Թուրքախոս հույները (կարամաններ) և հունատառ թուրքերեն գրականությունը. համառոտ ակնարկ

Սոնա Մինասյան

Թուրքագետ

Կարամանները և կարամանլիդիկայի (հունատառ թուրքերեն) ձևավորման պառճառները

Կարամանները կազմում են հույն ժողովրդի մի մասը։ Նրանք Անատոլիայում ապրող, թուրքախոս ուղղափառ քրիստոնյաներ էին և որպես գրավոր լեզու կիրառում էին հունական տառերով գրված թուրքերենը[1]: Թուրքերենից բացի որևէ այլ լեզու չիմանալու պատճառով թուրքերենով էին իրականացնում նույնիսկ կրոնական արարողությունները[2]։

Թուրքախոս ուղղափառների մասին մեզ հասած առաջին տեղեկությունները հանդիպում են 15-րդ դարով թվագրվող արևմտյան եկեղեցու պատմության վերաբերյալ լատիներեն մի զեկույցում, որն ուղղված է եղել Բասելի կոնսուլին։ Զեկույցում նշվում է, որ Անատոլիայի մի շարք շրջաններում մարդիկ խոսում են թուրք բռնապետերի լեզվով։ Հունարենը կիրառում էին միայն Աստվածաշունչը, առաքյալների նամակները ընթերցելիս։ Քարոզը կատարվում էր թուրքերեն[3]։ Նմանատիպ մեկ այլ վկայություն է բերում ռուս ճանապարհորդ Վ․ Գ․ Բարսկի-Պլակա-Աբովը. «Անատոլիայում ապրող քրիստոնյաները բոլորն էլ խոսում էին թուրքերեն և ուրիշ լեզու չգիտեին։ Հունարեն գրքեր կարդում էին եկեղեցում, բայց չէին հասկանում։ Կարդում էին միայն եկեղեցու համար, որպեսզի քրիստոնեական հավատը չկորցնեին>>[4]։

Կարամանների բնակության սահմանները մոտավորապես տարածվել են Թուրքիայի արևելյան շրջաններում՝ Տրապիզոն-Եփրատ-Տավրոսի լեռներ-Սելևկիա գծից արևմուտք ընկած տարածքներում՝ հատկապես Կայսերիի (Կեսարիա-Ակունքի խմբ.), Նևշեհիրի, Նիղդեի, Կոնիայի շրջաններում, Սև ծովի առափնյա շրջաններում, Ստամբուլում և այլուր[5]։

Թուրքախոս ուղղափառ քրիստոնյա այս հասարակությանն առաջին անգամ կարամաններ անունը տվել է գերմանացի ճանապարհորդ Հանս Դերնշվամը, ով գտնվել է 1553 թ․ Վիեննայից Կոստանդնուպոլիս մեկնող դեսպանության կազմում[6]։ Ըստ Դերնշվամի՝ քրիստոնյա, թուրքախոս, հունարեն չիմացող և կարամանոս (Caramanos) անունով հայտնի համայնքը բնակվում է Ստամբուլի Յեդիքուլե թաղամասում և այնտեղ է տեղափոխվել Կարամանից[7]։ Կարամաններին ուսումնասիրողներից Սեմավի Էյիջեն կարծում է, որ այս ուղղափառներին, որոնց լեզուն և նույնիսկ անունները երբեմն թուրքերեն են, տրվել է կարամանցի հույներ անվանումը, քանի որ նրանք ապրել են Անատոլիայում գտնվող Կարամանի շրջանում[8]։ Կարամանը Օսմանյան կայսրության վիլայեթներից մեկն է եղել, իսկ այժմ Թուրքիայի Հանրապետության նահանգներից մեկն է։ Կարամանների բնակավայրերից Աքսարայը, Աքշեհիրը, Նիղդեն, Էրեղլին, Էրմենեքը, Անթալիան և Ֆեթհիյեն գտնվում են այս նահանգի տարածքում։[9]։

Սակայն կարամանները իրենք իրենց կարաման չեն կոչել։ Իրենց գրավոր աշխատանքների մեջ իրենց կոչում են «Անատոլիայի քրիստոնյաներ», «Անատոլիայի ուղղափառ քրիստոնյաներ», «Անատոլիայի հույներ» կամ էլ ուղղակի անատոլիացիներ[10]։ Թուրքախոս ուղղափառները խուսափել են «կարաման» անվան կիրառումից, քանի որ այդ ժամանակահատվածում այն ունեցել է արհամարհական, նվաստացուցիչ երանգավորում։

