ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ԽՈՐՀՐԴԱՆՇԱՆՆԵՐԸ*

Հայկազուն Ս. Ալվրցյան

 

Աշխարհը ղեկավարում են ոչ թե մարդիկ և օրենքները,

այլ նշաններն ու խորհրդանշանները:

 Կոնֆուցիոս

ՄՈՒՏՔ

Հայաստանի Հանրապետության խորհրդանշանների ընդունման մա­ սին գոյություն ունեն արխիվային փաստաթղթեր և ժամանակակիցների հուշեր, որոնցից առավել մանրամասն տեղեկություններ են պահպան­ վել ՀՀ չորրորդ վարչապետ Սիմոն Վրացյանի աշխատության մեջ, ով անձամբ մասնակցել է Հայաստանի խորհրդի այն նիստերին, որոնցում հաստատվել են երկրի խորհրդանշանները:

 

1.ՀԱՅՈՑ ԵՌԱԳՈՒՅՆԻ ԾԱԳՈՒՄԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

 

 

Հայաստանի Հանրապետության դրոշը

Սիմոն Վրացյանի վկայությամբ՝ դեռևս ՀՀ կառավարության ու Հայաստանի խորհրդի ձևավորման շրջանում քննարկումեր են եղել ՀՀ պետական դրոշի վերաբերյալ: Ծավալված քննարկումից հետո ներկայացված եռագույն տարբերակը՝ կարմիր, կապույտ, նարնջագույն, ընդունվել է որ- պես պետական դրոշ՝ պայմանով, որ այն վերջնականապես կհաստատվի «Սահմանադիր ժողովի կողմից, որը պէտք է գումարւէր Հայաստանի երկու հատւածների միացումից յետոյ»[1]: Սակայն Սահմանադիր ժողով չգումարվեց և, բնականաբար, դրոշը մնաց անփոփոխ:

ՀԽՍՀ Գերագույն Խորհուրդն այս դրոշը նույնությամբ ընդունեց 1990 թ. օգոստոսի 26-ին՝ որպես Հայաստանի Հանրապետության պետական դրոշ[2]: Թեև Ս. Վրացյանը չի հաղորդում, թե այս նախնական քննարկման ժա- մանակ ինչ խորհուրդներ են վերագրվել գույներին՝ առանձնաբար և մասնավորապես դրոշին՝ որպես խորհրդակիր ամբողջություն, սակայն հաստատում է, որ «Դրօշակի ձևի և գոյների շուրջ եղան բաւական երկար խորհրդակցութիւններ… լսւեց հայկաբան Ստեփան Մալխասեանի հիմնաւորւած զեկուցումը հայկական դրօշակի մասին և, ի վերջոյ, որոշւեց ընդունել վերոյիշեալ երեք գոյները»[3]: Նա նաև նշում է, որ դրոշի գույների վերաբերյալ թեև տարբեր կարծիքներ եղան, այնուամենայնիվ ոչինչ չի հաղորդում այդ քննարկման բովանդակության մասին և ավելացնում է, որ Հայաստանի խորհուրդն էլ այն կարծես չի կարևորել և այդ մասին որոշում չի ընդունել։ Ուստի Ս. Վրացյանը վկայում է, որ «…դրօշակն իր ամբողջութեան մէջ, գոյների ընտրութիւնն ու դասաւորութիւնը, աւելի շուտ, արդիւնք էր քւեարկութեան պատահականութեան»[4]: Դրա հետ միասին նա հայտնում է նաև որ դրոշի գույներից հատկապես վեճի առարկա էր դարձել նարնջագույնը, որը համառորեն պաշտպանում էր վարչապետ Հովհ. Քաջազնունին՝ զուտ գեղագիտական նկատառումերով։

Ս. Վրացյանը փոխանցում է նաև առանձին պատգամավորների տեսա- կետները, որոնց համաձայն՝ «Կարմիրը հայ ժողովրդի թափած արիւնն էր, կապոյտը՝ Հայաստանի կապոյտ երկինքը, և նարնջի կամ ոսկու գոյնը՝ խտացումը աշխատանքի»[5]:

Սակայն մեր ձեռքի տակ եղած փաստերը վկայում են, որ եռագույնի տարբեր գույների ու նրանց երանգների առիթով քննարկումերը շարու- նակվել են ՀՀ գոյության ողջ ժամանակամիջոցում։ Որովհետև արդեն 1918 թ. սեպտեմբերի 19-ին հրապարակված ՀՀ Ներքին գործոց նախարար Արամ Մանուկանի շրջաբերական-հրահանգով սահմանվել էր, որ «Հայաստանի Հանրապետութեան պետական-կառավարական հիմնարկությունները պէտք է ունենան և կրեն Հանրապետութեան դրօշակ հետևյալ գոյներով ըստ կարգի վերևիցներքև՝ կարմիր, կապոյտ, դեղին։ Յայտնելով այս մասին, առաջարկում եմ անմիջապէս կիրառել սոյն հրահանգը և հետևել նրա իրագործման»[6]:

