Երկաթագրից մինչև ներկայիս հայ գեղագրության ավանդույթներ

Բագրատ Էստուկյան

Հրանտ Դինք հիմնադրամի կողմից կազմակերպված «Ժամանակակից արվեստը Հայաստանում» խորագրով ելույթների շարքն ավարտվեց դեկտեմբերի 21-ին՝ ուրբաթ երեկոյան, Անարատ հղիություն կաթոլիկ եկեղեցու «Հավաք» սրահում։ Ռուբեն Մալայանը ելույթ ունեցավ «Հայ գեղագրության ավանդույթները. անցյալը, ներկան, ապագան» վերնագրով։

Հայաստանի Ամերիկյան համալսարանում գեղագրություն առարկան դասավանդող Ռուբեն Մալայանն խիստ արժեքավոր տեղեկություններ հաղորդեց հայկական տառերի պատմության վերաբերյալ։ Դարերի ընթացքում գրերի զարգացումը Մալայանը դասավորեց հետևյալ հերթականությամբ՝ երկաթագիր, բոլորագիր, նոտրագիր ու շեղագիր. Նախքան տպագիր տառատեսակների հայտնվելը այս ընդունված գրելաոճերը նա ներկայացրեց ժամանակաշրջանի քաղաքական ու հասարակական գործոնների հետ կապակցված։ Նա ասաց, որ  երկաթագրի ավանդույթները մեծապես օգտագործվել են վիմագրերում, ապա հավելեց, որ դրանով պայմանավորված` ողջ տեքստը մեծատառերով, գլխագրերով էր գրվում, իսկ փոքրատառերն էլ` նոտրագրերի տեսքով,
հաճախ հանդիպում է կրոնական տեքստերում։

Ռուբեն Մալայանն անդրադարձավ նաև գրերի ու նկարների, հատկապես մանրանկարչական արվեստի միջև եղած կապին ու ներկայացրեց այդ ստեղծագործություններում օգտագործված տառատեսակները։ Նույն օրինակները նա ամրապնդեց տեսողական նյութերով, և ընգծեց արձանների, մեծապես  խաչքարերի վրա վայելչագրության ու գեղագրության միջև եղած տարբերությունը: Նա նաև տեղեկացրեց, որ գեղագրությունը չպետք է խառնել «գրելու» գործողության հետ։

Դեկտեմբերի 22-ին՝ ուրբաթ օրը, Ռուբեն Մալայանը մեկ անգամ ևս գտնվեց Անարատ հղիություն կաթոլիկ եկեղեցու շենքում, այս անգամ` գեղագրության սեմինարի համար։ Սեմինարին մասնակցում էին 30 հոգի. այն  մեկնարկեց գեղագրության համար անհրաժեշտ գրիչների ներկայացումով։ Մալայանը նստելու ձևից սկսած մինչև սեղանի վրա թուղթը դնելու ձևն ու թևի շարժում` բազմաթիվ մանրամասնություններ հաղորդեց  և այս թեմայի մասին ունեցած իր իմացությամբ ապշեցրեց մասնակիցներին։
Մրցանակակիր ստեղծագործող ղեկավար ու արվեստագետ Ռուբեն Մալայանը Հայաստանում Թերլեմեզյան արվեստի քոլեջում գեղանկարչություն է սովորել, իսկ Երևանի Գեղարվեստի ինստիտուտում՝ գրաֆիկական արվեստ։ Քսան տարուց ավել Մալայանը զբաղվում է լոգոյի ձևավորմամբ, տիպոգրաֆիայով ու գծագրությամբ, ներկայում Հայաստանի Ամերիկյան համալսարանում վիզուալ հաղորդակցություն, իսկ Թերլեմեզյանի անվան արվեստի քոլեջում էլ գծագրություն է դասավանդում։