Կարամանների ծագման հետ կապված 2 հակադիր տեսակետ կա, որ հաճախ գիտական բանավեճերի առարկա է դառնում։ Համաձայն առաջին տեսակետի՝ կարամանները, սոցիալական, տնտեսական և քաղաքական պատճառներից ելնելով, ժամանակի ընթացքում թուրքացած հույներն են[11]։

Երկրորդ տեսակետի կողմնակիցները պնդում են, որ կարամանները սելջուկյան ժամանակաշրջանում բյուզանդական բանակում ծառայած և ժամանակի ընթացքում քրիստոնյա դարձած վարձկան թյուրքերի թոռներն են[12]։

Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ թյուրքերը Փոքր Ասիա գալուց ի վեր վարել են ոչ թուրք ժողովուրդների ձուլման քաղաքականություն և համեմատություն անցկացնելով նաև օսմանահպատակ հայ ժողովրդի պատմության հետ, առավելապես հակվում ենք այն տեսակետին, որ կարամանները եղել են հույներ, խոսել են միայն թուրքերեն, բայց կրոնական պատկանելիությունից ելնելով՝ չեն կիրառել արաբական գիրը, այլ գրել են հունարեն այբուբենի տառերով։

1923 թ․ Թուրքիան և Հունաստանը իրականացրին բնակչության փոխանակություն, որի արդյունքում Հունաստանից շուրջ 500 հազ․ մուսուլման թուրք, գյուղերի բնակիչների փոխարեն, Թուրքիայից Հունաստան տեղափոխվեցին 1 մլն-ից ավելի հույն արհեստավորներ և առևտրականներ[13]։ 1923 թ․ այլ ուղղափառ քրիստոնյաների հետ հույն համարվելով՝ կարամանները ևս ենթարկվել են բնակչության փոխանակման՝ ուղարկվելով Հունաստան։ Սրա պատճառներից մեկն այն էր, որ պետությունը մարդկանց տարբերում էր ոչ թե էթնիկական և լեզվական, այլ կրոնական պատկանելիությամբ[14]։ Հարկ է նշել, որ բնակչության փոխանակումը հիմնված էր հիմնականում ոչ թե էթնիկական այլ կրոնական պատկանելիության վրա[15]։

Առաջին գաղթյալ կարամանները իրենց նոր հայրենիքում բավական դժվարություններ են կրել, բայց նրանց երեխաները և թոռները հարմարվել են հույներին, և նրանց առաջին լեզուն դարձել է հունարենը[16]։ Առաջին գաղթյալներն իրենց օտար են զգացել․ հույները նրանց համարել են «կիսաքրիստոնյա», «սև լեզու ունեցող», «կարաման», «մարդիկ, ովքեր արժանի չեն հույն կոչվելու»[17]։

Կարամանները Օսմանյան կայսրությունում բնակվելիս ստեղծել են հարուստ գրականություն՝ գրված հունատառ թուրքերեն։ Թուրքախոս կարամանների կողմից գրավոր լեզվում հունական այբուբենի կիրառության որոշակի պատճառներ կարելի է առանձնացնել։ Նախևառաջ պետք է նշել ֆորմալ կրթության բացակայության հանգամանքը։ Կայսրությունում տեղական և կրոնական համայնքներն իրենք էին կազմակերպում իրենց կրթությունը, և չկար որևէ սահմանափակում՝ կիրառելու գրային տարբեր լեզուներ[18]։

Նշենք, որ բազմաէթնիկ և բազմամշակութային Օսմանյան կայսրության գոյության ընթացքում լեզուն սովորաբար կիրառվող այբուբենի փոխարեն այլ այբուբեններով գրելու սովորույթը բավական զարգացած էր, ինչը հիմնականում կապված էր թուրքախոսների կրոնական պատկանելիության հետ։ Դեռևս միջնադարում գիրն ու գրականությունը, հատկապես այբուբենն ու տառերը սրբագործվել են ու սրբազան բովանդակություն ստացել։ Տառը սուրբ է եղել՝ սերտ կապված լինելով տվյալ կրոնի սուրբ գրքի՝ քրիստոնյաների մոտ Աստվածաշնչի, մուսուլմանների մոտ Ղուրանի, մյուս ժողովուրդների մոտ էլ՝ իրենց Սուրբ գրքերի հետ։ Սա եղել է այն պատճառներից մեկը, որի արդյունքում կայսրությունում բնակվող քրիստոնյա թուրքախոս հույները որպես գրավոր լեզու կիրառել են հունական տառերով գրված թուրքերենը[19]։