Այս շրջաբերականը վկայում է, որ ՀՀ դրոշի երրորդ գույնի ընտրության հարցը դեռևս բաց էր մնում, քանի որ դեղին գույնը կարող էր մատուցվել թե՛ իր ուղղակի տեսքով, թե՛ իր երանգներից մեկը հանդիսացող նարնջա- գույնով։ Սակայն դրանից հետո էլ եղել են այլ առաջարկներ, քանի որ ծիածանի երեք հիմական գույները խորհրդանշող կարմիրը, կապույտն ու դեղինը ունեն բազմաթիվ երանգներ։

Գեղանկարիչ Մարտիրոս Սարյանը նախագծել է ՀՀ դրոշի տարբերակ- ներ, որոնք պահվում են ՀՀ Ազգային արխիվում։ Առաջինն ընդգրկում էր ծիածանի բոլոր գույները, երկրորդը եռագույն էր, որտեղ նարնջագույնի փոխարեն առաջարկվում էր դեղինը՝ որպես երկրորդ գույն, սակայն Մարտիրոս Սարյանը նաև այն կարծիքին էր, որ անգամ նարնջագույնով եռագույն դրոշը խորհրդանշում է ծիածանը, քանի որ ծիածանի հիմական գույներն այդ երեքն են՝ կարմիր, կապույտ, դեղին-նարնջագույն:

Այդ պատճառով Նոր Նախիջևանից Ալ. Խատիսյանին ուղղված իր 1919 թ. հուլիսի 31-ի նամակում Մարտիրոս Սարյանն առաջարկում էր մանրամասնել ծիածանի երեք հիմական գույները՝ դրանք վերածելով վեցի, իսկ նարնջագույնին հաջորդող դեղինը տեղադրել դրոշի միջնամասում[7]։ Սակայն հերթականության նման փոփոխությունը տանում էր Դոնի կազակության դրոշի ընդօրինակմանը։ Ուստի, ի վերջո, ՀՀ դրոշի վրա առկա ծիածանի հիմական գույների հերթականությունը պահպանվեց, բայց դեղինի երանգներից ընտրվեց հայերիս համար ամենահոգեհարազատը՝ նարնջագույնը։

Նշենք, որ բոլոր ազգերն էլ պայքարել են ազատության համար և ար- յուն թափել, բոլոր ազգերի հայրենիքների երկինքն էլ կապույտ են, շատ երկրներում էլ աշխատանքի խտացումն արտահայտվում է նարնջագույն ցորենով (հացի ընդհանրական խորհրդանշանը): Անգամ աստվածամերժ- խորհրդային զինանշանի վրա այն պատկերված էր ցորենի ժապավենա- պատ խրձով: Եզրակացությունն այն է, որ գույներն ընդհանրական են՝ չկա ազգային գույնով արյուն, ազգային կապույտ երկինք, ազգային (հացի) աշխատանքի գույն (նարնջագույն), բայց, ինչպես կտեսնենք ստորև, կա այս խորհուրդների ազգային ընկալում և իմաստավորում:

Այժմ փորձենք հասկանալ, թե պատահականությա՞ն արդյունք էր արդյոք գույների նման ընտրությունն ու դասավորությունը: Թեև հայտնի չէ, թե Ստ. Մալխասյանն ինչպես է բացատրել առաջարկված գույների խորհուրդ- ները կամ իմաստները, սակայն նա հայ մատենագիտության խոշոր գիտակ էր և լավ գիտեր հատկապես գույների և թվերի խորհուրդները, որոնք, ինչպես ասում է հայոց մեջ խորհրդանշանների մեծագույն գիտակներից մեկը՝ Ներսես Շնորհալին, բոլորին չէ, որ հայտնի էին, «այլ սակաւուց, և բովանդակ Աստծոյ միայն»[8]:

Քրիստոնեական քաղաքակրթության և հատկապես խորհրդաբանական նշանագիտության ականավոր գիտակներից մեկը՝ Նիկոլայ Բիչկովը այս համաքրիստոնեական երևույթի մասին գրում է. «Ամբողջ աշխարհը, ինչպես բնական, այնպես էլ սոցիալական, միջնադարյան մարդուն պատկերանում էր որպես խորհրդանշանների, պատկերների, նշանների, այլաբանությունների մի հսկայական, խիստ կանոնավորված համակարգ, որ բացվում էր որպես գիրք մարդու առջև, որը ձգտում էր այն կարդալ, իսկ տգետների համար այն մնում էր հանելուկ»[9]:

Քրիստոնեական մշակույթի մեջ թվերն ու գույները ունեին բացառիկ խորհրդաբանական նշանակություն: Ժամանակագրական առումով առաջ- նությունը թերևս պատկանում է թվերին, որոնց արմատները ձգվում են անտիկ աշխարհից, սակայն գույները ևս օժտված են խորհուրդներով, որոնք առավել ընդգծված արտահայտվեցին աստվածաշնչյան թեմաներով ստեղծված մանրանկարներում և սրբապատկերներում: Գույներից հատկա- պես կարևորվում է համաքրիստոնեական տարածում ունեցող կարմիրը, որը թերևս ամենախորհրդանշականն է:

Այն, որ գույների մեջ կարմիրն առանձնահատուկ է իր խորհուրդով, միջնադարի հայ մտքի կողմից բազմիցս է վկայվել: Դեռևս Հովհաննես Օձնեցին կապույտի և կարմիրի մասին գրում է. «Կապուտակաւն զերկնաւորն եցոյց առաքինութիւն և կարմրովն մանուածոյ՝ զանապական արեանն կցորդութիւն, որով հաւասարեաց մեզ արեան և մարմոյ: Եւ բեհեզովն սպիտակաւ զԱստուածութեանն ընդ բնութիւնս մեր խառնում, և ծիրանեաւն՝ զծածկեալ խորհուրդ անճառելի տնօրէնութեան»[10]։ Այսինքն՝ կա- պույտը խորհրդանշում է երկնավոր առաքինությունը, կարմիրը՝ անապա- կան արյունը, սպիտակը` մեր էության մեջ Աստվածության խառնումը, ծի- րանին՝ անճառելի տնօրինության ծածկալ խորհուրդը:

Ստ. Մալխասյանը իր «Հայերէն բացատրական բառարանում» հենվում է դեռևս Օձնեցու ժամանակներից գիտությանը հայտնի գույների տեսության վրա: Հայկազան բառարանը ևս կարմիրը բացատրել է ըստ նախնյաց իմաստավորման՝ կարմիրը ստուգաբանելով որպես արյան գույն, որը բազմաթիվ լեզուներում նույն իմաստն ունի, օրինակ՝ պահլավերեն՝ կարմիր, պարսկերեն՝ ղըրմըզի, եբրայերեն՝ գարմիր, հին հնդկերեն՝ գարմիլա և այլն:

Քրիստոնեական մշակույթի մեջ կարմիրը, ինչպես տեսանք Օձնեցու մոտ, խորհրդանշում է Հիսուս Քրիստոսի անապական արյունը, նույնն է թե՝ Հիսուս Քրիստոսին, և քանի որ Հիսուսն ասում է՝ «Ես և Հայրը մի ենք», ուրեմն Աստծուն՝ երկնային ԹԱԳԱՎՈՐԻՆ: Այս խորհուրդն է պարունակում այն իրողությունը, որ երկրի վրա Աստծո փոխանորդները՝ երկրային թագավորները, կրում էին վառ կարմիր պատմուճաններ (արքայական ծիրանի) և կարմիր կոշիկներ:

Կապույտը Հրաչյա Աճառյանի ստուգաբանությամբ նշանակում է երկինք կամ երկնքի գույն: Ուրեմն՝ դրոշի կապույտը Աստծո և մարդու միջև ընկած տարածության խորհրդանիշն է, այլ կերպ՝ խաղաղությունը, որը մարդու հոգում երկնավոր առաքինության ծնողն է: Հիսուսն իր աշակերտներին ողջունում էր «Խաղաղություն ձեզ»[11] արտահայտությամբ: Ե՛վ քրիստոնեական, և՛ հուդայական (շալոմ), և՛ իսլամական (սալամ) ավանդույթի մեջ մարդիկ առայսօր իրար մաղթում են խաղաղություն, առողջություն կամ խաղաղ երկինք՝ այն պատկերացնելով կապույտ:

Նարնջագույնն ըստ էության ցորենագույնն է: Ցորենը (այլ կերպ՝ հացը), երկրի վրա լինելով մարդու կենսաբանական գոյության համար անհրաժեշտ հիմական միջոցը, խորհրդանշում է երկիրը՝ իսկ խորհրդաբանական մարդակում խորհրդանշում է հոգևոր հացը։ Հիշենք Հիսուս Քրիստոսի խոսքը վերջին ընթրիքի ժամանակ. «Յիսուսը հացն առաւ և օրհնելով կտրեց, և աշակերտներին տուաւ և ասեց. Առէ՛ք կերէք, այս է իմ մարմինը։ Եւ բաժակն առաւ, գոհացաւ, նորանց տուաւ և ասեց. Խմեցէ՛ք դորանից ամենքդ։ Որովհետև այդ է իմ արիւնը նոր ուխտի, որ թափվում է շատերի համար ի թողութիւն մեղաց»[12]:

Այստեղ խոսքը հոգևոր հացի և նրա իմաստի մասին է. այսինքն՝ լսե՛ք իմ խոսքը (մարմին) և հասկացեք նրա իմաստը (արյուն): Սա մեր էպոսում դրոշակի արժեք ունեցող կարգախոս է. «Հացն ու գինին՝ Տեր Կենդանին», որը միշտ արտաբերում էին հերոսները պատերազմի գնալիս:

Դրոշի խորհուրդն ընկալելու համար կարևորվում է այն հանգամանքը, որ ծիածանը խորհրդանշում է Աստծո ուխտը մարդկանց հետ ջրհեղեղից անմիջապես հետո. «Եւ Աստուած ասաց. Սա է այն ուխտի նշանը, որ ես դնում եմ իմ ու ձեր մէջ, և ձեզ հետ լինող ամեն շնչաւոր կենդանու մէջ յաւիտենական դարերի համար. Իմ աղեղը դրի ամպի մէջ, և նա ուխտի նշան լինի իմ ու երկրի մէջ։ Եւ լինի որ ես երկրի վերայ ամպ բերելիս՝ աղեղը ամպի մէջ տեսնուի»[13]:

Այս հանգամանքը նշում է նաև հանրահայտ «Britannica»-ն` հիշատակելով Ղևոնդ Ալիշանին, սակայն այն տարբերությամբ, որ Ալիշանը կապույտի փոխարեն առաջարկում էր կանաչ գույնը: Փարիզի հայկական ուսանողական համաժողովը 1885 թ. դիմել էր Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության անդամ Ղևոնդ Ալիշանին՝ Հայաստանի ապագա պետության համար դրոշ ստեղծելու խնդրանքով. «Վերջինս խորհուրդ է տալիս օգտագործել «ծիածանի գույներով դրոշ, որը տրվել է հայերին, երբ Նոյ Նահապետը հանգրվանել է Արարատ լեռան վրա»: Նա առաջարկել է կարմիր, կանաչ ու կապույտ գույները: Հայերը շատ քննարկումեր են ունեցել դրո- շի ճիշտ գույների ընտրության շուրջ»[14]։

Ղևոնդ Ալիշանի նախագծած դրոշը, Հայկական Սփյուռքի դրոշը, 1895թ.

 

 Վերոնշյալ մեջբերման մեջ էական է այն հաստատումը, որ «Հայերը շատ քննարկումեր են ունեցել դրոշի ճիշտ գույների ընտրության շուրջ»:

Արդ՝ մի՞թե այս ամբողջը պատահականության հետևանք է: Անգամ թռուցիկ հետադարձ հայացքի դեպքում տեսնում ենք, որ կարմիր, կապույտ, դեղին գույներով դրոշը դարերի պատմություն ունի. 1773 թ. Հնդկաստանի Մադրաս քաղաքում լույս տեսած «Որոգայթ փառաց»-ում Շահամիր Շահամիրյանն ապագա հայոց պետության համար առաջարկում էր եռագույն դրոշ՝ կարմիր, կապույտ, դեղին գույներով, որոնք պետք է տեղ գտնեին նաև բանակի համազգեստի մեջ: Սահմանվող կարգի հանաձայն՝ հայոց ապագա բանակը բաժանվելու էր երեք զորախմբի, որոնք տարբերակվելու էին դրոշների գույներով՝ կարմիր, կապույտ, դեղին:

Ըստ այդմ՝ 3 զորախմբերի սպարապետները կոչվելու էին՝

ա. Կարմիր դրոշի սպարապետ,

բ. Կապույտ դրոշի սպարապետ,

գ. Դեղին դրոշի սպարապետ[15]:

Ինչու՞ էր Շահամիրյանն այդքան վստահ իր առաջարկի մեջ: Որտեղի՞ց էր գալիս դրոշի այդ տարբերակը: Կասկած չկա, որ նա լավ գիտեր հայոց պատմությունը, նաև կիլիկան շրջանի պատմությունը, որը համարում էր

«Հայոց երկրի» պատմության բնական շարունակությունը: Ուստի այս առաջին սահմանադրության ներածության մեջ նա գրում է. «…մոտ չորս հարյուր տարվա մի ժամանակամիջոց է, ինչ Հայոց երկրից ու ազգից վերացել է թագավորությունը»[16]: Հստակ է, որ «Հայոց երկիր» ասելով, Շահամիրյանը նկատի ունի Կիլիկիայի Հայոց թագավորությունը: Եւ նույնքան հստակ է, որ նա հայոց ապագա պետության համար առաջարկում է ընդունել Լուսինյանների գահակալության շրջանի Կիլիկիայի թագավորական դրոշը՝ կարմիր-կապույտ-դեղին:

Կիլիկիայի Հայոց թագավորության դրոշը Լուսինյանների օրոք

 

 Մինչդեռ արևմտյան և ռուսական ավանդույթն առաջին եռագույնն է համարում 16-րդ դարում՝ 1573 թ., Հոլանդիայում օգտագործված մի դրոշ՝ այսպես կոչված արքայազն Վիլհելմ 1-ին Օրանացու դրոշը՝ նարնջագույն, սպիտակ և կապույտ գույներով։

Հոլանդական արքայազն Վիլհելմ 1-ին Օրանացու դրոշը, 1572թ.

