Մի դիտարկում ալևիների մասին

Սևան Նշանյան

Ալևիականության/ բեքթաշիականության հետ առաջին անգամ ծանոթացա  1977 թ․ 21 տարեկանում, ավելի վաղ իհարկե լսել էի այդ մասին, սակայն կենդանի տեսնելն ուրիշ է։

Մեր լավ ընկերներից մեկը Հաջիբեքթաշի առաջադեմ ընտանիքներից մեկի դուստրն էր։ Փառատոնը նշելու համար գնացինք այնտեղ, մի քանի օր նրանց տներում հյուրընկալվեցինք, զրուցեցինք, շատ բան իմացանք՝ ես, Օսման Քավալան և Յըլդըրըմ Թյուրքերը։ Նույն տարում և հաջորդ տարի Դերսիմ գնացինք։ Մազգիրթում (Մեծկերտ-Ակունքի խմբ․) և Օվաջըքում ժամանակ անցկացրեցինք, այցելեցինք Մնձուրի ակունքներ։ Շատ բանի մասին տեղեկացանք։

78 թ․ Օսմանի հետ Հաթայ նահանգի (Ալեքսանդրետ- Ակունք խմբ․) Սամանդաղ գավառում էինք։ Շրջեցինք ծովափում գտնվող Հըզըր Մաքամում, զրուցեցինք հնագույն հեթանոսական կրոնների մասին։ 1978 թ․ էլ այնտեղ եղա, Սուրբ Խըդըրի դամբարանի ալեհեր պապի հետ զրուցեցի, ինձ համառորեն փորձում էր ապացուցել, որ նուսայրի հավատքը (ալևիականության ուղղություններից մեկը-Ակունքի խմբ․) կապված է իսլամի հետ։  Այնուհետև գիտակ մի ընկերոջ ուղեկցությամբ լեռան վրա Արաբի անունով մի դերվիշի մոտ գնացինք, բավականաչափ պատմություններ լսեցի (հիմա ճանապարհը ասֆալտապատել են, այդ ժամանակ բուլդոզերը նոր էր մտել)։ Կարծեմ՝ 2000 թ․ էր, երբ կրկին Հաթայում ճանապարհից մի ուղևոր վերցրեցի։  Երիտասարդը բավականին գիտակ ալևի զինվորական էր, մեկ ժամից ավել ես հարցեր տվեցի, նա պատմեց։ Հետո 2011 թ․ Փարիզում գտնվող ազգային գրադարանում Սիրիայի ալևիների վերաբերյալ ֆրանսիական կառավարության կողմից ժամանակին գրված մի քանի զեկույցներ և հոդվածներ գտա, կարդացի։

1991 թ․ Բուդապեշտում Գյուլ բաբայի գերեզմանն այցելեցի, 1993 թ․ Էսքիշեհիրի Սեյիթգազիում գտնվող դերվիշին այցելեցի, կարծեմ՝ 1999 թ․ Դարենդեում Սոմունջու բաբայի հետ նրա կացարան գնացի։ Ամեն անգամ ինչ գտնում՝ կարդում էի՝ այդպիսով փորձելով վերացնել անտեղյակությունս։

2004-2005 թթ․ ինչ-որ բանի համար պետք էր, և ես կարդացի մի քանի գրքեր Էրդեբիլ դերվիշի, Հայդարի, Ջյունեյդի, Շահ Իսմայիլի մասին։ Ենթադրում եմ, որ այդ ժամանակ էր, որ պատմական գործընթացն ինձ համար հստակ դարձավ։ 2014 թ․, երբ բանտում էի, Հաթայի դիվանը սկզբից մինչև վերջ աչքով անցկացրեցի։ Իհարկե, իմ հիմնական նպատակը բառեր որսալն էր, սակայն բովանդակությունն էլ քիչ թե շատ պահպանվեց հիշողությանս մեջ։

Այսինքն՝ մասնագետ չեմ, սակայն լիովին անտեղյակ էլ չեմ այս հարցում։

*

Ես հասկացա հետևյալը․

Ալևիականությունը ընդհանուր մի հարթակ էր, որտեղ հավաքվել էին երկրում տարբեր ժամանակներում և տարբեր հիմնավորումներից ելնելով՝ տիրապետող իսլամական մշակույթի առջև գլուխ չխոնարհած խմբերը։

1. Հիմնական տարրերից մեկն էլ թուրքմեններն են։ Չմտնելով իսլամական վարդապետության շրջանակ՝ նրանք, բնականաբար, հեթանոսական առասպելների ու սովորույթների մի մասը պահպանել են։ Կարծում եմ, որ միայն հեթանոս ասելը ճիշտ չէ, քանի որ, ինչպես գիտեք, թուրքերը 750-ից 1250 թվականների միջև ընկած կես հազարամյակում բուդդայականության, մանիականության ու նեստորականության հետ էլ բավականաչափ շփումներ ունեցել են։ Ալևիական հեքիաթներում և դեստաններում (դյուցազնավեպ-Ակունքի խմբ․) հնարավոր է գտնել այդ կրոնների հետքերը։

