Արարատով սկսված ճամփորդություն

Էդվարդ Տանձիկյան

Չեխ գիտնական Մարեկ Յանդակը Հայոց ցեղասպանության շուրջ ուսումասիրություններ է կատարում։ Նրա ուսումնասիրած թեմայով վերջերս չեխերեն գիրք է լույս տեսել։ Հայերեն սովորելու համար Թուրքիա  ժամանած Յանդակի հետ զրուցեցինք այն մասին, թե ինչպես է նա որոշել ուսումնասիրել այդ թեման, և թե պատմական տեսանկյունից Չեխիայում ինչպիսի վերաբերմունք ունեն սույն հարցի շուրջ։

-Կպատմե՞ք թե ինչպես եք լսել հայոց պատմության և Հայոց ցեղասպանության մասին և ինչպե՞ս որոշեցիք  գիրք գրել այդ մասին։-Նախ պատասխանեմ հարցի երկրորդ մասին։ Պատանեկության տարիներից ի վեր հետաքրքրված էի պատմությամբ և գրականությամբ։  18 տարեկան հասակում դիտել եմ Ատոմ Էգոյանի «Արարատ» ֆիլմը և վարժարանում այդ թեմայով որոշ հանձնարարություններ կատարել։ Պատմության բաժնում սովորելուց հետո որոշեցի Ցեղասպանության թեմայով մի գիրք գրել, քանի որ Չեխիայի Հանրապետությունում նման հրատարակություն չկար։  Այդ հարցը կարևորում էի․ հատկապես ինձ համար հետաքրքրական էր թուրքական պետության ժխտողական արշավը։ Ընտանիքումս հայ չկա, այդ ժամանակ չկար նաև որևէ հայ, որին անձամբ ճանաչեի։
Կարող եմ ասել, որ Հայոց ցեղասպանության նկատմամբ իմ ունեցած հետաքրքրությունը, հայոց պատմության վերաբերյալ զուտ հետաքրքրություն լինելուց բացի, ընդհանրապես զանգվածային վայրագությունների պատմության մասին իմ աշխատանքի մի մասն է կազմում։  Կարծում եմ, որ ազգայնականությունը և ժողովուրդների փակ ազգային պատմությունները Հայոց ցեղասպանությանը տանող ամենակարևոր գործոններից են եղել։ Հայերեն սովորելու համար Ստամբուլ գալուս պատճառներից մեկն էլ դա էր․ Ստամբուլում հայերն ու թուրքերը դեռևս միասին են ապրում։