Կարամաներեն գրականության մեջ մեծ տեղ են զբաղեցնում հունարենից թարգմանված գրքերը, որոնց մեծ մասն ունեն կրոնական բովանդակություն։ Այդ գրքերի սկզբում տպագրիչը կամ թարգմանիչները նշում էին, որ դրանց տպագրման նպատակը «Անատոլիայի քրիստոնյաներին լուսավորելն է, քանի որ նրանք մոռացել են հունարենը և եկեղեցիներում ընթերցվող աղոթքներից ոչ մի բան չեն հասկանում և հեռացել են Աստծո ճանապարհից»։ Գրքերի թարգմանիչների նպատակը, փաստորեն, այս ճանապարհով Փոքր Ասիայի քրիստոնյաներին իրենց կրոնական պարտականություններին և եկեղեցական դոգմաներին ծանոթացնելն էր։ Բացի այդ, եկեղեցիներում կատարվող արարողությունները, կարդացվող աղոթքները չէր հասկանում ոչ միայն հասարակ ժողովուրդը, այլև քահանաները, ինչը և հանգեցնում էր կարամանլիդիկայով գրված գրքերի հույժ անհրաժեշտության[20]։

Այսպիսով, ընդհանրացնելով կարող ենք նշել, որ կարամանները բնակվում էին Փոքր Ասիայի կենտրոնական շրջաններում, խոսում էին օսմանյան թուրքերեն, գրում էին հունատառ։ 1923 թ․ Լոզանի պայմանագրից հետո Հունաստանի և Թուրքիայի միջև տեղի ունեցած բնակչության փոխանակության ժամանակ, կրոնական պատկանելիությունից ելնելով, նրանք հունախոս հույն բնակչության հետ միասին ուղարկվում են Հունաստան։ Օսմանյան կայսրությունում բնակվելու ժամանակ նրանք ստեղծել են հարուստ գրականություն, իսկ թուրքախոս լինելով հանդերձ հունատառ գրելու հանգամանքը, կարելի է կապել նրանց՝ ուղղափառ քրիստոնյա լինելու հետ։

«Կարամանլիդիկա» եզրը և հունատառ թուրքերեն գրականությունը

Կարամանլիդիկան 16-ից  մինչև 20-րդ դարի սկիզբ ընկած ժամանակահատվածում հունարեն այբուբենի կիրառմամբ գրի առնված թուրքերենն է։ Այն սկզբնական ժամանակաշրջանում աչքի է ընկնում կենտրոնական անատոլիական բարբառի՝ խոսակցական լեզվում նկատվող հնչյունաբանական առանձնահատկություններով, իսկ վերջին շրջանում՝ օսմաներենի հետ ունեցած նմանություններով։ Այսպիսով, Օսմանյան կայսրության կենտրոնական շրջաններում բնակվող ուղղափառ քրիստոնյաների խոսակցական թուրքերենը, որ գրի է առնվել հունական այբուբենով, կոչվում է կարամանյան թուրքերեն, կարամաներեն կամ կարամանլիդիկա[21]։

Հարկ է նշել, որ կարամաներենի գրությունը միանշանակ չէ կարամանների ապրած բոլոր շրջանների համար։ Շրջանից շրջան փոխվում են տառերի կիրառությունների ձևերը։ Երբեմն հնարավոր է հանդիպել միայն տվյալ շրջանում կիրառվող և այդ շրջանին բնորոշ ձևերի[22]։

