Դիարբեքիրի հրեաները 70 տարի առաջ են հեռացել այստեղից. թուրք լրագրողի անդրադարձը

Ահմեթ Սյումբյուլ

Ճանապարհորդների ու հետազոտողների հետաքրքրության կենտրոնում եղած ազգային-կրոնական փաքրամասնությունների համայնքների վերաբերյալ, հատկապես արևմտյան հեղինակների կողմից, բազմաթիվ հոդվածներ, ուսումնասիրություններ ու զեկույցներ են պատրաստվել և հրատարակվել։ 1824-1832 թթ. Արաբական երկրներ, Իրաք, Իրան ու Հնդկաստան այցելած և Չերմիքը` ներառյալ, Դիարբեքիրում  շրջած Դեյվիդ Դ. Բեթհիլլելը գրքի է վերածել իր ճանապարհորդական նոթերը։ Նա իր գրքում հետևյալ կերպ է ներկայացնում այդ շրջանները.

«Ուրֆայից չորս օրվա հեռավորության վրա գտնվող Չերմիք (Ջերմուկ-Ակունքի խմբ.) գնացի։ Ճանապարհը լեռնային է, շատ քիչ թվով գյուղեր կան։ Չերմիքը բազմաթիվ լեռներով շրջապատված բլրի գագաթին կառուցված մի փոքրիկ գյուղ է։ Տաշած քարերով կառուցված տները գտնվում են փողոցների վրա։ Փողոցներն ու շուկաները շատ նեղ են։ Եղանակը խիստ սառն է, ջուրը լավն է։ Հացահատիկային կուլտուրաները, միրգը, բանջարեղենը, ձուկը, միսը, լավ գինին, ձեթն ու կաթն այնքան շատ են և այնքան էժան, որ բնակիչները դրանք գրեթե անվճար են ձեռք բերում։ Արաբերեն խոսող մոտ 40 հարուստ հրեա ընտանիք կա։ Նրանք փոքրիկ սինագոգ ունեն։ Շատ քիչ քրիստոնյաներ կան։ Մոտ երկու հազար մահմեդական ընտանիք կա։

Քաղաք մտնելու համար մեկ անձից 3 ղուրուշ էին վերցնում

Գնացի Չերմիքից երկու օրվա հեռավորության վրա գտվող Դիարբեքիր։ Այն շատ մեծ քաղաք է և շրջապատված է տաշած քարերով կառուցված ամուր պարիսպներով։ Ոչ մուսուլմանը յուրաքանչյուր օտարի դարպասներից ներս մտնելու դեպքում ստիպված է վճարել երեք ղուրուշ։ Տները կառուցված են տաշած քարերով։ Գեղեցիկ փողոցներ ու շուկաներ կան։ Ճամփորդների համար բազմաթիվ խաներ կան։ Այդտեղ ամեն տեսակ ապրանք կա, քանի որ քաղաքը գտնվում է Բաղդատի, Հալեպի, Ստամբուլի ու Հայաստանի միջև։

Հարմար գներով ամեն տեսակ սննդամթերք, լավ ջուր կա, ու Լեհաստանի նման` այստեղ էլ եղանակը սառն է։ Հրեաները շատ հին սինագոգ ունեն, որում կան 7-րդ կամ 8-րդ դարին պատկանող հին ձեռագրեր։ Այդ ձեռագրերն ուսումնասիրելուց հետո հասկացա, որ դրանք համապատասխանում են մեր ունեցածների հետ։ Լեզուն հիմնականում թուրքերենն է, բայց ոմանք քրդերեն են խոսում։ Փողը, քաշը, չափման միավորներն ու մաքսային տուրքերը Հալեպինի նման են։ Քաղաքապետը փաշա է դառնում ու քաղաքի շուրջը գտնվող բոլոր քրդական գյուղերի ղեկավարը համարվում։ Քաղաքի մյուս կողմում՝ Մարդինի ուղղությամբ, հոսում է Տիգրիս գետը։ Գետի վրա տաշած քարերով կառուցված կամուրջ կա»։

Բժշկի տպավորությունները Դիարբեքիրի մասին

1880 թ. դեկտեմբերին գերմանացի բժիշկ Լեմս Սաադը, որ Ստամբուլ է եկել ու որպես Համաշխարհային առողջապահական կազմակերպության պաշտոնյա` բժիշկ եղել Օսմանյան կայսրության բազմաթիվ վիլայեթներում երեսուն տարի տևած կարանտինի ժամանակ, Դիարբեքիր այցից հետո գրի է առել իր տպավորությունները.