-Ձեր գրքից հասկանում ենք, որ չեխական մամուլը աբդուլհամիդյան ժամանակաշրջանում՝ 1894-96 թթ․ տեղի ունեցած կոտորածներից սկսած՝ հետաքրքրված է եղել Օսմանյան կայսրությունում Հայկական հարցով, սակայն Ցեղասպանության ընթացքում ու հետագայում գրեթե լուռ էր։  Ի՞նչն էր դրա պատճառը։ -Աբդուհամիդյան ջարդերը հիրավի միջազգային մակարդակով մեծ ուշադրության են արժանացել։ Այդ ժամանակ Ավստրո-հունգարական կայսրության տարածքում էին գտնվում նաև Չեխիայի հողերը, և չեխական մամուլը ևս բացառություն չէր այդ հարցում։  Ամենամեծ չեխական թերթերում այդ թեմայով 200-ից ավել լուր ու հոդված կա։ Խաղաղ ժամանակաշրջանում լայնամասշտաբ բռնության դեպքեր էին տեղի ունենում,  և ոճրագործները «արևելքցի» թուրքերն էին, հետևաբար Եվրոպայում գտնվող հրատարակությունների համար այն ավելի ձեռնտու թեմա էր, քան գաղութային տերությունների կողմից օտար երկրներում, իրենց գաղութներում իրականացրած բռնությունները։ Դրա դիպուկ օրինակներից մեկն էլ այն էր, որ այդ ժամանակաշրջանում Բելգիայի թագավոր Լեոպոլդ Երկրորդի կողմից Կոնգոյում արվածները եվրոպական մամուլում չարտացոլվեցին։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Ավստրո-Հունգարիան Օսմանյան կայսրության դաշնակիցն էր, այդ պատճառով էլ այդ ժամանակ տեղի ուենցող Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ լուրեր տալն արգելված էր։ Պատերազմի ամբողջ ընթացքում թերթերում ընդամենը մի քանի նախադասություն է հրապարակվել, դրանք էլ հարցը ժխտող կամ հարաբերական արտահայտություններ էին։ Պատերազմից հետո Ավստրո-Հունգարիայի մոխիրներից հառնած Չեխոսլովակիան՝ որպես նոր երկիր, Անտանտի պետությունների շարքերում էր՝ Գերմանիայի ու Ավստրիայի դեմ։ Չեխոսլովակիայի մամուլում Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Օսմանյան կայսրությունում տեղի ունեցող զանգվածային կոտորածների լայնամասշտաբությունը պատմող և ճիշտ տեղեկություններ ներառող մի քանի հոդվածներ են լույս տեսել, սակայն դրանք անցյալին ուղղված, հետահայաց նյութեր էին․ պատերազմի ընթացքում Անգլիայում կամ ԱՄՆ-ում Հայոց ցեղասպանության մասին հրատարակված ընդգրկուն լրատվական աշխատանքերի համեմատ՝ դրանք շատ հետ էին։
Զանգվածային բռնության դեպքերը  մամուլում և քաղաքականության մեջ կիրառվում էին հայտնի որևէ օրակարգային հարցի ներգործությունն ուժեղացնելու (նույնիսկ ատելություն սերմանելու) համար․ ըստ պահանջի՝ այդ հարցերը առաջ կամ հետին պլան են մղվում։ Երբ հիշում են զանգվածային բռնության որևէ դեպք կամ այն օրակարգ են բերում, մշտապես հետևյալ հարցն է պետք տալ՝  երբ հիշում եք այդ մասին, զոհերի էթնիկ ու կրոնական ինքնությունից անկախ՝ ցանկություն կա՞ արդյոք համաշխարհային մակարդակով այդ տեսակ բոլոր հանցանքներին վերջ տալու, թե քաղաքական նպատակին  հասնելու համար է դա արվում։

Իհարկե, ոչ մի օրինակում հնարավոր չէ այդ հարցին հեշտ պատասխանել, բացի այդ՝ որպես համաշխարհային սկզբունք ցեղասպանություններին վերջ տալու նպատակին ուղղված ազնիվ մղումների ժամանակ էլ քաղաքականությունից չենք կարողանում խուսափել։

-Չեխ քաղաքական շրջանակները ե՞րբ են սկսել  հետաքրքրվել խնդրով։ Ներկայում Չեխիայի Հանրապետությունում հանրության կողմից քննարկվո՞ղ թեմա է արդյոք Հայոց ցեղասպանությունը։

-2006 թ․, այդ ժամանակ Կանաչների կուսակցությունից ընտրված անկախ սենատոր Յարոմիր Շտիտինան Չեխիայի սենատում Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչելու նախաձեռնությամբ էր հանդես եկել։ Այդ հարցի շուրջ քննարկումներ ծավալվեցին, սակայն վերին պալատի ամենամեծ կուսակցության (ներկայում Եվրոպառլամենտի անդամ Յան Զահրադիլի գլխավորությամբ Քաղաքացիական դեմոկրատական կուսակցություն) ընդդիմանալու պատճառով Շտիտինան հրաժարվեց իր ծրագրից։ 10 տարի անց Սոցիալ դեմոկրատական կուսակցության անդամ Ռոբին Բոհնիշը հարցը կրկին օրակարգ բերեց։ Նրա ջանքերով 2017 թ․ Չեխիայի խորհրդարանը ճանաչեց Հայոց ցեղասպանությունը։ Այդ առիթով Թուրքիայի պաշտոնյաների կողմից հեռախոսով արված քննադատությունից  ու բողոքի փոքր ցույցերից բացի՝ թուրքական կողմից ուրիշ արձագանք չեղավ։  Թուրքական կողմը պաշտոնական նոտա անգամ չհղեց՝ գրավոր պատասխան ստանալու պահանջով։ Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը պետք է դիտարկել նաև Եվրոպայի համատեքստում և Չեխիայի Հանրապետությունում Խորհրդային Միության փլուզումից հետո այստեղ բնակություն հաստատած մոտ 10 հազար հայերի ջանքերի համատեքստում։