Կարամանները 1584-1924 թթ․ ընթացքում ստեղծել են բավական հարուստ հունատառ թուրքերեն, այլ կերպ՝ կարամաներեն գրականություն[23]։ Սակայն մինչև մեր օրեր հասած հունատառ թուրքերեն գրականության մեծ մասը պատկանում է 19-րդ դարին և դրանց մեծ մասը կազմում են տպագիր գործերը[24]։ Կարամաներեն հարուստ գրականության մասն են կազմում բազմաթիվ ձեռագիր ու տպագիր գրքերը, թերթերը, ամսագրերը, գերեզմանաքարերի գրությունները, ինչպես նաև թարգմանական գրականությունը։ Ընդհանուր առմամբ հաշվվում են շուրջ 752 գործեր, որոնց մեծ մասը քրիստոնեական հավատի և բարոյագիտության վերաբերյալ են և հիմնականում թարգմանվել են հունարենից[25]։ Վերոնշյալ թիվը առաջարկել է պատմաբան Եվանգելիա Բալթան, ով կրամանլիդիկայով գրված գրքեր է համարում նրանք, որոնք «սկզբից մինչև վերջ» գրված են հունատառ թուրքերենով, իսկ այն գրքերը, որոնք ներառում են այլ լեզուներով, օրինակ հունարեն տեքստեր ևս, դուրս են թողնվել ցուցակից[26]։ Ցուցակից դուրս են մնացել նաև թուրքերենի և հունարենի վերաբերյալ լեզվաբանական գրքերը, թուրքերեն և հունարեն բառարանները, այբբենարանները, թուրքերեն-հունարեն զրուցարանները, հանրագիտարանները, օսմաներեն երգերը, բանաստեղծությունները[27]։

Հունատառ թուրքերեն գրականությունը բովանդակային առումով եթե ներկայացնելու լինենք տոկոսային հարաբերությամբ, ապա կստացվի հետևյալ պատկերը՝ 36%-ը կրոնական, 21%-ը գրական, 18%-ը՝ լեզվաբանական, 3%-ը՝ պատմական և 2%-ը գիտական գործեր[28]։ Որպես կարամաներեն գրված առաջին աշխատանք՝ ընդունված է համարել Կոստանդնուպոլսի գրավումից հետո սուլթան Մեհմեթ Ֆաթիհի պահանջով Ստամբուլի առաջին պատրիարք Գենադիոս Սքոլարիոսի կողմից 1455 կամ 1456 թ․ գրված İtikadnâme-ն է, որը պատմում էր քրիստոնեության հիմունքների մասին։ Բնագիրը հունարեն է եղել, այնուհետև թարգմանվել է թուրքերեն՝ սուլթանին ներկայացնելու համար, հետո նոր միայն գրի է առնվել հունատառ թուրքերենով։ Գրքի՝ հունատառ թուրքերեն տեքստը 1584 թ․ Մարտինո Քրուսիուսի կողմից տպագրվել է Բասելում։ Բայց որոշ հետազոտողներ այն չեն համարում կարամաներեն տեքստ, նախ քանի որ այն չի գրվել կարամանների կողմից, և ընթերցանության ձևն էլ կարամաներեն չէ։ İtikadnâme-ն համարվում է պարզապես հունատառ թուրքերեն տեքստ[29]։

Կարամաներեն կրոնական և բարոյախրատական գրականությունը մեծապես կրում է հույն գրականության ազդեցությունը, մինչդեռ կարամաներեն ժողովրդական բանահյուսության ստեղծագործությունները ավելի շատ ընդհանրություններ ունեն թուրքական գրականության նմուշների հետ։ Այսպես օրինակ՝ Աշուղ Օմերի, Աշուղ Թալիբի դիվանները, Հոջա Նասրեդդինի կատակները, ասացվածքները և տարբեր ժողովրդական պատմություններ, որոնք ունեն մեկից ավելի հրատարակություններ, ինչը ցույց է տալիս, որ վերոնշյալ ստեղծագործությունները մեծ պահանջարկ են վայելել կարամանների շրջանում[30]։ Ընդհանուր առմամբ կարամաներեն ժողովրդական պատմություններ ասելով պետք է հասկանալ թուրքական գրականության որոշ նմուշների՝ կարամանլիդիկայով տպագրությունը[31]։ Այս պատմությունները դասվում են կարամաներեն տպագիր գրականության նմուշների շարքին։

Կարամաներեն գրականությունը պայմանականորեն կարելի է բաժանել երկու խմբի՝ ձեռագիր և տպագիր գրականություն[32]։

Կարամաներեն ձեռագիր գրականությունը ձևավորվել է 16-րդ դարից սկսած և տպագիր գրականության ձևավորման շրջանում էլ չի դադարել գոյություն ունենալ[33]։ Կարամաներեն ձեռագրեր գտնելը փոքր-ինչ բարդ է, ինչը կապված է այն հանգամանքի հետ, որ դրանք հունարեն ձեռագրերի հետ միասին են պահվում։ Հունական արխիվներում ձեռագրերի քանակը կազմում է շուրջ 30 հազար։ Մի շարք հունարեն ձեռագրերում կարելի է հանդիպել կարամաներեն նոթեր, ծանոթագրություններ, մի քանի ամբողջական էջեր[34]։