«Դիարբեքիրում մուսուլմաններ, Հայ առաքելական եկեղեցու հետևորդ հայեր, հակոբինյան ասորիներ, քաղդեացիներ, կաթոլիկ հայեր, բողոքականներ, կաթոլիկ ասորիներ, ուղղափառ ու կաթոլիկ հույներ են ապրում։ Այդ համայնքներից յուրաքանչյուրն ունի իր սրբատեղին ու դպրոցը։ Առաքելական հայերն ունեն երկու եկեղեցի։ Քաղաքի առևտուրն ամբողջությամբ քրիստոնյաների ձեռքում է։ Նրանք կարևոր դիրք են զբաղեցնում արդյունաբերության ու առևտրի ոլորտում։ Մեծ մասը հողատերեր են կամ էլ առնվազն լավ են ապրում։

Քաղաքի պաշտոնյաներից ու մի քանի հողատեր մուսուլմաններից բացի՝ մնացած մահմեդականները աղքատ են ու քաղաքում ջորեպան են, այգեգործներ, հին ապրանքների առևտրով զբաղվողներ, բեռնակիրներ ու հիմնականում մուսուլմանների, հազվադեպ էլ քրիստոնյաների մոտ ծառա են աշխատում։ Քաղաքի արդյունաբերության մեջ միակ ոլորտը, որտեղ նրանք առաջատար են, լեբլեբի պատրաստել է»։

Հրեաների վերաբերյալ զեկույց է պատրաստվել

Հետազոտող Ժոզեֆ Նայգոն, 1906 թ. որպես Հրեական գաղութային միության (նպատակը մյուս երկրներում ճնշվող հրեաներին օգնել է գաղթել այլ երկրներ) պաշտոնյա, Դիարբեքիր, Սիվերեք, Զահո, Ջիզրե ու Ուրֆա է այցելել և իր տեսածների վերաբերյալ զեկույց պատրաստել։

Նա Փարիզում գտնվող «Alliance İsraelite Universelle» (Համաշխարհային հրեական միություն) կենտրոնին ուղարկած զեկույցում Դիարբեքիրի հրեաների մասին գրել է. «Այս շրջանում մեր հավատակիցների վիճակը լավ հասկանալու համար պետք է հայացք նետել այնտեղ տիրող ընդհանուր իրավիճակին։ Մոսուլն ու Դիարբեքիրը շրջանի վիլայեթներն են։ Այդ շրջաններում վարչական կառույցը կոռումպացված է. նրանք անկախ չեն, գույքի ու անձի ապահովություն չկա»։

Կուրորեն կապված են իրենց աղաների հետ

Կուրորեն հնազանդվում են Օսմանյան պետության ու գյուղացիների միջև միջնորդ եղող ու բոլոր հարկերը գանձող իրենց աղաներին։ Ամեն ցեղ, ամեն գյուղ իր աղան ունի։ Շատ դեպքում մեկը մի քանի գյուղերի ու ցեղերի աղան է։ Այս հեռավոր վայրերում չկա հողային կադաստր։ Սեփականության իրավունք չկա։ Հողատերերը աշխատեցնում են գյուղացիներին։ Պետությունը, երբ ուժը պատում է, հարկ է հավաքում։ Այդ հարկերի  համար որևէ չափորոշիչ չկա։ Գինը սահմանվում է աղաների ու պետական պաշտոնյաների միջև ընկերական ձևով։ Աղաները գյուղացուց բոլոր հարկերը հավաքում են, սակայն դրանք գանձարան են հանձնում միայն իրենց ուզած չափով։ Հավաքված հարկերի մեծ մասը պահում են իրենց։

