Հացի և հոգու հարցը Քասիմի «Կեանքի տեսարաններ» ժողովածուում

Էլինա Միրզոյան

Թուրքագետ, բանասիրական գիտությունների թեկնածու

«Բաւական չէ սահմանափակուել մեր ու մեր ընտանիքի

ապահովութեան նեղ շրջանակում. մարդ այնքան աւելի մարդ է,

որքան լայն են նորա շահերը: Այո’ կյանքում անհամար կարիքներ կան,

բայց ոչ` միա’յն հացի կարիք. հացի կարիքը նշանակութիւն ունի,

բայց ո’չ աւելի, քան միւս կարիքները, որովհետեւ «ոչ միայն հացիւ կեցցէ մարդ»:

Մենք ամէնքս պարտական ենք մեր ջանքերի մի խոշոր մասը ապագայի,

ոչ մեզ համար գործ դնել… Ստացել ենք եւ պիտի տանք»[1]:

ՆԻԿՈԼ ԱՂԲԱԼՅԱՆ

«Ժամանակ» օրաթերթի, որ «Սուլթան Համիտէն մինչեւ Ճումհուրիյէթ ճամբայ կտրեր է, էկեր է՝ մինչեւ այսօր», [2] հիմնադիր-խմբագիր, հրապարակախոս-հրապարակագիր, վիպագիր, թատերգակ, թարգմանիչ, ժամանակագիր, հասարակական գործիչ Քասիմի` Միսաք Գոչունյանի (1863-1913) հարուստ և բազմաժանր գրականության արժեքավոր արտահայտչաձևերից են այն նորավեպերը և պատկերները, որոնք  զետեղված են «Կեանքի տեսարաններ» վերտառությամբ ժողովածուում:

1890-ականների վերջերին տեղի ունեցած հասարակական-քաղաքական բարդ ու դժվարին իրողություններն իրենց դրոշմը թողեցին արարող ու կենսասեր հայ ժողովրդի ճակատագրի վրա: «Շատ մը Հայերու պէս` ինք եւս մատնուեաց նիւթական ձախողանքի… նա դիմած է Թիֆլիսի Հայոց  Հրատարակչականին,- գրում է «Ակօս» պարբերականը, –  «Կեանքի տեսարաններ» խորագրով նոր ձեռագիրներ յղելով, ուրկէ պրակ գլուխ 3 ոսկի ստացավ»[3]:

Ժողովածուի վերնագիրը, ինչպես իրավացիորեն նկատել է տալիս Նիկոլ Աղբալյանը իր`   Քասիմի «Կեանքի տեսարաններ» գրախոսականում, արդեն իսկ խոսուն է, բնորոշող: Այս մասին նա գրում է. «Ճիշտ որ «կեանքի տեսարաններ»… դուք կանգնած էք, եւ կեանքը հոսում է ձեր առաջ թաւալելով իր կոհակները եւ ձեր աչքին զարկելով իր այս կամ այն կողմը, այս կամ այն արտայայտութիւնը, երեւոյթը: Դուք ման էք գալիս փողոցում ու մարդիկ տեսնում, մտնում էք այսինչ վաճառականի տունը, միւսի խանութը, երրորդի վարմունքն էք դիտում, չորրորդի խօսակցութիւնը  լսում. վկայ էք մէկի յուսախաբութեան, միւսի զղջումին, երրորդի խղճուկ դրութեան… Մեծ մասամբ ձեզ տեսարաններ են հանդիպում այս գրքում` հատուածական, մանր տեսարաններ`  երբեմն  տխրառիթ, յաճախ` ծածկուած ծաղրի շղարշով: Ամէն տեսարան այստեղ հասարակ, շատ անգամ չնչին սկիզբ ունի, բայց գնալով` վերջում ձեզ հարկադրում է կանգ առնել, մտածել… Նրանք ձեր առաջ են դնում վաճառականների, ուսուցիչների, գործակատարների եւ գրողների կեանքի զանազան իրողութիւններ»[4]:

Ժողովածուում ուրվագծվում են դեմքեր, դեպքեր, իրողություններ` լույս սփռելով Պոլսի հասարակ քաղաքացու վրա, նրա վարվելակերպի, նիստ ու կացի, ցանկությունների, անձնական և երբեմն նույնիսկ ոչ անձնական կարիքների, հոգսերի վրա: Հեղինակն արձանագրում է «տեսարանը» և իր պարտքը կատարած է համարում, մնացածը թողնում է մեզ` ընթերցողներիս, որ բացենք մեր աչքերը, նայենք մեր շուրջը, նկատենք այնպիսի տեսարաններ, կյանքի պահեր, որոնք երբեք չենք նկատել, ավելին` շրջանցել ենք: Արարքների պատճառները չեն հայտնաբերվում և լուսավորվում կերպարների հոգեբանության մեջ:  Կյանքի ոչ թե նկարագրական պատճենն է, այլ ստեղծագործական վերարտադրությունը: Իրադրություններում հոգեվիճակների դրսևորումներ են. ընթերցողն ինքը պետք է ուրվագծի այդ հասարակ քաղաքացիների հոգեբանությունը, որը կարտացոլի այդ հոգեվիճակների ամբողջությունը: Ճակատագրի, զգացմունքների, գործողությունների պատկերման միջոցով հեղինակը մարմնավորում է որոշակի դարաշրջանի և միջավայրի բնորոշ գծերը` վերարտադրելով մարդկանց անձնական և հասարակական կյանքի համակողմանի պատկերը: Հեղինակը դրսևորում է կյանքն իր հակադիր կողմերի մեջ տեսնելու և վերարտադրելու ունակությունը:

Ժողովածուում զետեղված են  գեղարվեստական բնույթի 16 նորավեպ և տեսարան: Թեև Միսաք Գոչունյանը Թիֆլիսի հրատարակության մեջ զետեղել էր 20 ստեղծագործություն, որոնցից չորսը[5] դուրս է թողնված Գրիգոր Հակոբյանի և Սևան Դեիրմենջյանի կազմած հատորից, քանի որ, ինչպես վերջիններս են նշում, դրանք հրապարակախոսական և հուշագրական բնույթի են:

Ժողովածուում բնագրերի հերթականությունը դասակարգված է ըստ բովանդակային և կառուցվածքային հատկանիշների:   «Թէ ինչո՞ւ…»-ների շարքին հաջորդում են, ինչպես հեղինակներն են նշում, այսպես կոչված, դիմանկարային-բարքագրական-խրատաբանական ստեղծագործությունները, ապա, պայմանականորեն ասված, «գրագիր-գրագետներու հոսքի» ստեղծագործությունները: Սակայն, հարկ է նշել, որ այս տեսարաններում ընդհանրական կողմն ակնհայտ է. հացի և հոգու հարցը երկընտրանքի առաջ է կանգնեցնում բոլոր կերպարներին: Այս խնդիրը այդքան էլ հակադիր կողմերում չէ մեծաթիվ մարդկանց համար: Սակայն հետևյալ մտքով հեղինակը բանաձևում է խնդիրը. «Մարդս մէկ  օրուան համար չէ…»[6]: «Թէ ինչո՞ւ…»-ների շարքում  կյանքի տեսարանները սրընթաց են, որ նույնիսկ չես հասցնում տեսնել, բայց վերջում կանգ ես առնում և հարցնում` ինչու՟: Կարելի է հանդիպել «արարածների», որ «կյանքին մէջ պատուաւոր ապրելուն վրայ երբեք խորհած չեն: Քանի որ հաճախ կյանքի դժվարությունները չեն, որ մարդուն ստիպում են վաճառել հոգին»:

Որպես հեղինակ` Քասիմն արտաքուստ չի միջամտում կերպարների մտքերի, դատողությունների, գործողությունների, գործունեությունների ընթացքին: Նա կերպարներին միայնակ է թողնում ընթերցողի հետ:

Հեղինակը ներկայացնում է մարդկանց, որոնք ապրում են մեր շուրջը, որոնք ծաղր ու ծիծաղի միջով անցնելով՝ «թէ ինչո՞ւ…» – ների  են հանդիպում: Այս առումով «Թէ ինչո՞ւ ամէն փեսացու անկեղծ չէ», «Թէ ինչո՞ւ գրագէտին եղած վճարումը նպարավաճառին չ’ըլլար», «Թէ ինչո՞ւ ամէն ժամասէր քրիստոնեայ չէ», «Թէ ինչո՞ւ վերջին խօսքը կնոջն է տանը մէջ», «Թէ ինչո՞ւ կը սիրեմ Ժօլին եւ ո’չ Ժիւլին», «Թէ ինչո՞ւ չեմ ամուսնանար» (Երիտասարդի մը խոստովանութիւնը), «Թէ ինչո՞ւ չեմ յաջողիր» նորավեպերը խորիմաստ, յուրօրինակ և կենսափիլիսոփայական են, որոնք լույս են սփռում հոգեկերտվածքի նիրհած ըմբոստության վրա` հացի և հոգու միջև պայքարում:

Այսպես, փոխանակ մտածելու, թե պետք չէ «անոր-ասոր սրիկաներուն ձեռքը խաղալիք դառնալու», մայր ու աղջիկ փորձում են անել այնպես, ինչպես «ամէն մարդ կ’ընէ»՝ հավատալով Արտաշի նման կերպարներին, ովքեր ինչ որ «բաների» մասին են մտածում, որոնք շատ քիչ կամ բոլորովին առնչություն չունեն կյանքի այդ կարիքի հետ:

Սակայն հոգին վեհ պահելու համար հաճախ են կերպարներից շատերը ստիպված լինում կյանքի որոշ պարտականություններ և պահանջներ «փաթաթել իրենց վզին», ինչն իրենց հաց չի տալու:

Դպրոցի որոշ ղեկավարներ փոխանակ մտածելու, «թէ տղաքը ինչպէս պատրաստել դրամ շահելու», փոխանակ նրանց պատրաստելու կյանքի փորձություններին դիմակայելու համար՝ դատարկախոսություններով են զբաղված. մտածում են «տղուն հոգին ազնուացնելու, գեղարուեստական ճաշակը զարգացնելու, բանաստեղծական երեւակայութիւնը սրելու»: Հաճախ այդ ինչուներն են ստիպում, որ մարդիկ «խաբվեն» և ստիպված լինեն  դպրոցը կյանքին հարմարեցնել, ինչպես նաև «խաբուած մայրերը չխաբուելու համար» ստիպված են լինում «ձեւագիտությունը որպես զարդ կրելու»[7]:

Երբեմն կերպարները հասնում են ծայրահեղության և ապրելու, կյանքում կայուն մնալու, կայուն դիրք զբաղեցնելու համար  պատրաստ են լինում ամեն բանի՝ շեղվելով իրենց էությունից՝ դառնալով անպատկառ և դաժան: Այսպես, բարեհամբույր և հոգատար կին ձևացող սկեսուրը, ցանկանալով ձեռքը գցել հարսի հոր կարողությունը, վերջինիս հորը կարողությունից զրկում է, այնուհետ «ամէն օր թաւէն դրած խաշում է խեղճ հարսին»[8]:

Այո´, հաճախ են գտնվում այնպիսի «ժամասէրներ», ովքեր փող շահելու, շորթելու համար մարդկանց են դժբախտացնում, մինչև անգամ քրիստոնեության ու Սուրբ Գրքի անունով ստեր են խոսում, ողորմածի դիմակի տակ՝ մարդիկ թալանում: Այսպիսին է ջերմեռադ քրիստոնյա Մերկեր աղան, ով «Աստուծոյ երկրպագութիւն ըրած ժամանակ, քրիստոնէութեան դիմակին տակ, ուրիշները խաբելու կերպին վրայ կը խորհի»[9]:

Ապրուստի խնդիրը լուծելու համար մարդ պիտի զգույշ լինի, նկատել է տալիս հեղինակը, ուժերը լավ կշռի, իր չափը ճանաչի, ապա նոր գործ ձեռնարկի, քանի որ «գործ փոխելը կեանքի պայքարներուն ամենէն սոսկալիներէն է. կա’մ կը յաղթէ մարդ ու յաջողութեան ծայրը կհասնի, եւ կա’մ յաղթուելով կը գլորտի, անգամ մ’ալ չկրնալ կանգնելու պայմանով»[10]: Սահմանափակ մտքի տեր մարդիկ, որոնք իրենց իմացությունից տարբեր գործերի մեջ արժեք չունեն, ապա հանցանք կգործեն, եթե ընտրեն այնպիսի աշխատանք, որն իրենց բնագավառը չէ, իսկ նրանք, ովքեր կորով, աշխատասիրություն, հոգի ունեն, թող կռվեն «բախտին հետ»: Եվ միայն այս դեպքում մարդը կկարողանա իր արժեքը դատել, հակառակ դեպքում «ոսկորը ձգել եւ ստուերին ետեւէն իյնալ կ’ւլլայ», – հեղինակն այսպես է ձևակերպում իր մոտեցումը արծարծվող թեմայի շուրջ:

Պետք չէ կյանքի նպատակ դարձնել դրամը՝ հոգին խեղաթյուրելու գնով. «Եթէ կեանքի նպատակը դրամ դիզել է կը կարծէք՝ դժբախտաբար ես այդ նպատակին չհասայ, սակայն ապրեցայ»[11]:

Այս ձևակերպմամբ հեղինակը կյանքի «տեսադաշտը» ընդլայնում է:

Այսպիսով՝ Քասիմը պատկերում է այն իրական միջավայրը, որտեղ երևում է միջավայրին հարազատ կամ տիպական կերպարը: Այդ միջավայրը, սակայն, կյանքն է, որտեղ անկախ ժամանակից և տարածությունից, գործող կերպարները նույն պայքարի մեջ են բոլոր ժամանակներում և բոլոր տարածություններում, այն է՝ հացի և հոգու խնդիրը: Ինչպես իրավացիորեն նկատել է տալիս Ն. Աղբալյանը. «կորիզը նոյնն է մնացել՝ կեղեւն  է փոխուել»[12]:

Կյանքի տեսարանները հայելու նման ցույց են տալիս կյանքի պատկերներ, գծագրում ծաղրանկարներ, որոնք չունեն հասցեատերեր, քանի որ ծաղրի թիկունքում սքողված է ցավը, ինչը բնորոշ է բոլոր մարդկանց:

[1] Նիկոլ Աղբալեան, «ՔԱՍԻՄ-Կեանքի տեսարաններ, «Մուրճ»  ամսագիր, Թիֆլիս, 1898 թ., թիւ  4, էջ 532:

[2] «Ակօս», Ստամբուլ, թիւ 345, 8 նոյեմբեր 2002:

[3] «Ակօս», թիւ 462, 4 փետրուար, 2005:

[4] Քասիմ, Կեանքի տեսարաններ, Իսթանպուլ, 2009, էջ 15:

[5] «Մեր վարժապետը», «Ռէտէնկօտիս պատմութիւնը», «Թէ ինչու պէտք չէ ընկճիլ (Այրիի մը պատմութիւնը)», «Մօրս դպրոցն ու ազգային դպրոցը (Մանկական  յիշատակարանէս)»:

[6] Քասիմ, նշվ. աշխ., էջ 31:

[7] Քասիմ, նշվ. աշխ., էջ 94-102:

[8] Քասիմ, նշվ. աշխ., էջ 126:

[9] Քասիմ, նշվ. աշխ., էջ 45:

[10] Քասիմ, նշվ. աշխ., էջ 85:

[11] Քասիմ, նշվ. աշխ., էջ 85:

[12] Նիկոլ Աղբալեան, «ՔԱՍԻՄ-Կեանքի տեսարաններ, «Մուրճ»  ամսագիր, Թիֆլիս, 1898 թ., թիւ` 4, էջ 530:

Akunq.net