Կարամաներեն ձեռագիր գրականության կարևոր մաս են կազմում նամակները։ Դրանք արժեքավոր են ոչ միայն լեզվական, այլև պատմական, սոցիալական տեսանկյուններից[35]։ Հարկ է նշել, որ կարամաներեն ձեռագրերը դեռևս հավուր պատշաճի ուսումնասիրված չեն։ Սակայն վստահաբար կարող ենք արձանագրել, որ դրանց ուսումնասիրությունը կարող է արժեքավոր տեղեկություններ տալ՝ կապված թե՛ պատմական, թե՛ լեզվաբանական տեսանկյուններից։

Հավելենք, որ կարամաներեն գրականության ուսումնասիրությունները սկսվել են 1924 թ․ հետո, երբ կարամաններն արդեն, բնակչության փոխանակության հետևանքով, տեղափոխվել էին Հունաստան։ Ուսումնասիրությունների արդյունքում գրվել են բազմաթիվ գրքեր ու հոդվածներ, կազմվել են մատենագրություններ, որոնք այսօր հնարավորություն են տալիս ուսումնասիրել հետաքրքրություն արթնացնող կարամաներեն գրականությունը[36]։

Կարամանլիդիկայի տպագրական շրջանը

Հունատառ թուրքերեն (կարամաներեն) գրքերի տպագրությունը սկսվել է 1718 թվականին[37]։ Այդ գրքերի հիմնական մասը՝ մոտ 70 %-ը, տպագրվել է Ստամբուլում։ Ստամբուլից հետո հունատառ թուրքերեն գրքերի տպագրության կարևոր կենտրոններ են եղել Վենետիկը, Իզմիրը (Զմյուռնիա-Ակունքի խմբ.) և Աթենքը։ Կարամաներեն գրքեր տպագրվել են նաև Լոնդոնում, Սալոնիկում, Սամսունում, Օդեսայում, Տրապիզոնում, Լայպցիգում, Բուխարեստում, Բասելում, Փարիզում, Վիեննայում, Վառնայում, Նյու Յորքում, Ամստերդամում, Մալթայում, Կայսերիում և այլուր[38]։

1718 թ․ առաջին կարամաներեն գրքի հրատարակիչ Նաֆպակտոսի և Արթայի մետրոպոլիտ Նեոֆիտոս Մավրոմատիսն է կարամաներեն տպագրական գործի ձեռնարկողը։

Առաջին կարամաներեն տպագիր գործը հունարենից թարգմանված և 1718 թ․ տպագրված Gülizar-ı İman-ı Mesihi անունով մի քրիստոնեական վարդապետարան է[39]։ Ընդհանուր առմամբ մինչև 19-րդ դարի կեսերը, այսինքն մոտ մեկ դար, կրոնական գործերի՝ վարդապետարաններ, սաղմոսներ, սրբերի կյանքի պատմություններ և ռում/հույն բնակչության համար գրված որոշ հունարեն գրքերի թարգմանություններ, տպագրությունը անհամեմատ մեծ թիվ էր կազմում։ Կարամաներեն գրքերի թարգմանիչները և հրատարակիչները հիմնականում կրոնավորներ էին, հատկապես մետրոպոլիտներ և քահանաներ։

19-րդ դարի առաջին կեսին կարամաներեն գրականությունը հարստանում է ի հաշիվ հունարենով իրար հետևից տպագրվող գրքերի թարգմանությունների հրատարակության[40]։ Կարամաներեն գրականության տպագրությունը մեծ թափ է ստանում հատկապես 19-րդ դարի կեսերին[41]։

19-րդ դարի սկզբից Փոքր Ասիայում գործունեություն ծավալած միսիոներները մեծ դեր են ունեցել տպագրության բնագավառում[42]։ Կարամաներեն կրոնական որոշ գրքեր տպագրվել են հենց միսիոներական կազմակերպությունների կողմից (“Bible Society” («Աստվածաշնչային ընկերություն»), “American Missionary Society” («Ամերիկյան միսիոներական ընկերություն»)[43]։ Միսիոներների կողմից 1821-1921 թթ․ ընթացքում տպագրված գրքերը կազմում են շուրջ 181 անուն, որոնք կազմում են հունատառ թուրքերեն գրքերի շուրջ 29%-ը։ Պատրիարքարանի տպագրած կրոնական գրքերի թիվը 30 է, իսկ միսիոներների կողմից հրատարակված կրոնական բովանդակությամբ գրքերինը՝ 140, որը կազմում է ընդհանուր կարամաներեն գրքերի 41%-ը[44]։

