Կորուսյալ աշխարհի հավերժացումը

Էլինա Միրզոյան

ԵՊՀ ավագ դասախոս, բ.գ.թ., Հայոց ցեղասպանության թանգարան–ինստիտուտի գիտաշխատող

Արագած լեռան հարավում՝ Վժան լեռնաճյուղի փեշերին ծվարած մի փոքրիկ գյուղ կա, որն իր սասունցի բնակիչների պես ամուր է ու ծաղկուն. Ուջանն է:

Տարոն աշխարհի լեռների պես հզոր ու համառ ծռությամբ ուջանցիներն էին, որ խորհրդային տարիներին առաջինը կանգնեցրին Անդրանիկ Օզանյանի հուշարձանը, ինչի մասին խոսվել է բազմիցս ու շատերի կողմից: Եվ արդեն քանի տարի է, ինչ Անդրանիկի ծանրասահ, բայց զորավոր հայացքի ներքո Ուջանն իր ուրույն և օրինակելի տեղն ունի ողջ հայության համար:

Անվիճելի հոգատարությամբ և ճանաչողությամբ նաև ուշադրության պետք է արժանացնել, սակայն, Ուջանի այլ հոգևոր ու մշակութային արժեքները:

Այդպիսի մի ինքնատիպ ու տպավորիչ պատմամշակութային արժեք է հայ ազգային-ազատագրական պայքարի մասնակից հայդուկների արձանախումբը՝ ի վկայություն հայ ժողովրդի խիզախության:

Այս հուշարձանի մասին որևէ լիարժեք տեղեկություն չկա: Այն կանգնեցնելու պատմությունը միայն գյուղի ավագ բնակիչների հուշերում է ամրագրված: Իսկ սերնդափոխության հետևանքով, ցավով պետք է նշենք,  ուշադրության արժանի այսպիսի իրական պատմությունները մոռացվելու են:

«1986 թվականն էր. Անդրանիկի զինվորների մի քանի ընտանիքներ, գիտակցելով, որ մեր ազգն ունի  այնպիսի հերոսներ, ովքեր ևս  պետք է ճանաչելի լինեն գյուղին և իրենց անփոխարինելի տեղն ունենան մեր գյուղում,  նախաձեռնում են կառուցել նրանց նվիրված հուշարձանախումբ»,-իր խոսքում շատ ջերմորեն պատմեց գյուղի «Կարոտ» ազգագրական երգ ու պարի համույթի ղեկավար Թագուհի Սիմոնյանը:

Այսպես՝ 1987 թ. միտքը դարձավ գաղափար, ապա նախաձեռնություն. գյուղի մի քանի բնակիչներ կազմեցին գործընթացը նախաձեռնող խումբ, բայց աշխատանքների իրականացումն առաջարկվեց այլ խմբի:

Կազմակերպչական ու գործնական փուլն իրականացնողները դառնում են  Ավիկ Հարությանը և Նաիրի Մանվելյանը: Նրանք 1987 թ. աշնանը ծանոթանում են քանդակագործ, ՀՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ Յուրի Մինասյանի հետ՝առաջարկելով նրան հուշարձանի նախագծումը: Սկբնապես 20.000 ռուբլի է նախատեսվում քանդակագործի աշխատանքի համար: Անհրաժեշտ գումարն ունենալու համար կազմակերպվում է դրամահավաք

«Այս ընթացքում քանդակագործն արդեն սկսել էր գործընթացը: Այդ տարիներին գյուղում կար շուրջ 500 ընտանիք,-հիշում է Զորավար Անդրանիկի անվան միջնակարգ դպրոցի տնօրեն Ավիկ Հարությունյանը, ապա շարունակում,-ամեն օր մի 10 տուն էինք այցելում՝ ըստ թաղամասերի, յուրաքանչյուրից ամենաքիչը 30 ռուբլի հավաքելու սպասումով: Առաջին օրերին, սակայն, հասցնում էինք այցելել միայն 5-5 տուն:  Մարդիկ, դեռ նույնիսկ չհավատալով, որ կիրագործվի նպատակը, սիրով տալիս էին … երբեմն նույնիսկ թույլ չէին տալիս շուտ լքենք տունը և հյուրասիրում էին, հետո միայն ուղարկում, դրա համար էլ ավելի շատ քանակով չէինք հասցնում այցելել տներ: Հիմնականում այցելում էինք երկու-երեք հոգով»:

Այսպիսով՝ թեև մեկը «լացով», մեկն ուրախությամբ էր տալիս գումարը, այդուհանդերձ, ձմռանն ամբողջանում է գումարը, իսկ նրանք ովքեր չէին տվել, կանգնեցնելուց հետո ամոթի զգացումից կրկնակին տվեցին, նույնիսկ` 300 ռուբլու սահմանում: Մինչև գարուն 15.000 ռուբլի ամբողջացվում է, հավաքվում և տրվում  քանդակագործին: Պղնձի գործերն արդեն ավարտվել էին, 1988 թ. գարնանը կարկասի կառուցումն էլ ավարտվեց. աստիճանաբար աշխատանքներին մարդիկ ներգրավվում էին ոչ միայն գումարային աջակցությամբ, այլև` ով ինչով կարող էր. յուրաքանչյուր օր միանում էին նոր մարդիկ՝ փոքրից մեծ, Ավիկ Հարությունյանի դասղեկական դասարանի տղաները մասնակցում են թանգարանի պատի կառուցմանը և այդպես շարունակ:

«Բահով կաշխատեք՝ եկե՛ք, չէ՛՝ մի՛ եկեք». այսպես հիշեց Ավիկ Հարությունյանն այն կոչը, որով դիմել են ժողովուրդին: Այսպես, գործընթացն ընդլայնվում է: «Ներքնասրահի կամարների աշխատանքի համար մարդիկ էին հարկավոր, դե՜, մի քանիսը խորհուրդ տվեցին «մոտեցում գտնել Երջոյի (Երջանիկ Մանուկյան) հետ», ով էլ կարող էր դա անել:  Երջոն էլ, պատասխանեց, թե «ամբաղ-զամբաղ» խոսող ու գործ չանող մարդիկ  եթե չհայտնվեն ու չխանգարեն, ուրեմն՝ սկսեցինք, անցնում եմ գործի»,-հիշում է Ավիկ Հարությունյանը: Արդյունքում միասին շարում են կամարները:

Այսպես՝ ամբողջ գյուղը ներգրավվում է աշխատանքներին: Դրամական աջակցություն են ցուցաբերում Աշտարակի, Աբովյանի շրջխորհուրդներից. 5000 ռուբլի տրվում է շինարարական աշխատանքների համար:

Գյուղացիներն արդեն սահման չունեին ոգևորության և շտապում էին բացման օրը նշանակել, սակայն որոշ աշխատանքներ դեռևս կիսատ էին: «Եթե բացումն արվի, հետո կիսատ ոչինչ չի լրացվի: Կոչ արեցի, որ սա դափնի վաստակելու տեղ չէ: Բացումից հետո, ինչպես համոզվեցինք, քարը քարին չդրվեց», – հիշում է Ավիկ Հարությունյանը:

1989 թ., Սոսեի ծննդյան օրը՝ հունիսի 11-ին, նշանակվում է  բացման օրը:

Հրավիրատոմսերը տարածվում են այնպիսի արագությամբ, ինչպես վաղորդյան լույսն է տարածվում օրը բացվելուն պես:

Գյուղացիներն այդ օրը հիշում են անթաքույց ոգևորությամբ, քանի որ այն եղել է համահայկական իրադարձություն, որին մասնակից են եղել հազարավորները թե՛ Հայաստանից, թե՛ Սփյուռքից, թե՛ համայն աշխարհից: Այս իրադարձությանն անդրադառնում են և՛ օտար, և՛  հայկական բազմաթիվ թերթեր. աշխարհի հայացքի ներքո կրկին հայտնվում է ուջանցին՝ իր հերոսներին իր հերոս տեսակով իր գյուղի մեջ մշտական ներկայությունն ապահովելու անհերքելի խիզախությամբ:

Հայ ազատամարտիկների հուշարձանախումբը կանգնեցվում է Արաբոյի, Սմբատ Փաշայի (Մախլուտոյի), Աղբյուր Սերոբի, Սոսե Մայրիկի, Գևորգ Չաուշի, Սողոմոն Թեհլերյանի և խորհրդային զինվորի կիսանդրիներով: Սկզբնապես խորհրդային զինվորի արձանն էլ է դրվում, որպեսզի թույլ տան կանգնեցնել այն, սակայն տեղադրելու ընթացքում  քանդակագործին առաջարկվում է զինվորի արձանի փոխարեն Գարեգին Նժդեհի կիսանդրին ձուլել:

Այս հուշարձանին կից՝ առաջնամասում, դրվում է մոր հովանավորության խորհուրդն ունեցող Մայր Հայաստան արձանը՝ հայուհին՝ ձեռքին ցորենի հասկ, որը, սակայն, տեղափոխվում է հետագայում: Հիմա երբ մտնում ես հուշայգի պուրակի անմիջապես մուտքից քո առջև հպարտ կեցվածքով և այպիսի զավակների մոր խորհուրդն ունեցող կնոջ հուշարձանն է կանգնած, որով սասունցիները մեծ նշանակություն են տվել հերոսների հերոս-մայրերին:

Մեծ Եղեռնից բեկորված, մինչև Արագածի լանջեր հայրենակորույս  սասունցին անցել է երկար ու անհանգիստ ճանապարհ: Ամենուր նա որոնել է իր հայրենի բնաշխարհի հարազատությունն ու ջերմությունը, բայց Տարոն աշխարհն ու Սասունը նրա համար մնում էին անկրկնելի, ինչպես զավակի համար ծնողը:

Սրտի խորքում միշտ պահելով իր հայրերի տան կանչը՝ նա որպես սասունցի շարունակեց ապրել Ուջանում՝ իր կորուսյալ աշխարհի համար կյանք տված հայորդիների ու մայրերի հիշատակը հավերժացնելով ու չկորցնելով հույսը՝ նորից իր լեռների տերը լինելու:

Ուջանն աշխարհին մշտարթուն զգոնությամբ նայող և իր ազգային ինքնության բնատիպն անդավաճան հսկող աչքն է:

Շնորհակալություն ենք հայտնում հարգելի Ավիկ Հարությունյանին բոլոր անհրաժեշտ նյութերի տրամադրման համար, ինչպես նաև բոլոր այն ուջանցիներին, ովքեր թեկուզ մեկ խոսքով, հիշողության մեկ դրվագով ուրվագծեցին առասպելական այս պատմությունը:

Akunq.net