Բայց, ինչպես ասվեց, դրանից ուղիղ 200 տարի առաջ եռագույն է եղել Կիլիկիայի Հայոց թագավորության դրոշը:

Այն, որ կարմիր-կապույտ-նարնջագույն դրոշը 1918 թվականին Ազգային խորհրդում կամ էլ՝ Հայաստանի խորհրդում կայացած պատահական քվեարկության արդյունք չէ, փաստվում է նաև մեկ այլ հանգամանքով. դրոշի այս տարբերակը հայոց մեջ գոյություն է ունեցել մինչև վերոնշյալ նիստերը: 1918 թ. Մայիսյան հերոսամարտերի ժամանակ այն օգտագործել են հայկական բազմաթիվ զորամիավորումեր: Հայ Յեղափոխական Դաշնակցության Երևանի թանգարանում պահպանվում է առաջին հրաձգային գնդի դրոշը. այն կարված է սև գույնի ավելի մեծ դրոշի վերին աջ հատվածում: Սրա բացատրությունն այն է, որ Առաջին աշխարհամարտին մասնակցող հայ կամավորական գնդերն ռուսական ցարի որոշմամբ պետք է կրեին սև դրոշներ: Այստեղ կատարվել է ուշագրավ համադրություն. աշխարհամարտին մասնակցած կամավորական գնդերը իրենց համարում էին ոչ միայն ռուսական, այլև նոր ձևավորվող հայկական զինուժի միավորներ: Իսկ գույների նման համադրությունը գալիս է Կիլիկիայի Հայոց թագավորության կամ Շահամիրյանի առաջարկած դրոշի գույներից, որոնք, փաստորեն, նույնն են (ինչպես տեսանք՝ Մ. Սարյանը նույնպես դեղինն ու նարնջագույնը չէր հակադրում միմյանց):

Երկու խոսք էլ եռագույնի թվի խորհուրդի մասին: Նախ ասենք, որ քրիստոնեական ավանդույթը եռագույնն ավանդաբար կապում է Սուրբ Երրորդության խորհրդի հետ, որը հայկական եռագույնի դեպքում լիովին համապատասխանում է գույների խորհուրդներին. այսինքն՝

ա. Աստված (Ազատությունը՝ կարմիրը),

բ. Հիսուս Քրիստոսը Աստծո և մարդու միջև ընկած տարածությունն է, Աստծու հետ հաշտվելու, նրան հասնելու միակ ճանապարհը՝ (Խաղաղությունը, որն է երկնային առաքինությունը՝ կապույտը):

գ. Եվ երկիրը՝ Սուրբ Հոգու շնորհների վայրը, ուր գործում-աշխատում է մարդը: Սուրբ Հոգու շնորհները մարդուն տրվում էին երկրի վրա («զհաց մեր հանապազորդ տուր մեզ այսօր») (հացն հանապազորդ՝ աշխատանքը՝ նարնջագույնը):

Սա հայ ժողովրդի դարավոր բաղձանքն է, որ մարմավորվել է համահայկական նվիրական նշանով՝ ԱԶԳԱՅԻՆ ԴՐՈՇՈՎ:

Պետության խորհրդանշանները, և հատկապես դրոշը, օժտված   են նվիրականությամբ  և սրբազնությամբ քանի որ, ինչպես տեսանք իրենց խորհուրդներով ուղղակիորեն բխում են սրբազան հասկացություններից: Միջնադարյան քրիստոնեական խորհրդանշանի լավագույն գիտակներից մեկն այս մասին ուշագրավ հաստատում է կատարում. «Խորհրդանշանը պայմանական նշանից տարբերվում է սրբության տարրի առկայությամբ»[17]: Մեծն Միքայել Նալբանդյանը մոտ 160 տարի առաջ է արձանագրել այս ճշմարտությունը մեր ապագա դրոշի համար.

Նայիր նորան՝ երեք գույնով,

Նվիրական մեր նշան…

Իսկ այն, որ կարմիրը հաճախ մեկնաբանում են որպես ազատության համար մղված պայքարում թափված արյան խորհուրդ, բոլորովին չի հա- կասում ասվածին, քանզի Աստծո բազում անուններից մեկը հենց ԱԶԱՏՈՒԹՅՈՒՆ է. «Իսկ երբ դառնան Տիրոջը, ապա վարագոյրը կը վերացուի, որովհետև Տէրն ինքը Հոգին է. ուր որ Տիրոջ Հոգին է, այնտեղ ազատութիւն է»[18] կամ «Այնպէ՛ս խօսեցէք և այնպէ՛ս գործեցէք, որպէս թէ ազատութեան օրէնքով էք դատուելու»[19] (հիշենք թեկուզ Մ. Նալբանդյանի հայտնի բա- նաստեղծության առաջին տողը. «Ազատն Աստուած այն օրից», իսկ Որդու հեղած արյունը առ Աստված (դեպի ազատություն) տանող միակ ճանապարհն է («Ես եմ ճամբան ու ճշմարտութիւնը և կեանքը»[20]):