-Ձեր գրքում 1915 թ․ և հետագա տարիներին Խարբերդում աշխատած ամերիկացի, դանիացի և գերմանացի միսիոներների վկայություններն էլ եք ներառել։ Այդ վկայությունները մեզ ի՞նչի մասին են պատմում։
-Այդ աղբյուրները արժեքավոր տեղեկություններ են հաղորդում նաև ջարդերի, մահվան երթերի և կանանց ու երեխաների բռնի ձուլման մասին։ Իմ գրքում առկա թեմաներից մեկն էլ օտարերկրացիների համայնքի ներկայացուցիչների և տեղական օսմանյան պաշտոնյաների հետ հարաբերությունները և մարդասիրական օգնություն ցուցաբերելու ջանքերն են։  Օրինակ՝ դոկ․ Հերբերթ Աթքինսոնը հիվանդանոցում օսմանյան բանակին ու ժողովրդին մատուցած ծառայության համար անձամբ Էնվեր փաշայի կողմից 1916 թ․ մայիսին Խարբերդ կատարած այցի ժամանակ  հետմահու պարգևատրվել է արծաթյա մեդալով։  Աթքինսոնը 1915 թ․ մոտ 200 հայի պահել է հիվանդանոցում։ Նա ամերիկացի հյուպատոս Լեսլի Դեվիսի հետ շրջել է Խազար լճի (Ծովք-Ակունքի խմբ․) շրջակայքում գտնվող մահվան դաշտերում և ուսումնասիրություն կատարել այնտեղ։ Նրա տիկնոջ Թեյսի Աթքինսոնի վկայության համաձայն, 1915 թ․ Հերբերթ Աթքինսոնի՝ տիֆի պատճառով վաղաժամ մահվան մեջ այդ հետազոտական շրջայցն էլ է դեր ունեցել։
–Ձեր գրքի վերջին բաժնում պատմում եք 1922 թ․ Սիրիայում հայերին օգնություն ցուցաբերած Կարել Հանսա անունով մի չեխի մասին։ Մեզ մի փոքր կպատմե՞ք նրա մասին։

-Կարել Հանսան զինվոր էր, որը Ավստրո-հունգարական կայսրության բանակում ծառայելիս հաշմանդամ էր դարձել։ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո նա սկսել է ճանապարհորդել։ 1922 թ․ ամռանը Հալեպ է գանցել, այնտեղ պատահաբար ծանոթացել է Մերձավոր Արևելքում ամերիկյան օգնության կոմիտեի ներկայացուցիչների հետ, մի քանի ամիս մասնակցել է կոմիտեի կողմից իրականացվող մարդասիրական օգնության աշխատանքներին։ Քեմալական շարժման տարիներին նա օգնել է հայ որբերին Թուրքիայից տեղափոխվել Սիրիա և Լիբանան, այցելել է Հալեպում և Բեյրութում գտնվող փախստականների ճամբար, մասնակցել է հարյուրավոր որբերի, որոնց մեծ մասը հույն էր, Բեյրութից Աթենք ուղարկելու աշխատանքներին։
Չեխոսլովակիա վերադառնալուց հետո, չնայած բարձրագույն կրթություն չունենալուն, Հանսան գրում է «Արևելքի սարսափը» վերնագրով գիրքը։ Հայոց ցեղասպանության թեմայով գրված և 1923 թ․ հրատարկված այս գրքում նա մեկտեղել է իր անձնական փորձը, վկաների պատմածներն ու այլ աղբյուրներից ձեռք բերած տեղեկությունները։ Հանսան հրատարակել է նաև Մերձավոր Արևելքում կատարած իր ճանապարհորդության օրագիրը։