Կարող ենք դա մեկնաբանել նաև հետևյալ տեսանկյունից․ քաղաքներում և բանուկ վայրերում իսլամի տիրապետության ճնշմանը դիմանալը դժվար էր։ Այդ պատճառով գավառների ամենաանմատչելի վայրերում, ձևական բնույթ կրող քաղաքակրթությունից ամենահեռու վայրերում բնակվող խմբերը կրոնական կոնֆորմիզմը չպահպանելու հնարավորություն են ունեցել։

2. Ալևի բնակչության մոտ կեսը՝ ամենաքիչը 40 տոկոսը, քուրդ և զազա են և կապ չունեն Կենտրոնական Ասիայի հետ։ Նրանք պահպանել են մի շարք զրադաշտական և հայ քրիստոնեական սովորույթներ։ Դերսիմում, ինչքան ես հասկացա, նրանք ընկել են թուրքմեն ցեղի պապերի ազդեցության տակ։ Մեկ այլ կերպ դժվար է բացատրել այն, որ Օվաջըքում, որտեղ այդքան էլ թուրքեր չկան, թուրքերեն հոգևոր երգերը, ցեղերի և օջախների անունները պահպանվել են։
3. Արաբ ալևիներն ակնհայտորեն կենտրոնասիական քրիստոնեության հետքերի կրողներ են, նրանք շարունակում են քննարկումները 1500 տարի առաջվա քրիստոնյա խորհրդանիշերի և բանակռիվների շուրջ։ Նույն կերպ ալբանացի բեքթաշիները լիովին չեն կորցրել հույն ուղղափառ սովորույթների հետքերը։
4. Այն, որ Թահթաջըների, Չափնիների և Աբդալների նման մարգինալ խմբերը ալևի են, արդյունք է այն բանի, որ նրանք գուցե համայնքային գործառույթներից հեռու են պահվել՝ էթնիկ ծագումից բացի։ Եթե ապրում ես հասարակական կարգից դուրս, համայնքի պաշտոնական գաղափարախոսությունն էլ շատ չես կարևորում։

Ինչպես հայտնի է, իսլամից հրաժարվելու պատիժը մահն է։ Մուհամմեդի գերդաստանի կողմնակիցը լինելը, առանց կրոնի սահմաններից դուրս գալու և մեղք գործելու, իսլամից հեռու մնալու միակ օրինական ճանապարհն էր։ Ավելի ճիշտ՝ կիսաօրինական, քանի որ 16-րդ դարի ճգնաժամային օրերին իսլամական իրավագետները ղըզըլբաշների կոտորածի վերաբերյալ ֆեթվա (իսլամում  հոգևոր բարձրագույն անձի վճիռ -Ակունքի խմբ․) են արձակել, հետագայում էլ ժամանակ առ ժամանակ այդ ֆեթվաները հիշատակել են։ Կարծում եմ, որ այդ տարբեր խմբերին մեկտեղողը հենց այդ սպառնալիքն է։ Եթե ակնհայտորեն չես կարողանում լքել Մուհամմեդին, Ալիի կողմնակիցն ես դառնում։

1470-80-ական թթ․ սկսած՝ ողջ օսմանյան տարածքը Էրդեբիլից փչող քամու ազդեցությամբ մի մեծ ապստամբության ականատեսը դարձավ։ Այսօր մեր իմացած ալիականության շուրջ ձևավորված ալևիականությունն ստեղծվել է այդ ապստամբության  ժամանակ։ Սուլթան Բայազեդ Երկրորդը, երբ զգաց, որ ապստամբությունը չի կարողանում ճնշել, մտածեց ալևի դավանանքին մոտ, սակայն օսմանյան կայսրությանը հավատարիմ մի տարբերակ առաջ քաշել։ Բեքթաշիականությունն էլ  այդպես է ի հայտ եկել․ կարծես կենտրոնից  ձախ մի բան էր։