 

2. ՀՀՊԵՏԱԿԱՆ ԶԻՆԱՆՇԱՆԻ ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅԱՆ ՄԵԿՆԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՓՈՐՁ

 

Հայաստանի Հանրապետության զինանշանը

1920 թ. հուլիսին ՀՀ Խորհրդարանի կողմից կանքի է կոչվում մի հանձ- նախումբ, որը պետք է նրա հաստատմանը ներկայացներ նորաստեղծ Հա- յաստանի Հանրապետության պետական զինանշանի տարբերակներ: Ի թիվս էջմիածնական բազմաթիվ մտավորականների՝ հանձնախմբի անդամ էին նաև խոշորագույն հայագետներ Հակոբ Մանանդյանը, Ստեփան Մալխասյանը, ճարտարապետ Ալեքսանդր Թամանյանը, գեղանկարիչ Հակոբ Կոջոյանը: Մոտ երկշաբաթյա ուսումասիրություններից և հետազոտություններից հետո Խորհրդարանի հաստատմանն է ներկայացվում ՀՀ պետական զինանշանի տարբերակը, որը կազմել էին Ալեքսանդր Թամանյանը և Հակոբ Կոջոյանը: Զինանշանը Խորհրդարանի կողմից ընդունվում է պայմանով, որ այն վերջնականապես կհաստատվի Սահմանադիր ժողովի կողմից: Սակայն քանի որ Սահմանադիր ժողով չգումարվեց, ուստի ինչպես դրոշը, այնպես էլ զինանշանը մացին անփոփոխ:

Կնիքի տարբերակ

Հայաստանի Հանրապետության զինանշանի կենտրոնական մասում՝ վահանի վրա, պատկերված են հայկական չորս թագավորական տոհմերի՝ Արտաշիսյանների, Արշակունիների, Բագրատունիների և Ռուբինյանների (Կիլկյան թագավորություն) զինանշանները։ Դրանք բոլորում են բիբլիական Արարատ լեռան պատկերը, որի գագաթին ուրվագծվում է Նոյյան տապանը, Արարատ լեռան վերևում տեղադրված են ՀՀ տառերը:

Վահանի երկու կողմից պատկերված են առյուծ և արծիվ, որոնք խորհրդանշում են ոգու, իշխանության, աննկունության և արիության ուժը։ Ներքևում պատկերված սուրը խորհրդանշում է հայ ժողովրդի պայքարը հանուն ազատության և անկախության, փետուրն ու հասկերը՝ հայ ժողովրդի ստեղծարար տաղանդը և խաղաղասիրությունը։

Զինանշանի բոլոր պատկերներն ակնհայտ խորհուրդներ ունեն, որոնք միասին ստեղծում են մեկ խորհրդաբանական կառույց. դա ՀԱՅՈՑ ՓԱՌՔԻ ԺԱՌԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆՆ է: Այդ ժառանգությունը բաղկացած է աշխատանքը խորհրդանշող ցորենի խրձից, մտավոր աշխատանքի խորհրդանիշ գրչից, հանուն ազատության պայքարի խորհրդանշանից (շղթան փշրող սուրը), որոնք հենված են փառքի ժապավենի վրա (զինանշանի ամենաներքևում): Այս փառքի արարիչն ու ժառանգորդն է հայ ժողովուրդը՝ իր չորս արքայատոհմերով (վահանի վրա չորս արքայական զինանշանները) և միասնական հայրենիքով` Արևմտյան (վահանը աջից բռնած արծիվը) և Արևելյան (վահանը ձախից բռնած առյուծը) Հայաստաններով:

Վահանի կենտրոնում Հայաստանի զույգ խորհրդանշաններն են՝ Աստ- վածաշնչյան Արարատ լեռը և նրա վրա Մեծ ջրհեղեղից հետո հանգրվանած Նոյյան տապանը:

 

 3.ՀՀ ՊԵՏԱԿԱՆ ՕՐՀՆԵՐԳԸ

 

Հայաստանի Հանրապետության ազգային օրհներգի վերնագիրն է «Մեր հայրենիք»: Բաղկացած է չորս քառատողից, որոնք վերցված են Միքայել Նալբանդյանի՝ 1859 թ. գրված «Իտալացի աղջկա երգը» (18 տուն) հայտնի բանաստեղծությունից (օրհներգը բաղկացած է առաջին, երրորդ, չորրորդ, վեցերորդ տներից)[21]: Բանաստեղծության նյութը Ջուզեպպե Գարիբալդիի գլխավորությամբ իտալացիների մղած ազգային-ազատագրական պատերազմն է Ավստրիայի դեմ: Հեղինակն այլաբանաբորեն քարոզում է հայության ու Հայաստանի ազատագրության գաղափարը, փորձում է հայերի մեջ արթնացնել իտալացիների պայքարի ոգին.