Նա Սիրիայում և Լիբանանում գտնվող հայ որբերի համար մարդասիրական օգնություն է փորձել կազմակերպել, սակայն հաջողություն չի ունեցել։ Չեխոսլովակիայում Կարմիր խաչին կից հիմնադրամի համար հավաքվել էր  5000 չեխական կրոն, որի մեծ մասը ստացվել էր այդ թեմայով կազմակերպված գագաթաժողովներից։ Չնայած այդ հիմնադրամը հայ որբերի համար էր գործում, հավաքված գումարը մնացել է Կարմիր խաչում մինչև 1937 թ․․ կարճ ժամանակ անց սկսվում է  Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը, այդ պատճառով հայտնի չէ՝ այդ գումարը օգտագործվել է որբ երեխաներին օգնություն տրամադրելու համար, թե ոչ։  Հայ որբերին օգնություն ցուցաբերելու նպատակով  միություն հիմնելու՝ Հանսայի ջանքերը 1924 թ․ աշնանը մի քանի շաբաթ տևած քննարկումներից հետո, արդյունք չեն տալիս։ Հանսայի պատմությունը ցույց է տալիս, որ երկու համաշխարհային պատերազմների մեջ ընկած ժամանակահատվածում չեխ հասարակությունը դեռևս պատրաստ չէր ժամանակակից մարդասիրական օգնության կառույցները զարգացնել։ Հասարակ մի մարդու ջանքերը թեև բավական չէին կարևոր փոփոխություն անելու համար, սակայն ճիշտ ուղղությամբ արված քայլեր էին։

–Հայերեն եք սովորում։ Հայոց պատմության և մշակույթի կամ  ուրիշ թեմաների շուրջ ծրագրու՞մ եք աշխատանքներ կատարել։-Հիմա աշխատում եմ գիտական թեզիս վրա, որի թեման է ազգային պետության հիմնադրումը, սահմանները և էթնիկ միատարրության հասնելու ջանքերը։ Համեմատություն եմ անցկացնում 20-րդ դարում չեխ, սերբ ու հայ ժողովուրդների հետ բռնի կամ ոչ բռնի կերպով կատարված էթնիկ միատարրության հասնելու գործընթացները։ Փորձում եմ գտնել ժամանակակից ազգային պետության համակարգում առկա այն կազմակերպությունները, որոնք  ճանապարհ են բացում էթնիկ զտման, նույնիսկ ցեղասպանության հանգեցնող բախումների համար։ Առաջիկայում նախատեսում եմ կրկին աշխատել Խարբերդում գտնվող օտարերկրացիների համայնքի վերաբերյալ իմ նյութի շուրջ՝ օգտագործելով ավելի շատ հայերեն ու թուրքերեն աղբյուրներ։

Մարեկ Յանդակը ծնվել է 1991 թ․, նախկին Չեխոսլովակիայում՝ Կոլին քաղաքում։ Ունի պատմության մագիստրոսի կոչում։ Չեխերենով հրատարակված Հայոց ցեղասպանության թեմայով գիրքը (2018) ներկայացվել է մրցանակի։ Նա հիմա Պրահայի Չարլզի համալսարանի գրականության ֆակուլտետի տնտեսական ու սոցիալական պատմության բաժնի ասպիրանտ է։ « Էթնիկ առումով միատարր պետության հիմնադրմանը տանող ուղին» վերնագրով իր թեզում նա կենտրոնանում է չեխ, սերբ ու հայ ժողովուրդների ճակատագրի վրա և ուսումնասիրում է 20-րդ դարում ազգային պետությունների համակարգի զարգացումը, ինչպես նաև՝ առկա հակասությունները։

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/22730/ararat-ile-baslayan-yolculuk?fbclid=IwAR2Yu3NRIomEXJT5Xaidwc2qchQPcdi7kHRR4x8ZsyWy8Lmyu_K5qMAzv-s

Լուսանկարը՝ Իշհան Էրդինչի

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net