Գեղագրության մասնագետի պարը տառերի հետ

Զաքարյա Միլդանօղլու                                     

Ռուբեն Մալայանը հայաստանցի է և գեղագրության մասնագետ։ Անցած շաբաթվա վերջին մասնակցեցի Հրանտ Դինք հիմնադրամում կազմակերպված կոնֆերանսին, իսկ հաջորդ օրն էլ`  սեմինարին։ Համը բերանումս մնաց։ Ես հետաքրքրված եմ հայկական մամուլի ու տպագրության պատմությամբ, որոնք ինձ տարան հայոց պատմության խորքեր։  Թեև կարճ ժամանակով, բայց  կարդացածներիս ու սովորածներիս հետ մեկ անգամ ևս առերեսվեցի։ 38 տառից բաղկացած հայոց գրերի գյուտը 412 թ․ (405 թ.- Ակունք խմբ.) ու 1512 թ.առաջին հայերեն տպագիր գիրքը, մինչև տպագրության պատմությունը հազարամյակից ավել կազմված հազարավոր ձեռագրերը, մանրանկարները, խաչքարային փորագրությունը ֆիլմի ժապավենի նման անցան իմ աչքերի առջևով։ 1915 թ. առաջ հայկական դպրոցներում լեզվի, գրերի, նկարչության դասերից անկախ գեղագրություն դասավանդող ու գեղագիտական գրքեր պատրաստող մեր ուսուցիչներին հիշեցի։
Նախակրթարանի տարիներին չգիտեինք, թե ինչ է ինքնահոս գրիչը։ Թանաքամանով ու տարբեր հաստության գլխիկ ունեցող գրիչներից բաղկացած հավաքածու ունեինք։ Ամեն աշակերտ պարտավոր էր սովորել գրել այդ գրիչով։  Արդյո՞ք այդ ժամանակ լավ էինք գրում` չեմ կարողանում հիշել, բայց գրում էինք։
Սեմինարի օրն ինձ զգացի Քարագյոզյան որբանոցի հերթերում։ Այնտեղի մեր ուսուցիչների նման Մալայանն էլ շատ լավ էր պատրաստված։ Մեծ ջանք էր թափել, արտասովոր հարուստ երկու էջից բաղկացած մի նմուշ էր պատրաստել ու գեղագրության գրիչը առաջին անգամ ձեռքը վերցնող մարդկանց ուղղություն էր տալիս՝ անհրաժեշտ տեղեկություններ հաղորդելով։ Առաջին նկարն այն մասին էր, թե գրչի սուր ծայրը որ անկյունով պետք է միացնել թղթին։ Կարճ ժամանակում հասկացանք, որ տառերը առանց գրիչը բարձրացնելու գծվող զուտ մեկ գծով չեն կազմվում, այլ միմյանցից անջատ մի քանի գծերից են բաղկացած։ Ավելի ուշ տեսանք, թե տվյալ տառը որ կետից պետք է սկսել գրել։ Դրանից հետո եկող գծերի սկզբնակետերը համարակալել էր ու սլաքով ուղղորդել։ Եթե  մեզ մոտ անմիջապես չէր ստացվում, մենք հանգիստ էինք։  Մալայանը մեզ բոլորիս մեկ առ մեկ մոտենում էր, մեր կատարած աշխատանքի վերաբերյալ համապատասխան մեկնաբանություններ էր անում, քննադատում։
Ժամանակ առ ժամանակ ամբողջ խմբի համար գեղագրության պատմությունից օրինակներ էր բերում ու ինքն էլ նմուշներ գծում։ Պատմեց, թե սովորական սուր գրչի ծայրը կտրելով` այն ինչպես է վերածվում երկու ծայր ունեցող գրչի, պրակտիկ կերպով ցույց տվեց, որ  երկու տարբեր գրիչներով գրված թվացող պատկերներն իրականում գրված են եղել գրչի մեկ ծայրով։ Մալայանը մի քանի ժամ շարունակ կարծես գրչին փաթաթվել ու տառերի հետ պար էր գալիս։ Առիթից օգտվելով՝ չարաճճի աշակերտի նման` նրան խնդրեցի գրել «Կոստանդնուպոլիս» ու «Ակօս» բառերը։ «Ակօս»-ը չորս տառից է բաղկացած, գրեց, չհավանեց, կրկին փորձեց, տառերի միջև եղած կապի, առաջացած դատարկ տարածությունների շուրջ քննադատություն հնչեցրեց, ապա ասաց. «Մի փոքր էլ պետք է աշխատեմ վրան»։
Մալայանը մեզ բացատրեց նաև նկարի, մանրանկարչության, վայելչագրության ու գեղագրության միջև եղած նուրբ տարբերությունները։ Մենք օրինակների միջոցով տեսանք, որ նա իրավացի էր, երբ ասում էր, որ հայերենը գեղագրական արվեստի տեսանկյունից շատ ավելի հարուստ է` լատինական լեզուների համեմատ։

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/21823/yergatakirden-gunumuze-ermeni-kaligrafi-gelenegi

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net