Արդեն 19-րդ դարից հետո հետզհետե նկատվում է ոչ կրոնական գրականության թվի աճ[45]։ Առաջին շրջանում տպագրված 9 ոչ կրոնական բովանդակությամբ գրքերն էին Զահարիաս Ագիորիտիսի “Sözlük” («Բառարան») գրքի նոր հրատարակությունները, ասացվածքների գիրք, “Efterpi” («Էֆթերփի») անունով երաժշտական անթոլոգիան և այլ գրքեր[46]։

1831-1935 թթ․ ընկած ժամանակահատվածում ակտիվանում է ոչ կրոնական բովանդակություն գրքերի տպագրությունը, որոնց բովանդակությունը հիմնականում վերաբերում էր առօրյա կյանքի դեպքերին ու իրադարձություններին, մշակութային, գիտական թեմաներին։ Այս շրջանն աչքի է ընկնում նաև հարուստ թարգմանական գրականությամբ[47]։ Թարգմանություններ արվել են հիմնականում ֆրանսիացի այնպիսի նշանավոր հեղինակներից, ինչպիսիք են Քսավիե դը Մոնթեպենը, Էժեն Սյուն, Ալեքսանդր Դյուման[48]։

Կարամաներեն գրված միակ հեղինակային գիրքը Եվանգելինոս Միսաիլիդիդսի գրչին պատկանող Seyreyle Dünyayı-Temaşa-i Dünya ve Cefakâr u Cefakeş անունը կրող ստեղծագործությունն է, որը տպագրվել է 1871 թ․[49]։ Այս գրքի ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ Միսաիլիդիսը այն գրել է ստամբուլցի հույն Գրիգորիս Պալեոլոգոսի՝ Աթենքում հրատարակած “O Polipathis” վեպի սյուժեի հիման վրա։ Միսաիլիդիսի վեպը երկու անգամ ավելի ծավալուն է “O Polipathis”-ից, բացի այդ փոփոխությունների է ենթարկվել և՛ իմաստային, և՛ լեզվական առումներով[50]։

Կարամաներեն կարդալ սովորելու համար նախատեսված գրքերի և այբուբենների մեզ հասած օրինակները բավականին քիչ են։ Դրանցից մեկը Ա․ Մինասյանին պատկանող հայկական տպարանում տպագրված 68 էջանոց “Alfavitarion-Mikrasiadaki Anadan Yunani Lisana Malik Olmayan Çocukların İhtisası İçün” նկարազարդ գիրքն է[51]։

Կարամաներեն գրականության ուշագրավ մասն են կազմում գերեզմանաքարերի կարամաներեն արձանագրությունները։ Այդ գերեզմանաքարերից 12-ը գտնվում են Ստամբուլի հունական Բալըքլըի վանական համալիրին պատկանող Սիլիվրիքափը Պանագիա եկեղեցու բակում, ծառայում որպես հատակի սալիկ։ Դրանք հավանաբար այնտեղ են տեղափոխվել 1923 թ․ բնակչության փոխանակությունից հետո[52]։ Կարամաներեն արձանագրություններով գերեզմանաքարերի որոշ նմուշներ կարելի է գտնել թանգարաններում, մասնավորապես Նիղդեի թանգարանում[53], Անկարայի “Roma Hamamı” թանգարանում[54], Ալանիայի թանգարանում[55] և այլուր։

Կարամաներեն գրականության մեջ հանդիպում են նաև ժողովրդական երգեր, որոնք ներկայացնում են նրանց առօրյա սոցիալական կյանքը։ Այդ երգերը հավաքվել և գրի են առնվել Ստավրոս Ստավրիդիսի կողմից, 1886 թվականին։ Հետագայում Ստավրիդիսի հավաքածուի հիման վրա Եվանգելիա Բալթան և Արի Չոքոնան կազմում և տպագրում են “Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Türkü Mecmuası” («Օսմանյան կայսրությունում թյուրքյուների առաջին հանդես») վերնագրով գիրքը, որ պարունակում է շուրջ 126 կարամաներեն ժողովրդական երգ[56]։