Սորա կեսը, կեսի կեսը

Գեթ երևեր մեր ազգում,

Բայց մեր կանայք… ու՛ր Եղիշե,

Ու՛ր մեր տիկնայք փափկասուն:

Հեղինակը Վարդանանց պատերազմի մասնակից կանանց օրինակով փորձում է իր սերնդի հայերի մեջ արթնացնել Վարդանանց ոգին, ներարկել հանուն ազգի ու        հայրենիքի ազատության պայքարելու, հարկ եղած դեպքում այդ պայքարում նահատակվելու գաղափարն ու կամքը, որոնք, ցավոք, Մ. Նալբանդյանի ժամանակներում նահանջել էին ու ճնշվել:

Թե՛ 1918 թ., երբ Հայաստանի խորհուրդն ընդունեց «Մեր հայրենիքը» որպես նորանկախ Հայաստանի Հանրապետության օրհներգ, և թե՛ 1991 թ., երբ հանրապետության Գերագույն խորհուրդն այն հաստատեց որպես ազգային հիմն, խնդիր ծագեց առաջին տան երեք տողերի հարցում, ինչը պայմանավորված էր Հայաստանի անկախության իրողությամբ:

Ահա այդ տարբերությունները՝ համեմատությամբ.

 

Մեր հայրենիք, թշվառ, անտեր, Մեր թշնամուց ոտնակոխ, Յուր որդիքը արդ կանչում է Հանել յուր վրեժ, քեն ու ոխ:

Մեր հայրենիք, ազատ անկախ, Որ ապրել է դարեդար, Իր որդիքը արդ կանչում է Ազատ, անկախ Հայաստան։

 

Բնագիրը առաջին սյունակն է, երկրորդ սյունակի տարբերակն ընդունված է օրհներգի գործող տարբերակում: Վկայություններ կան, որ 1918 թ. այս տան երկրորդ տողը խմբագրվել է հետևյալ կերպ. «Մեր թշնամուց ազատված»:

Մ. Նալբանդյանի բանաստեղծության առաջին տողի զույգ բառերի փոխակերպումը վերնագրի տեղի է ունեցել արևմտահայ իրականության մեջ, որտեղ լայնորեն տարածված էր երգի առաջին բառերի հիման վրա այն վերանվանելու ֆրանսիական ավանդույթը՝ այնպես, ինչպես «Մարսելյոզն» այստեղ երգվում էր որպես «Ալոնզ անֆան…»։ Այդ իրողության մասին առկա են բազմաթիվ վկայություններ՝ 1880-ականների սկզբներին արևմտահայ իրականության մեջ ձևավորված ազատագրական խմբակների ու կազմակերպությունների մասին հիշողություններում։

1885 թ. Թիֆլիսում Կարա Մուրզայի կազմակերպած համերգի ժամանակ

«Մեր հայրենիքը» հնչում է նաև արևելահայոց միջավայրում: Սա առաջին խմբերգային կատարումն էր: Ի դեպ՝ համերգը բացվել է այս երգով:

Երգը արագորեն տարածվում է ազատագրական գաղափարների խմորումերի մեջ գտնվող հայության միջավայրում: Երկնում էր Մ. Նալբանդյանի երազած անկախ Հայաստանը:

Մարտի դաշտում առաջին անգամ «Մեր հայրենիք»-ը կատարվել է 1894թ. հուլիսի 21­-ին՝ պարսկաթուրքական սահմանին գտնվող Դերիկի վանքի համար թուրքական կանոնավոր բանակի ու քրդական հրոսակախմբերի դեմ 17 հայ ֆիդայիների մղած հաղթական կռիվում՝ ՀՅԴ Թավրիզի Բյուրոյի անդամերի՝ Նիկոլ Դումանի (Նիկողայոս Տեր-Հովհաննիսյան), Վարդանի (Սարգիս Մեհրաբյան), Իշխանի (Հովսեփ Արղության), Օրիորդ Ծաղիկի (Սաթենիկ Մատինյան) կողմից՝ Սևքարեցի Սաքոյի (Սարգիս Ծովիանյան) հայտնի շեփորի ուղեկցությամբ[22]։

1915 թ. ապրիլին Երամյան վաժարանի աշակերտական նվագախմբի կատարմամբ նրա հնչյունների տակ է սկսվել Վան-Վասպուրականի հայության հաղթական գոյամարտը, որի ընդերքում Արամ Մանուկանի գլխավորությամբ հասունանում էր հայոց պետականության գաղափարը:

Բազմիցս կատարվելով 1918 թ. Սարդարապատի հերոսամարտի ընթացքում, քիչ անց՝ օգոստոսի 1-ին, այն ինքնաբուխ կերպով հնչեց Հայաստանի խորհրդի բացման առիթով և դարձավ Հայաստանի Հանրապետության պաշտոնական օրհներգը: Սակայն, փաստորեն, «Մեր հայրենիք»-ը ազգային օրհներգ էր դարձել մինչև Հայաստանի խորհրդի կողմից նրա հաստատումը: Հետագայում՝ որպես Հանրապետության օրհներգ հաստատվելուց հետո, մշակել է Բարսեղ Կանաչյանը:

Ներկայում ՀՀ օրհներգն ունի հետևյալ բովանդակությունը.

 ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Հանրահայտ է, որ խորհրդանշանների հիմքում ընկած են տվյալ ազգի պատմության կարևորագույն և առանցքային նշանակություն ունեցող իրադարձություններն ու փուլերը, որոնք նրա ստեղծած պետության կյանքում ունեցել են վճռական դերակատարություն:

ՀՀ խորհրդանշանների հիմքում ընկած է հայ ազգի պատմությունը՝ Մեծ ջրհեղեղից մինչև պետականության հիմնումը, այդ պետականության տարբեր փուլերի իրողությունների արձանագրումը (հիմնականում՝ զինանշանի մեջ), հոգևոր-կրոնական-մշակութային պատմության ընթացքի արձանագրումը (դրոշի խորհրդի մեջ) և ազատության, պետականության վերականգնման ու ազգային իղձերի իրականացման համար մղած պայքարը (օրհներգի տեքստում):

Ծանոթագրություններ

[1] Վրացեան Սիմոն, Հայաստանի Հանրապետութիւն, տպարան «Ալիք»-Թեհրան, 1982, էջ 183:

[2] Նույնությամբ ասելով՝ նկատի ունենք գույներն ու դրանց դասավորվածությունը, իսկ չափսերը 2:3- ի հարաբերակցությունից փոխվեցին 1:2-ի: ՀՀ դրոշի մասին 2006 թ. օրենքում տրվում է հետևյալ բացատրությունը. «Կարմիր գույնը խորհրդանշում է Հայկական բարձրավանդակը, հայ ժողովրդի մշտական պայքարը հարատևման, քրիստոնեական հավատքի, Հայաստանի անկախության և ազատության համար։ Կապույտ գույնը խորհրդանշում է հայ ժողովրդի ապրելու կամքը խաղաղ երկնքի ներքո։ Նարնջագույնը խորհրդանշում է հայ ժողովրդի արարչական տաղանդը և աշխատասիրությունը»: Ինչպես կտեսնենք ստորև, որոշ ճիշտ շեշտադրումերով հանդերձ այս բացատրությունը թերի է. բացատրության մեջ չի գիտակցվում երևույթի համակարգվածությունը, խորհրդաբանությունն ու սրբազնությունը (նվիրականությունը):

[3] Վրացեան Սիմոն, նույն տեղում:

[4] Նույն տեղում:

[5] Նույն տեղում:

[6] ՀԱԱ, ֆ. 214, ց. 3, գ. 24, թ. 19։

[7] Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 200., ց. 1, գ. 35, թ. 136 և շրջ.։

[8] Մեկնութիւնք խորանաց, հետազոտություն և բնագրեր, Աշխ. Վ. Հ. Ղազարյանի, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին,2004, էջ 275:

[9] Бычков В., Эстетика поздней античности, Москва, 1981, с. 290.

[10] Յովհաննու Իմաստասիրի Աւձնեցւոյ մատենագրութիւնք, Վենետիկ, 1833, էջ 160-161:

[11] Ղուկ., ԻԲ, 36:

[12] Մտթ., 26-28:

[13] Ելից, Թ, 12-14:

[14] https://www.britannica.com/topic/flag-of-Armenia հեղինակ՝ Whitney Smith

[15] Որոգայթ փառաց, Երևան, 2002, էջ 162:

[16] Նույն տեղում, էջ 10, տե՛ս նաև էջ 49 և այլն

[17] Аверинцев С., Поэтика ранневизантийской литературы, Москва, 1977, с. 249:

[18] Բ Կոր. 16,17:

[19] Յակ., Բ., 12: Տե՛ս նաև Գաղ., Ե, 13, Յակ., Ա, 25 և այլն:

[20] Յվհ., ԺԴ, 6:

[21] Առաջին անգամ տպագրվել է 1861 թ. «Հիւսիսափայլ» ամսագրում:

[22] Տե՛ս Խուդինյան Գ., ՀՅ Դաշնակցության քննական պատմություն (ակունքներից մինչև 1895 թվականի վերջերը), Եր, 2006, էջ 289:

*Հոդվածը հրատարակվել է ՎԷՄ համահայկական հանդեսում, 2018, հոկտեմբեր-դեկտեմբեր, թիվ 4 (64)