Ստիպված են մտնել որևէ աղայի հովանավորության տակ

Քրդերը հրեաների նկատմամբ նույն զգացումներով են լցված, ինչ` պարսիկների։ Դիարբեքիրի ու Մոսուլի վիլայեթներում բնակվող հրեաները ապրում են ժողովրդից առանձին, թշվառ ու ստորացված, նեղության ու աղքատության մեջ։ Նրանք դժվարությամբ են պահպանում իրենց գոյությունը։ Եթե մեկին հաջողվում է խնայել որոշակի գումար, ապա դա պետք է թաքցնի, իսկ եթե ցանկանում է հանգիստ ապրել, պետք է մտնի որևէ աղայի հովանավորության տակ։ Դիարբեքիրի հրեական համայնքը բաղկացած է 122 ընտանիքից ու 505 անհատից։

Նրանք բոլորը բնակվում են  Տիգրիս գետի ափին, առանձին թաղամասում։ Նրանց մեջ կան չորս հարուստներ, յուրաքանչյուրն ունի հազարից երկու հազար ֆրանկի հասնող հարստություն։ Համայնքի մնացած անդամները գտնվում են թշվառ վիճակում։  Ոմանց պատկանում են մի սենյակ, մի բակ ու մի պատշգամբ ունեցող փոքրիկ տներ։

Իրենց գոյությունը պահպանում էին մանրավաճառություն անելով

Դիարբեքիրի հրեաների մեծ մասը  հնուց մանրավաճառությամբ էին զբաղվում ու մոտակա գյուղեր գնալով՝ առևտուր անում, սակայն այս մասնագիտությունը գնալով անհետանում է։ Շրջանում եղած խառնաշփոթի պատճառով շրջակայքում գտնվող գյուղեր գնալուց նրանք քաշվում են։

Հրեաները իրենց տներում խոսում են արաբերեն, սակայն մասնագիտության բերումով շուկայում գտնվող տղամարդիկ թուրքերեն, հայերեն ու քրդերեն էլ գիտեն։ Հրեա կանայք իրենց դեմքը ծածկում են և ամուսինների հետ չեն ընթրում։ Լրիվ մեկուսացված կյանք են վարում։ Միայն լողանալու համար են տնից դուրս գալիս։ Շուկա ընդհանրապես չեն գնում։

Համայնքին պատկանող սինագոգը ամեն տեսակ հարկերից ազատված է և բաղկացած երեք բաժնից՝ խսիրների վրա նստելով աղոթք անելու համար առանձնացված մեծ փակ սենյակ, հիմնականում ամռանը երկրպագության համար օգտագործվող բակ ու կամարաձև մի տարածք, որտեղ երեխաներին կրոնական դաստիարակություն են տալիս՝ Թալմուդի ու Հնգամատյանի համաձայն։

Ամեն տարի ստիպված էին հարկ վճարել

Դիարբեքիրի հրեաների մեծ մասը գրել-կարդալ չգիտեն։ Հատկապես բողոքում են վճարվող հարկերից։ Նախ որոշակի տարիքից սկսած բոլոր տղաների համար անհրաժեշտ է վճարել ռազմական տուրք, տարեկան  12.5 ղուրուշ տեղաշարժի գումար կա,  38 ղուրուշ գլխագին, որը վճարում են 20-70 տարեկան տղամարդիկ։ Վերջապես 15-50 ղուրուշի սահմաններում շահութահարկ կա, որը պայմանավորված է առևտրի չափերից։ Հետևաբար չորս տղա երեխա ունեցող ընտանիքի գլուխը ստիպված էր տարեկան 70-80 ֆրանկի սահմաններում հարկ վճարել։

Դիարբեքիրցի հրեաների հետ տեղի ունեցածները արտացոլված են տեղեկագրերում

Համաշխարհային հրեական միությունը, որի կենտրոնը գտնվում էր Փարիզում, իսկ Ստամբուլում մասնաճյուղ ուներ, լուրեր կամ զեկույցներ է հրատարակել իրենց բնակված շրջաններում փոքրամասնության վիճակում գտնվող ու ճնշումների ենթարկվող հրեաների դրության մասին և կառավարությունների հսկողության տակ նախաձեռնություններով հանդես եկել այդ հարցերի լուծման համար։