Կարամաներեն տպագիր գրականությունը, որ հիմնադրվել էր 18-րդ դարում, Լոզանի պայմանագրի արդյունքում Թուրքիայի և Հունաստանի միջև տեղի ունեցած բնակչության արտագաղթից որոշ ժամանակ անց դադարեց գոյություն ունենալ։ Հայտնի է, որ կարամաներեն վերջին տպագիր գիրքը Կիպրոսում տպագրված մի աղոթագիրք է՝ “Dua Kitabı”, որ լույս է տեսել 1935 թվականին[57]։

Ամփոփելով կարող ենք նշել, որ թուրքախոս ուղղափառ հույները Օսմանյան կայսրությունում բնակվելիս ստեղծել են հարուստ հունատառ թուրքերեն՝ կարամաներեն ձեռագիր և տպագիր գրականություն։ Այս գրականության բովանդակային սահմանները շատ բազմազան են։ Մեծ տեղ են զբաղեցնում կրոնական գրքերը։ Կան տարեգրքեր, լեզվի ու քերականության վերաբերյալ գրքեր, ինչպես նաև մեծ թվով թարգմանություններ։ Հարկ է նշել, որ համաշխարհային գրականության մի շարք երևելի հեղինակների ստեղծագործությունների՝ հունատառ թուրքերեն թարգմանված տարբերակները նպաստել են Օսմանյան կայսրությունում եվրոպական իրականության, մշակույթի ու գաղափարների տարածմանը, քանի որ թարգմանական գրականության նմուշները հասանելի են եղել և ընթերցվել ոչ միայն հույների, այլ նաև թուրքերի և կայսրության այլ ժողովուրդների կողմից։

[1] Balta E., Gerçi Rum isek de, Rumca bilmez Türkçe söyleriz. Karamanlılar ve Karamanlıca edebiyat üzerine araştırmalar, İstanbul, Türkiye İş Bnkası Kültür Yayınları, 3. basım, 2012, s. 117.

[2]Ağca F., Hıristiyan Karamanlı Türkleri ve Karamanlı ağzı üzerine, Türkbilig, 2006, N 11, s. 4.

[3] Anzerlioğlu Y., Karamanlı Ortodoks Türkler, Ankara, Phoenix yayınevi, 3. Baskı, 2016,  s. 170․

[4]Երեմեև Դ., Թուրքերի ծագումը, Երևան, Հայաստան հրատ., 1975, էջ 228։

[5] Ekşi P., “Karamanlı edebiyatının tarihsel gelişimi”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 2/1, 2014, s. 281.

[6] Նույն տեղում։

[7]Ağca F., նշվ. աշխ., էջ 4։

[8]Anzerlioğlu Y., նշվ. Աշխ., էջ 138։

[9]Berkol B., 133 Yıl Önce Yayımlanan Yunan Harfleri İle Türkçe (Karamanlıca) Bir “Robinson Crusoe” Çevirisi, s. 137,  http://dergipark.gov.tr/download/article-file/101120

[10] Ekşi P., նույն տեղում։

[11] Նույն տեղում։

[12] Նույն տեղում։

[13]Սաֆրաստյան Ռ., Մելքոնյան Ռ., Թուրքիայի Հանրապետության պատմություն, Երևան, ԵՊՀ հրատ․, 2014,  էջ 94։

[14]Öztürk F., The Ottoman Millet System, s. 72, http://dergipark.gov.tr/download/article-file/12937

[15]Չոբանյան Գ., Հունական համայնքի նկատմամբ Օսմանյան կայսրության վարած քաղաքականության շարունակությունը հանրապետական Թուրքիայում, http://akunq.net/am/?p=19800 (10.03.2019)

[16] Ekşi P., նույն տեղում։

[17] Ağca F., նշվ. Աշխ., էջ 4։

[18] Korat G., Karamanlıca konusu, http://www.gurselkorat.com/2007/04/karamanlca-konusu.html (29.03.2019)։

[19] Փափազյան Հ., Մեսրոպատառ այլալեզու գրականության մասին, Բանբեր Մատենադարանի, N 7, Երևան, 1964, էջ 211։

[20] Balta E., Karamanlıca Kitapların Dönemlere Göre İncelenmesi ve Konularına Göre Sınıflandırılması, Müteferrika, sayı 13, 1998, s. 11 https://www.evangeliabalta.com/kitap/20_review.pdf

