Տոն հանցանքի վայրում

Երբ  այդ գյուղում ապրող հայերի բարեկամները եկան, տեսան, որ այնտեղ քամիներն են սուլում։ Երկար ժամանակ է, ինչ չեմ եկել գյուղ, տոնի համար եկա և առերեսվեցի այն ճշմարտության հետ, որ գյուղը հանցանքի վայր է եղել։

Սուլթան Էյլեմ Քելեշ

-Հարևա՜ն, հարևա՛ն, հու՜։

-Քո տղան եկա՞վ։

-Եկավ։

-Ի՞նչ բերեց։

-Զարդեր։

-Ու՞մ, ու՞մ։

-Քեզ, ինձ։

-Ուրիշ ու՞մ։

-Սև կատվին։

-Սև կատուն որտե՞ղ է։

-Ծառ է բարձրացել։

-Ծառը որտե՞ղ է։

-Կացինը կտրեց։

-Կացինը որտե՞ղ է։

-Ջուրն ընկավ։

-Ջուրը որտե՞ղ է։

-Կովը խմեց։

– Կովը որտե՞ղ է։

– Փախավ լեռը։

-Լեռը որտե՞ղ է։

– Վառվեց, մոխիր դարձավ․․․

Այսօր մանկությունս հիշեցի, սակայն՝ ոչ լավ ձևով։ Այս շուտասելուկն էլ մանկությունիցս հուշ էր մնացել։ Այն մտքիս եկավ այն ժամանակ, երբ փնտրում էի ներսումս առաջացած հարցերի պատասխանները։

Համեմատությունս թող կոպիտ չթվա․

Եկա  Արմութակ գյուղ․ Արմութակը գյուղի հին անվանումն է, ներկայիս անունը՝ Քարաջասու է։ Դիվրիղիի (Տևրիկ- Ակունք խմբ․) կազմում գտնվող այս բնակավայրը Զալհե տատիկիս և լուսահոգի Ազիզ պապիկիս գյուղն է։ Այնտեղ մեծամասամբ թուրքեր էին ապրում․ քուրդ էր միայն մեր գերդաստանը, ինչի պատճառով պապիկս հայտնի էր «Քուրդ Ազիզ» անունով։ Գյուղացիները մոռացել են կամ ստիպել են նրանց մոռանալ այն  ճշմարտությունը, որ այդտեղ մի ժամանակ հայեր էլ են ապրել։

Գյուղ էի եկել տոնին (Քուրբան բայրամ տոնը նկատի ունի-Ակունքի խմբ․) մասնակցելու համար։ Մանկությանս գիրկն ընկա ու սկսեցի մտածել հետևյալ հարցերի շուրջ․ «Հայերը որտե՞ղ են», «Ինչու՞ են գնացել», «Ինչպե՞ս են հեռացել»։

Այն ճանապարհներից, որոնց վրա մանկության տարիներին փոշին տրորելով՝ վազել եմ, խաղացել, փորել՝ իմ խաղալիք բեռնատարի վրա հող բարձելու համար, ոսկորներ, գանգեր էին դուրս գալիս։ Հիմա արդեն հասկացա, որ դրանք հայերինն էին։ Այն բլուրը, որի վրայով ամաններով սահում էինք, կոչվում էր «գերեզմանատան բլուր»։  Այնտեղ հայերի գերեզմաններն են։ Արտաքին որևէ նշան չկա, որ դա գերեզմանոց է։ Դրա մասին տեղեկանում են գյուղացիներից, որոնց հավաքական հիշողության խորքերում թաքնված է այդ տեղեկությունը։  Այդ բլուրի հենց առջևում՝ հարթ տարածքում էլ իրենց գերեզմանոցն են կառուցել․ դրա տարածքը պարսպապատված է, շքեղ է, գերեզմանաքարեր կան։ Մյուս կողմից էլ կան հազարավոր գերեզմաններ, որոնք մոռացված են, գերեզմանին համապատասխան չափով անգամ փորված էլ չեն, անանուն են և առանց պատմության․․․ Որպես ապամարդկայնացման մի դրսևորում․․․ Բազմիցս փորված գերեզմաններ, հանված զմրուխտներ և արժեքավոր իրեր․․․ Աղետալի ճնշումների ծանրության տակ պատմությունները շատ են մեկը մյուսին նման։

