Էղիլի իսլամացված հայերի պատմությունները «Թաքցված խաչ» վավերագրական ֆիլմում

 Վարդան Էստուկյան

Դիարբեքիրի Էղիլ գավառում ապրող իսլամացված հայերի կյանքի պատմությունները էկրանավորվել են։ Ֆիլմի ռեժիսոր լրագրող Ալթան Սանջարի ու Սերհաթ Թեմելի կողմից նկարահանած «Թաքցված խաչ» վերնագրով վավերագրական ֆիլմի կինոօպերատորը լրագրող Սերթաչ Քարայն է։ Զրուցեցինք 1915 թ․ու դրանից հետո այդ գավառում ու շրջակայքում ապրող հայերի ճակատագիրը, հատկապես գավառում բռնակվող իսլամացված հայերի ինքնության ճգնաժամը, 1915 թ․ հետո ստացած տրավմաները ու իրենցից հետո սերունդներին փոխանցած պատմությունները էկրանավորած «Թաքցված խաչ» ֆիլմի ռեժիսոր Ալթան Սանջարի հետ։

Ինչպե՞ս խաչաձևվեցին էղիլցի իսլամացված հայերի ու ձեր ճանապարհները։

Այդ պատմությունները նաև մեր պատմություններն են։ Իմ ընտանիքում երկու կողմից էլ կան իսլամացված հայեր․ մենք այդ պատմություններով մեծացանք։ Մանկության տարիներին Էղիլի փողոցներում մեր ընկերների հետ զբոսնելիս, ֆուտբոլ խաղալիս, անասնապահությամբ զբաղվելիս լսում էինք, որ մեզ «հայ» էին ասում։ Մեծացանք ու աշխարհի մասին որոշ բաներ սկսեցինք սովորել․ նախ` հայ ազգին ճանաչեցինք, ապա՝ ծանոթացանք հայկական մշակույթին ու կրոնին։ Սակայն մանուկ ժամանակ չէի հասկանում, թե մեզ ինչու էին հայ ասում, ավելին՝ մեզ մոտ չէի տեսնում հայկական մշակութային տարրեր, լեզվի մեջ հայերեն բառեր կային, բայց դա բավարար չէր։ Այդ ժամանակ իսլամացված հայերի մասին տեղեկություններն իսկապես սահմանափակ էին։ Այնուհետև կարդացի այդ ամենի մասին, մեր ընտանիքի մեծերի հետ խոսեցի ու ծանոթացա իսլամացված հայերի տաբուին։

Այս թեմայով վավերագրական ֆիլմ նկարահանելու միտքն ինչպե՞ս ծագեց։

Երբ ընտանիքում պատմություններ էին պատմվում, բջջային հեռախոսով ձայնագրում էի, այդպես եմ սկսել։ Երբ հավաքեցինք այդ պատմությունները, ասացինք․«Սրանք հետագայի համար պահպանելը մեր պարտավորությունն է»։ Այսպես ծագեց վավերագրական ֆիլմի նկարահանման միտքը։ Իհարկե սա պատասխանատու գործ է, քանի որ այս երկրում 1915 թվականը ամենամեծ տաբուներից մեկն է, ու վստահ եմ, որ ամեն բան 1915 թվից է սկսվել։ Ինչպես Սըրրը Սյուրեյա Օնդերի այն հայտնի պատմության մեջ է ասվում, այդ տարածքներում ամեն բան հայերի ու ասորիների նկատմամաբ իրականացված ցեղասպանությամբ է սկսվել։ Այդ իրադարձությունները շատերս խուսափում ենք ցեղասպանություն կոչել, սակայն եթե խնդիրը իր ճիշտ անունով չկոչենք, առերեսում հնարավոր չի լինի։

Թուրքիայում ժողովրդավարության տարածման գործում ներդրում ունենալու համար անհրաժեշտ է, որ մենք մեր հայացքը սևեռենք անցյալին։ Մենք ինչքան ուշացնենք այդ առերեսումը, այդքան չենք կարողանա հասկանալ ամեն առիթով Հրանտ Դինքի պատմածները։ Առերեսումը չի լինում անցյալը ջնջելու միջոցով, այլ լինում է դա ընդունելու ու դրա հետ առերեսվելու միջոցով։ Մեր միակ նպատակն այդ գործում մեր ներդրումն ունենալն է և, իհարկե ,1915 թ․ վերբերյալ ինքնաքննադատության զարգացումը։ Այս բոլոր մտահոգություններով սկսեցինք նկարահանել վավերագրական ֆիլմը։