[21] Çakmak C., Karamanlı Türkçesine Genel Bir Bakış Denemesi, 1. Uluslarası Nevşehir Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri, 2. Cilt, 1. Baskı, Ankara, Nevşehir Üniversitesi Yayınları: 2, 2012, s. 199։

[22] Նույն տեղում։

[23] Berkol B., նշվ. Աշխ., էջ 138։

[24] Gazanfer İ., Anadolulu hemşehrilerimiz. Karamanlılar ve Yunan harfli Türkçe, Türkiye İş Bankası kültür yayınları, 2009, s. 109։

[25] Köremezli B., Karamanlica Yazilmiş İlk Roman Temeşa-İ Dünya Ve Cefakâr U Cefakeş’te Kullanilan Zarf-Fiiller, 1. Uluslarası Nevşehir Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri, 2․ Cilt, 1. Baskı, Ankara, Nevşehir Üniversitesi Yayınları: 2, 2012,  s. 79-80.

[26] Balta E., 1998, նշված աշխ. էջ 5։

[27] Çolak F., Karamanlıca Halk Hikâyeleri, Konya, Kömen yayınları, 2015, s. 18.

[28]Veli Aydın H., Nikolaos Soullidis ve Karamanlıca Osmanlı Tarihi, https://www.bisav.org.tr/Bulten/246/1493/nikolaos_soullidis_ve_karamanlica_osmanli_tarihi

[29] Ekşi P., նշվ. Աշխ., էջ 282։

[30] Çolak F., նույն տեղում։

[31] Նույն տեղում, էջ 19։

[32] Berkol B., նշվ. աշխ., էջ 139։

[33] Dryga I., Ukrayna’daki Karamanlica Yadigârlari: Türk Dili Tarihine Ve Araştirma Perspektiflerine Dair, s. 503, http://www.ayk.gov.tr/wp-content/uploads/2015/01/DRYGA-Iryna-UKRAYNA%E2%80%99DAK%C4%B0-KARAMANLICA-YAD%C4%B0G%C3%82RLARI-T%C3%9CRK-D%C4%B0L%C4%B0-TAR%C4%B0H%C4%B0NE-VE-ARA%C5%9ETIRMA-PERSPEKT%C4%B0FLER%C4%B0NE-DA%C4%B0R.pdf

[34] Dryga I., նշվ. Աշխ., էջ 506։

[35] Gazanfer İ., նշվ. Աշխ., էջ 103։

[36] Çolak F., նշվ. աշխ., էջ 17։

[37] Balta E., 2012, նշվ. Աշխ., էջ 130։

[38] Gazanfer İ., նշվ. աշխ., էջ 66։

[39] Ekşi P., նշվ. աշխ., էջ 284։

[40] Նույն տեղում, էջ 10։

[41] Veli Aydın H., նույն տեղում։

[42] Balta E., 1998, նշվ. աշխ., էջ 8։

[43] Gazanfer İ., նշվ. աշխ., էջ 77-78։

[44] Նույն տեղում, էջ 9։

[45] Ekşi P., նշվ. աշխ., էջ 283։

[46] Balta E., 1998, նշվ. աշխ., էջ 10։

[47] Նույն տեղում, էջ 13-14.

[48]Şimşek Ş., Karamanlıca Temaşa-i Dünya ve Cefakâr u Cefakeş ’te Zaman, Mekân ve Kapanış: Polipathis ’i Yeniden Yazmak, Bilig 84, 2018, s. 71.

[49] Balta E, 2012, նշվ. աշխ., էջ 1։

[50] Şimşek Ş., նշվ. աշխ., էջ 72։

[51] Նույն տեղում, էջ 6։

[52] Ekin C., Karamanlilarin Soy Kütükleri: Karamanlıca (Grek Harfli Türkçe) Kitabeli Mezar Taşları, Sanat Tarihi Dergisi, XXVI, 2017, s. 226.

[53] Ekin C., նշվ.աշխ., էջ 230։

[54] Նույն տեղում, էջ 232։

[55] Նույն տեղում, էջ 233։

[56] 126 Karamanlı türküsü bir kitapta, http://www.agos.com.tr/tr/yazi/19243/126-karamanli-turkusu-bir-kitapta

[57] Ağca F., նշվ. աշխ., էջ 11։

Akunq.net