*

Լուվի (Luwi) անունով ժողովրդի և լուվիերենի (Luwice ) մասին տեղեկություններ կան մ․ թ․ ա․ 1300- 1100 թթ․ միջև ընկած խեթական թագավորության արխիվներում։ Երևում է, որ այդ լեզվի տարբերակներից մեկն օգտագործվել է Ադանայի և Այնթափի կողմերում մինչև մ․ թ․ ա․ 800-ական թթ․, սակայն մ․թ․ ա․ 1190-ական թթ․ հետո՝ մինչև մ․ թ․ 20-րդ դ․, այդ անվանը որևէ տեղ չենք հանդիպում։ Հռոմեական և բուզանդական արձանագրությունների մեջ այսպիսի ժողովրդի վերաբերյալ որևէ հետք անգամ չկա ( մինչդեռ հռոմեացիների և հույների գրավոր սովորույթը բավականին ուժեղ է եղել, մինչև մեր օրեր հասած արձանագրություններն էլ, արևմտյան հոգևոր դասի պատճառով, պատառ-պատառ են արվել), հայ և ասորի պատմիչների մոտ էլ չենք հանդիպում։ Արաբների մոտ էլ չկա, օսմանյան գրքերում՝ ևս։ Խեթերի արխիվներից բացի՝ այդ անունը առաջին անգամ, եթե չեմ սխալվում, 1919 թ․ Էմիլ Ֆորրերը կամ էլ հաջորդ տարի՝ Բեդրիչ Հրոզնին է տվել։

Մեծ երևակայություն կամ էլ շատ սահմանափակ պատմական տեղեկություններ են անհրաժեշտ, որպեսզի հավատանք, թե այդ անունն, առանց իրեն զգացնել տալու, հետագա երեք հազար տարվա ընթացքում ընդհատակում է շարունակել գոյությունը։ Մնացել է իմանալ, թե  l և w բարդ երկու հնչյունները ներառող այդ անվանումն ինչպիսի փոփոխությունների է ենթարկվել, ինչը դյուրին չէ։ Օրինակ՝ արդյոք մ․ թ․ ա․ առաջին հազարամյակում Անթալիայի շրջանում բնակվող Լուկվա/Լիկիա անունով Քոնիայի շրջանում հիշատակվող Լուկավանիա/Լիկաոնիա անունը Լուվիի խեթերից հետո մնացած տարբերա՞կն է։ Չգիտենք։

Ալևի անունը, կասկած անգամ չկա, որ արաբերեն «Ալիական, Ալիի կողմնակից» նշանակությունն ունի և գրվում է «Alawî» նույն w տառով։ Մևլայից ստացվել է մևլևի, Մուսայից՝ մուսևի, սեմայից՝ սեմավի, Բասրայից՝ բասրավի։

Օսմանյան ժամանակաշրջանում, այն խմբերին, որոնց մենք այժմ համարում ենք ալևի, հիմնականում այս անունով չեն հիշատակվել։ Ղըզըլբաշն ավելի նախընտրելի անուն էր։ Օգտագործվել են ալիյար, ալիդոսթ, ալիքուլու, շահկուլու, շահսևեն և այլ անուններ։ Ալևին, նույն մուսևիի և իսևիի կամ Նասրանի նման, «քաղաքավարի» բառ էր։ Այդ բառը հանկարծակի առաջին պլան եկավ, պինդ բռնվեք, ֆրանսիացիների ձեռքով։ Ֆրանսիացիները 1919 թ․ Սիրիայի ղեկավարներ դառնալուն պես առաջին  բանը, որ արեցին Լաթաքիայում ալևիական ինքնավար մարզ կազմելն էր։ Նրանք մտածել էին 1930-ական թթ․ այդ վայրում Լիբանանի նման առանձին պետություն հիմնել։ Քննարկման առարկա դարձավ այն, թե Հաթայը տրվելու էր Թուրքիայի՞ն, թե՞ ապագայում կազմվելիք Ալևիստանին։ Անթաքիայում և Սամանդաղում «ալևիները» ջանքեր էին գործադրում Լաթաքիայի համար։ Թուրքական թերթերում ալևի անունը շատ է կիրառվել 1937 թ․ առաջին օրերին։ «Հայերի և ալևիների դավաճան պլանների առնչությամբ» այդ օրերի թուրքական մամուլում այսօրվա մամուլին փոխանցված պատումները շատացան։ Մինչդեռ 1937 թ․ առաջ հոդվածներում ալևի անունը մեկ անգամ իսկ չէր հանդիպել։ Հին հոդվածներում էլ չեմ կարծում, թե հանդիպած լինի, բայց քանի որ հին հոդվածները արխիվներում ամբողջությամբ չեմ ուսումնասիրել՝ հստակ բան չեմ ասի։

*

Ալևիական բնակավայրերի քարտեզն ավելի վաղ հրապարակել էի, քանի որ այն շատ մեծ ուշադրություն գրավեց, նորից տեղադրեմ այստեղ։ Հնին մի քանի կետեր են ավելացվել, որոշները ուղղվել են։ Օրինակ՝ Քոֆչազի մասին չգիտեի, Քըրքլարելիի գագաթին գտնվող կետերն են դրանք։

https://nisanyan1.blogspot.com/2019/11/alevilikbektasilikhadisesiyle-ilk.html?fbclid=IwAR0d2P9qf4tauNzwwIaMqkt98oFE6QIHlQzo3FJ6M34eigEuP2AOj6-NIi0

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net