Երևան, 2012, էջ 80-82։

[2] Մ․ Աղազարյան, Աքսորականի Յուշեր, Ատանա, 1919, էջ 27։

[3] Վահան Փափազեան, Իմ յուշերը, հատոր 2, Պէյրութ, Տպարան Համազգային ընկերութեան, 1952, էջ 275։

[4] Նույն տեղում։

[5] Նույն տեղում։

[6] Süleyman Nuri, Çanakkale Siperlerinden TKP Yönetimine Uyanan Esirler, İstanbul, TÜSTAV, 2002, s. 236.

[7] Ալեքս Գրիգորյան, Սեդրակ Կարագյոզյան, Էվերեք-Ֆենեսիի հուշերը, Փարիզ, 1963, էջ 583։

[8] BOA, DH, ŞFR, nr. 562/7, s. 001-2.

[9] Ալեքս Գրիգորյան, Սեդրակ Կարագյոզյան, Էվերեք-Ֆենեսիի հուշերը, Փարիզ, 1963, էջ  584։

[10] Ս․ Ակունի, Միլիոն մը հայերու ջարդի պատմութիւնը, Կ. Պոլիս, 1921 էջ 192-193։

[11] Պատմութիւն հայ Կեսարիոյ, Տեղագրական, պատմական եւ ազգագրական ուսումնասիրութիւն, Արշակ  Ալպոյաճյան, հատոր 2,  Կահիրե, 1937, էջ 1411։

[12] Այդ մասին ավելի մանրամասն տես՝ Սարգիս Թորոսյան, Դարդանելից մինչև Պաղեստին, Երևան, 2012, էջ 101-102, ինչպես նաև՝ Ayhan Aktar, Yüzbaşı Torosyan’ın hikâyesi…http://arşiv.taraf.com.tr/yazilar/ayhan-aktar/yuzbasi-torosyanin-hikayesi/10566/

[13] Շավարշ Միսաքյան, Տերեւներ դեղնած յուշատետրէ մը, Մարսել, 2015, էջ 34։

[14] BOA, DH, EUM, 2 Şb, nr. 9/99, s. 3.

[15] Reymond Kevorkian, Ermeni Soykırımı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2015, s.739

[16] Նույնը։

[17] Ալեքս Գրիգորյան, Սեդրակ Կարագյոզյան, Էվերեք-Ֆենեսիի հուշերը, Փարիզ, 1963, էջ 605։

[18] Միհրան Մինասյան, Արամ Անտոնեանի վկայութիւնը Տէր Զօրի գաւառապետ Սալէհ Զէքի պէյի՝ Էվէրէկի մէջ կատարուած ոճիրներուն մասին, Ցեղասպանագիտական հանդես, տարի՝ 6, No 1, 2018, Երևան, էջ 61-62

[19] Նույն տեղում։

[20] Արամ Անտոնյան, Մեծ ոճիրը, Պօսթըն 1921, էջ 50-52։

[21] Սարգիս Թորոսյան, Դարդանելից մինչև Պաղեստին, Երևան, 2012, էջ 101-102։

[22] BOA, DH, EUM, 6 Şb, nr. 51/38, s. 5.

[23] Նույն տեղում։

[24] Նույն տեղում։

[25] Taner Akçam, Naim Efendinin Hatıratı ve Talât Paşa Telgrafları, Krikor Gergeryan Arşivi, İstanbul İletişim Yayınları, 2016, s.59

[26] BOA DH KMS 39-13. 1334 B 19. (Zeki Bey’in Zor mutasarrıflığına tayini).

[27] Նույն տեղում։

[28] Նույն տեղում։

[29] BOA.DH_EUM_EMN _00070_00026_001; DH_EUM_EMN_00070_00026_003

[30] Taner Akçam, Naim Efendinin Hatıratı ve Talât Paşa Telgrafları, Krikor Gergeryan Arşivi, İstanbul İletişim Yayınları, 2016, s.59

[31] Հայերի ցեղասպանությունը ըստ երիտթուրքերի դատավարության փաստաթղթերի. Առաջաբանը, թարգմանությունը և ծանոթությունները՝ Ա․ Հ․ Փափազյանի, Երևան, 1989, էջ 43; Տես նաև՝ Erol Sadi Erdinç, Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti Yargılamaları II. 8 mart 338 (1919) tarihli kararname ile kurulan Divan-ı Harb-i Orfi Yargılaması, cilt 2, İstanbul, 2018, s. 22.

[32]BOA, DH. ŞFR, nr.54/308 Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920 ), Ankara, 1994, kitabında s.61

[33]BOA, DH. ŞFR, nr.54/308 Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920 ), Ankara, 1994, kitabında s.68

[34]Fuat Dündar, Modern Türkiye’nin Şifresi. İttihat ve Teraki’nin Etnisite mühendisliği (1913-1918), İstanbul, İletişim Yayınları, 2008, s.61-62

[35]Murat Bardakçı, Talât Paşanın Evrak-ı Metrukesi, Sadrazam Talât Paşa’nın özel arşivinde bulunan Ermeni tehciri konusundaki belgeler ve hususi yazışmalar, İstanbul, Everest Yayınları, 2009

[36]Նույնը, էջ 35, 41, 77.