1860 թ. հիմնադրված այդ կառույցը, հատկապես Դիարբեքիրում ապրող հրեաների կրած նեղությունների մասին տեղեկագրեր է հրատարակել։ Այդ տեղեկագրերից  են`

*«Երբ հրեա կանայք ջրի փոքրիկ ակունքներում Թևիլա (հրեական հոգևոր կանոններում անձրևից կամ էլ ջրի ակունքից կազմված բնական ջրային ավազանում մարմիններն ամբողջությամբ կամ կիսատ, աղոթք անելով, մաքրելու ծես) են անում, խանգարում էին նրանց, ինչի պատճառով էլ վերջիններս գնում էին Տիգրիս գետի ափ ու փորձում այնտեղ լվացվել։ Սակայն այդտեղ էլ շարունակում էին ոտնձգությունների ենթարկվել, ինչի պատճառով էլ որոշ կանանց հաջողվում էր խուսափել այդ ծեսից։

Այդ պատճառով էլ գլխավոր խախամ Յաքիր Գերոնը Թևիլա անող հրեա կանանց անհանգստություն պատճառելու և անարգանքի ենթարկվելու վերաբերյալ 1872 թ. սեպտեմբերի 5-ին Արտաքին գործերի նախարարությանը գրություն է ներկայացրել առ այն, որ նախարարության կողմից Դիարբեքիրի նահանգապետին նամակ գրվի, ու անհրաժեշտ միջոցառումներ ձեռք առնվեն։ Արտաքին գործերի նախարարը Դիարբեքիրի նահանգապետից պահանջում է միջամտել, որը, սակայն, հակառակ ազդեցություն է ունեցել։ Նահանգապետը բարկացել է, որ նման հարց է բարձրացվել ու հրեական թաղամաս խմելու ջուր տանող խողովակները քանդել, թաղամասը առանց ջրի է թողել։ Սրա վերաբերյալ գլխավոր խախամը մեկ անգամ ևս Արտաքին գործերի նախարարությանը նամակ է ուղարկել ու խնդրել միջամտել։

* Դիարբեքիրի ողջ բնակչությունը երկու տարի շարունակ աշխատում էր մոտ 8 լյո հեռավորության վրա գտնվող ջրի ակունքից քաղաք ջուր բերելու համար կառուցվող ջրանցքի  վրա։ Ջրանցքի կառուցումն ավարտելուց հետո, բացի հրեաներից, մնացած բոլորն իրավունք ստացան ջուրն անվճար օգտագործել։ Հրեաների թաղամասը գտնվում է ջրանցքից շատ հեռու և թանկ գին է վճարում ջուրն օգտագործելու համար շատ։

* Հրեաներին բաժին հասած ամենածանր գործը չորս տարի շարունակ, նույնիսկ հրեական կրոնական տոների ժամանակ, երկաթուղու կառուցումն էր, որի վրա ամեն օր աշխատում էին։ Համայնքի ոչ մի անդամ աշխատանքից չէր ազատվում, իսկ ազատ մնալու համար էլ օրական քառասուն ֆրանկ էր պետք վճարել։ Հրեաները Քավության օրը չաշխատելու համար դիմում էին պաշտոնական մարմիններին։ Արդյունքում Պալատից եկած հրամանով միայն Քավության օրը  ճանաչեցին որպես հրեաների հանգստյան օր։

Մորուքը քաշում էին ու օգտագործում որպես ջերմիջեցնող

Չերմիքում տարածված սնահավատության պատճառով մուսուլմանները փողոցում քայլող  հրեայի մորուքից մազեր էին քաշում ու շատ հաճախ դրանք որպես ջերմիջեցնող օգտագործում։

(Շարունակելի)

http://www.guneydoguekspres.com/yil-once-gittiler-h2658.htm

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net