Տեղեկացա, որ գյուղի հրապարակում, որի առաջ պահմտոցի եմ խաղացել, եկեղեցի է եղել, որն այս պահին քանդված է, ավերված ու չի գործում։ Ներսում խոտի պարկեր են լցված։ Եթե չտեսնեի մի քանի դեկորատիվ գործերը և խաչի նշանները, ապա երբեք չէի հավատա, որ այստեղ եկեղեցի է եղել։ Վերջում էլ տեսա ժամանակի փորձությանը դիմակայած, քանդված, սակայն ավերակ դարձած մի քանի ճարտարապետական կառույցներ, տներ․․․

Տների մասին մորաքույրս ասում է․ «Տները երկու դուռ ունեին՝ տան առջևից ու հետևից․․․ Գուցե դա այն պատճառով էր, որ իրենց կյանքին մշտապես վտանգ էր սպառնում, և իրենք հատուկ միջոցներ են ձեռնարկել»։ Չգիտեմ՝ դա հենց այդ նպատակով է արվել, թե ոչ․ դա իմ մասնագիտական ոլորտը չէ։  Միայն գիտեմ, որ Հրանտ Դինքի հեղինակած «Հրովարտակում դարման չի մնացել» պատմության մեջ ներկայացված զգացումն այստեղ էլ է առկա։ Մշտապես աքսոր և անհայրենիք վիճակ, գաղթելու ծրագրեր կամ ծրագրի բացակայություն․․․

Որոշեցի դիմել գյուղացու վկայություններին․ տարբեր պատմություններ էր պատմում․․․ Նա բազմաթիվ պատմություններ ներկայացրեց հայերի բնակության, հայկական տների մասին, այն մասին, թե հայերը ինչքան աշխատասեր, վարպետ արհեստավորներ են եղել, իսկ ինչ վերաբերում էր այն հարցերին, թե ինչպես և երբ են բնաջնջվել հայերը, հիմնականում անպատասխան էին մնում կամ անտեսվում էին։ Կարծես գետինը կիսվել էր, և գետնի տակ էին անցել նրանք։ «Լեռը որտե՞ղ է» շուտասելուկի մասին էի մտածում։ Գյուղացին ասում էր՝ զինվորներն են արել կամ էլ՝ կառավարության գործն է, և այլևս չէր շարունակում։

Իմ տատիկ  Զալհեի պատմածների համաձայն՝ գյուղի ներքևում՝ խորը հովիտ կոչվող վայրում, տղամարդկանց ծառերից կախել են ու սպանել։ Ծառերի վրա դեռևս երևում են այդ պարանների հետքերը։ Երբ տատիկս պատմում է, որ աղջիկներն իրենց պաշտպանելու համար ձորից են նետվել, մի պահ կանգ է առնում ու հառաչում։ Լեզուն չի պտտվում, որ պատմի։

Երբ այդ գյուղում ապրող հայերի բարեկամները եկան, տեսան, որ այնտեղ քամիներն են սուլում։ Երկար ժամանակ է՝ ինչ չէի եկել, տոնի համար եկա և առերեսվեցի այն ճշմարտության հետ, որ գյուղը եղել է սպանությունների վայր։

Թեև բոլորի տոնը շնորհավորում եմ, սակայն իմ ներսում չկա աստիճանները երկուական-երեքական քայլերով բարձրանալու ուրախությունը»։

https://www.gazeteduvar.com.tr/forum/2019/08/15/cinayet-mahallinde-bayram/

Թարգմանեց՝ Անի Մելքոնյանը

Akunq.net