Իսլամացված հայերը հիմնականում խուսափում են իրենց ինքնությունը ներկայացնելուց։ Այդ մարդկանց ինչպե՞ս եք համոզել խոսել։

Թուրքիայում իսլամացված հայերի խնդիրը դեռևս չի ընդունվում, սակայն հասել է այն աստիճանի, որ խոսվում է այդ մասին, ինչը գրեթե հայուր տարի տևեց։ Դեռևս սպասում ենք ընդունվելու աստիճանին հասնելուն, քանի որ դա միևնույն ժամանակ կնշանակի 1915 թ․ հետ առերեսում։ Մի կարծրատիպ կա, որ կարծես, իրենց իսկ խոսքով, այդ հողերում դարերով ապրած հայերը մի առավոտ հանկարծակի որոշում են մուսուլման դառնալ․ սա հենց անցյալի հետ չառերեսվելու խնդրից է բխում։ Մեզ համար ամենամեծ առավելությունը «ներսից» լինելն էր։ Ներսում լինելու ժամանակ դռները մի փոքրի ավելի հեշտ են բացվում, լեզուներն ավելի հեշտ են հասկացվում։ Սակայն դա բավարար չէր. այս անգամ անհրաժեշտ էր այդ ամենը պատմել տեսախցիկի առաջ։ Հենց այդ ժամանակ մարդկանց կազմած նախադասությունները ձայնագրությունից հետո սկսվեցին փոխվել։ Այդ ընթացքում ձայնագրությունը չենք անջատել ու վավերագրական ֆիլմը մի փոքր էլ զրույցի է վերածվել. այսպես ենք արել, որ իրենք իրենց հանգիստ զգան։ Երբ ֆիլմը ցուցադրվի, բոլորդ կտեսնեք, որ պատմողները սովորաբար զրուցում են, քանի որ իրենց պատմությունները իրենցից քաշելու այլ տարբերակ չկար։ Պետք է նշեմ նաև, որ որոշ դռներ մեր երեսին փակվեցին. «կապ չունենք» ասողներ էլ եղան, «անցել գնացել է» ասողներ էլ։ 1915 թ․ անցել է, բայց վախը դեռևս տիրապետող է։ Կարճ ասած՝ մարդկանց համոզելու համար, որ խոսեն, նրանց ընտանիքից որևէ մեկի հետ հանդիպումներ կազմակերպեցինք, այդ հանդիպումները շարունակեցինք զրույցի մթնոլորտում և, ամենակարևորը, ստիպված եղանք խոստանալ, թե՝ «Ձեզ հետ որևէ բան չի պատահի»։

-Դիարբեքիրը վերջին տարիներին շրջափակման մեջ է։ Այդ պայմաններում իսլամացված հայերի հետ կապված աշխատանքներ կատարելիս ինչպիսի՞ դժվարությունների հանդիպեցիք

-Տեղին կլինի ասել, որ վավերագրական ֆիլմի նկարահանման աշխատանքները թաքուն ենք արել։ Մեզ հարցնում են․«Դուք ինչու՞ աշխատանքի ընթացքում չեք բարձրաձայնել այդ մասին»։ Դա միասին քննարկեցինք ու հաշվի առնելով, որ անգամ չբարձրաձայնելու դեպքում խոչընդոտների ենք հանդիպելու, որոշեցինք նկարահանումների փուլն անաղմուկ անել։ Նկարահանումների համար միջնորդների դիմեցինք, հեռախոսով խոսեցինք, նկարահանումների մեծ մասը փակ տարածքներում կամ էլ այնպիսի բաց վայրերում արեցինք, որտեղ մարդիկ չկային։ Մեր ամենամեծ վախն այն էր, որ կարող էին խոչընդոտել մեր գործունեությանն ու խլել տեսագրությունները։ Սակայն ականջից ականջ հասել էր նկարահանումների լուրը, և անցակենտերում մի քանի անգամ մեզ կանգնեցրեցին, սպասեցրին։ Մեզ հարցրեցին, թե տեսախցիկներն ինչի համար են, նրանց կարողացանք համոզել լրագրողական քարտը ցույց տալով։ Նկարահանումներն այսպիսի ճնշումների տակ արեցինք, սակայն պետք էր նաև դրսում նկարահանումներ անել։ Ուզում էինք Էղիլը հանդիսատեսին ցույց տալ ու դրոնով նկարահանումներ անել, սակայն հնարավոր չեղավ դա իրականացնել։ ֆիլմում առկա դրոնով արված նկարահանումները մեզ է տվել մեր ընկերներից մեկը, որը չցանկացավ, որ իր անունը բացահայտենք։