[37]Hüseyin Cahit Yalçın, Tanıdıklarım, İstanbul, YKY, 2002, s. 83.

[38] Դրա վառ օրինակներից էր Դիարբեքիրի նահանգապետը և Իթթիհադի հիմնադիրներից մեկը եղած Մեհմեդ Ռեշիդը։ Տես՝ Mithat Şükrü Bleda, İttihat ve Terakki Katibi Umumisi, İmparatorluğun Çöküşü, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1979, s.56-59

[39] BOA, DH, ŞFR, nr. 53/48; DH. ŞFR .nr.53/3 Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Ankara, 1994, s.32-34 kitabında․

[40] Նման օրինակներից մեկը կարելի է հանդիպել օսմանյան բանակի վենեսուելացի սպա Ռաֆայել դե Նոգալեսի հուշերում, տես՝ Рафаэль де Ногалес, Четыре года под пoлумесяцем, Москва, Русский Вестник, 2006.

[41] BOA, DH. EUM, 2 Şb.nr.69/6, 69/7, 69/8, 69/9, Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Ankara 1994, kitabında s.125-126.

[42] Գրիգորիս ծ. վարդ. Պալաքյան, Հայ Գողգոթան, Դրվագներ հայ մարտիրոսագրութենեն: Բեռլինեն դեպի Զոր (1914-1920), Երևան, “Հայաստան”, 1991, էջ 378։

[43] Դրանց օրինակներից մեկը տես՝ Selçuk Uzun, նույնը։

[44] Երուանդ Օտեան, «Անիծեալ տարիներ 1914-1919», Թեհրան, 2005։ Օտյանն այսպես է հիշատակում զոհերի թիվը․ «Գալիս եմ Դեր Զորից, որի կամրջից 300 հազար հայ անցավ։ Նրանցից այսօր միայն 1500 կին և որբ երեխա է մնացել», Երուանդ Օտեան, նույնը, էջ 33։

¹⁰⁶ Aram Andonyan, age, s.56, 112.

[46] Ս․ Ակունի , նույնը,  էջ 316; Շավարշ Միսաքյան, նույնը, էջ 33։

[47] Գրքում նշված է․ “30.000 հայի գերեզմանոց Դեր Զորը», տես՝ Տոնապետյան, «Ձայն տառապելոց», Փարիզ, 1922թ․, էջ 311։

[48] BOA, BEO 4460-334455. 1355 Ca 25. Zor mutasarrıfı Zeki Bey’in azliyle yerine Havran mutasarrıfı Abdülkadir Bey’in tayini, 19 Mart 1917.

[49] RGASPİ, f. 532, op. 12, d. 4306, s. 6.

[50] Սալիհ Զեքիի մահվան դատավճիռը տես՝ bkz. BOA, BEO_004631_347324_001_001: Ռազմական արտակարգ ատյանի կայացրած դատավճիռը հրապարակվել է  «Ալեմդար» (30-ը ապրիլի, 1920 թ․) և «Վաքիթ» (2-ը մայիսի, 1920 թ․) օրաթերթերում, տես նաև՝ “Tehcir ve Taktil” Divan-ı Harb-i Örfi Zabıtları. İttihad ve Terakki’nin Yargılanması 1919-1922, Derleyenler Vahakn N. Dadrian, Taner Akçam, İstanbul, Bilgi Universitesi Yayınları, 2008, s. 715-716. Deyr-i Zor Tehciri Davası.

[51] RGASPİ, f. 532, op. 12, d. 4306, s. 5 arka sayfa.

[52] Emmanuil Emmanuilidis, Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Yılları, İstanbul, Belge Yayınları, 2014, s. 146-147.

[53] RGASPİ, f. 532, op. 12, d. 4306, s. 9 ve 9 arka sayfa.

[54] Նույն տեղում, էջ 9, հետևի թերթը։

[55] TÜSTAV Komintern Arşivi, Döküm 1, CD No: 34, Klasör No: 3_6, Belge No:172-174.

[56] RGASPİ, f. 532, op. 12, d. 4306, s. 8

[57] TKP MK 1920-1921 Dönüş Belgeleri – 1, Çeviri: Yücel Demirel, İstanbul, TÜSTAV, 2004, s. 36.

[58] RGASPİ, f. 532, op. 12, d. 4306, s. 10.

[59]TÜSTAV Komintern Arşivi, Döküm 1, CD 2, Klasör: 02_36, Belge No.436

[60]Süleyman Nuri, Çanakkale Siperlerinden TKP Yönetimine Uyanan Esirler, İstanbul, TÜSTAV, 2002, s.318.

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net