Մենք ցանկացանք այնպիսի մի աշխատանք անել, որը լույս կսփռեր այս տարածքների պատմության վրա, պատմություն, որի հետ առերեսվել է անհրաժեշտ։ Դա անելու ժամանակ զգացինք մեզ սևեռված հայացները։ Բոլոր տեսանյութերը բազմացնում էինք երեք-չորս օրինակով։ Մեր միակ մտահոգությունն այն էր, որ կարողանանք թաքցնել այդ օրինակները, եթե հանկարծ մեր տեսագրությունները խլվեին մեզնից։

Վավերագրական ֆիլմի ավարտի համար աջակցելու կոչով հանդես եկանք․․․

Արդեն նշեցի, որ այդ ֆիլմի նկարահանման աշխատանքներն առանց խոչընդոտների ավատին հասցնելու համար թաքուն արեցինք։ Ծախսերը հոգացինք մեր հավաքած գումարով, սակայն երբ գործը հասավ տեխնիկական աշխատանքներին, մեր ֆինանսական միջոցները բավական չեղան։ Մենք էլ համացանցի միջոցով օգնության կոչով հանդես եկանք, քանի որ այդ տեսանյութերն արդեն կրկնօրինակել ու նկարահանումներն էլ ավարտել էինք։ Բարձրաձայնեցինք մեր գործի մասին ու նախ խիստ քննադատությունների արժանացանք, այնուհետև աջակցություն ստացանք։ Մի քանի օր առաջ էլ ծախսերի մի մասը հոգալու համար աջակցություն ստացանք։ Ձեր միջոցով մեզ աջակցած մարդկանց շնորհակալություն եմ հայտնում։

Քանի որ անդրադարձանք աջակցության թեմային, կցանկանամ հետևյալն ավելացնել․«Նյութապես օգնություն չտրամադրած, սակայն մեզ տեղեկություններ հաղորդելու համար նամակներ գրած տասնյակ մարդիկ եղան։ Դա մեզ համար իսլամացված հայերի մասին ավելի շատ աշխատանք կատարելու խթան հանդիսացավ։ Տեղեկություններ ստացանք, որոնք մեզ թույլ կտան կապ հաստատել մեզ նամակ ուղարկած անձանց մեծ մասի հետ։ Մի նպատակ ունենք. 1915 թ․ ավելի լայն տեսանկյունից պատմող աշխատանքի համար հանդիպումներ սկսել։ Դրա համար բաց ենք ցանկացած տեղեկություն, փաստաթուղթ, նյութ ստանալու ու համատեղ աշխատանք կատարելու հարցում։ Ուզում ենք, որ Թուրքիան ժողովրդավար դարձնել ցանկացող բոլոր կազմակերպություններն ու խմբերն իմանան այս մասին։

Հանդիսատեսը ինչպե՞ս ու որտե՞ղ կարող է գտնել այս վավերագրական ֆիլմը

Ֆիլմը դեռևս մոնտաժի փուլում է, երբ տեխնիկական աշխատանքներն ավարտվեն, ցանկանում ենք այն ուղարկել որոշ կինոփառատոներում ցուցադրության։ Կինոփառատոների մեծ մասի համար գործում է մինչև այդ «չհրապարակելու» կանոնը, ինչի պատճառով ֆիլմը հանդիսատեսի դատին կներկայացվի ավելի ուշ։ Այդ փուլի ավատից անմիջապես հետո ֆիլմը կտարածենք համացացում՝ անգլերեն, հայերեն ու որոշ հատվածներում թուրքերեն տողատակերով, որ բոլորին հասանելի լինի։ Մենք ցանականում ենք մի պատմություն պատմել ու ցուցադրել այն, այդ նպատակով հանդիսատեսին շատ չենք սպասեցնի, կապահովենք ֆիլմի դիտումը երկրի բոլոր շրջաններում։ Գլխավորապես դիտումներ կկազմակերպենք Էղիլում, Դիարբեքիրում, Ստամբուլում, Անկարայում և բազմաթիվ այլ վայրերում։ Որոշ եվրոպական երկրներից մեզ հետ կապ են հաստատել ու առաջարկել իրենց մոտ էլ դիտումներ կազմակերպել, հարցազրույց տալ, ինչը ևս ցանականում ենք իրականացնել։ Առերեսմանն ուղղված այս աշխատանքը բոլորին դյուրությամբ հասանելի կլինի։

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/22341/egilli-muslumanlastirilmis-ermenilerin-hikyeleri-sakli-hacta

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net