Նրանք հեռացան 70 տարի առաջ. թուրք լրագրողի անդրադարձը Դիարբեքիրի հրեաներին

Ահմեթ Սյումբյուլ

Քաղաքակրթությունների օրրան  եղող Դիրաբերքիրում  հայերից, ասորիներից, եզդիներից ու քաղդեացիներից բացի ապրել են նաև հրեաներ։ Ճնշումների ենթարկվելուց հետո հարուստ հրեաների մեծ մասը գաղթել է եվրոպական երկրներ ու Ամերիկա, մի մասն էլ՝ ավելի մոտ եղող Իրաքի Բաղդադ ու Մոսուլ քաղաքներ։

Դիրաբեքիրում ապրել են նաև բազմաթիվ կրոնների ու հավատքների ներկայացուցիչներ։ Մահմեդականների հետ մեկտեղ քաղաքում ապրել են նաև հայեր, ասորիներ, եզդիներ, քաղդեացիներ, հրեաներ, որոնց ներկայում կարելի է մատների վրա հաշվել։ Հրեաները քաղաքում տեքստիլ արդյունաբերությամբ, դերձակությամբ, հացահատիկի մշակմամբ, աթար պատրաստելով զբաղվելու հետ մեկտեղ արել են նաև բազմաթիվ այլ գործեր ու հիմնականում բնակվել են Սուր գավառում, ներկայում քարտեզի վրայից ջնջված Յենիքափը ու Արափ  Շեյհ շրջաններում, Չերմիք (Ջերմուկ-Ակունքի խմբ.) գավառում։

Պատմության մեջ նաև «93-ի պատերազմ» անվամբ հայտնի 1877-1878 թթ. Օսմանյան կայսրության ու Ռուսական կայսրության միջև տեղի ունեցած պատերազմից (թուրքերն այն անվանում են «93-ի պատերազմ», քանի որ այս պատերազմը, իսլամական օրացույցի համաձայն, սկսել է 1293 թ.-Ակունքի խմբ.») հետո Օսմանյան կայսրության տարածքում բնակվող ոչ մուսուլմաններին ուղղված հայացքը ուղղվեց նաև դիարբեքիրցիների վրա: 1915 թ. շրջադարձային եղավ։ Չնայած բոլոր ճնշումներին՝ անկոտրում Սուրի գավառը զարդարող գույներից մեկը եղող հրեաները, իրենց շրջապատում կատարված ճնշումներից ու 1948 թ. Իսրայելի ստեղծումից հետո, մոտ 70 տարի առաջ, ստիպված են եղել հեռանալ Դիարբեքիրից։

Դիարբեքիրը, որտեղ բնակություն են հաստատել նստակեցության անցած առաջին մարդիկ, խուռիների, մեդեացիների, Աքքադի բնակիչների, ասորիների, սկյութների, պարսիկների, գնչուների, օսմանցիների նման տասնյակ քաղաքակրթությունների դեպքում իր փառահեղության շնորհիվ պահպանել է շրջանի սիրտը լինելու կոչումը։ Դիարբեքիրը դարեր շարունակ` օրրան, երբեմն էլ մայրաքաղաք է եղել պատմություն կերտած բազմաթիվ քաղաքակրթությունների համար։ Այդտեղի քաղաքակրթությունների հետքերը կարելի է նկատել Դիարբեքիրի աշտարակների վրա։ Այնտեղ հնարավոր է տեսնել ոչ միայն այդ քաղաքակրթությունների թողած մշակութային ու հնագիտական մնացորդները, այլև այդ ժողովուրդների կրոնների հետքերը։ Այդ կրոններից մեկն էլ հուդայականությունն էր։

Ամենաքիչ հայտնի համայնքը

Դիարբեքիրի հրեական համայնքն ամենաքիչ ուսումնասիրվածն է Թուրքիայում և Դիրաբեքիրում:

Երբ սկսում ես ուսումնասիրել Դիարբեքիրի հրեաներին, հիմնական խնդիրը, որ ծառանում է քո առաջ, համայնքի մասին ներկայացնող աղբյուրների պակասն է։ Այս հարցում աղբյուր հանդիսացող  փաստաթղթեր կարող են համարվել այդ շրջանով անցած ճանապարհորդների տեսածներն ու ուղեգրություններում նրանց ներկայացրած հուշերը, ճանապարհորդությունների ժամանակ արված նշումները, Օսմանյան կայսրության ու վիլայեթների տարեգրքերը, Իսրայելում քրդացած հրեաների մասին հրատարակված ուսումնասիրությունները: Հիշատակման են արժանի նաև Դիարբեքիրի հրեաների շուրջ ուսումնասիրություն կատարած Ռըֆաթ Ն. Բալիի աշխատությունն ու Փարիզում գտնվող «Alliance İsraelite Universelle» (Համաշխարհային հրեական միություն-Ակունքի խմբ.) կազմակերպությանը ենթակա ուսուցիչների գրությունները և այդ ժամանակվա արտասահմանյան պարբերականներում հրատարակված նյութերը, ինչպես նաև` սինագոգների արձանագրությունները։

Տեղահանությունից հետո բնակություն են հաստատել Դիարբեքիրում

Հրեա թագավոր Սողոմոնի մահից հետո Երուսաղեմից տեղահաված հրեաները բնակություն են հաստատել հատկապես Իրաքի քրդական շրջաններում, Իրանի ու Թուրքիայի սահմաններում՝ քրդերով բնակեցված շրջաններում։

Ներկայում Երուսաղեմում բնակվող դիրաբեքիրցի հրեաների գրավոր նյութերում ներկայացվում է, որ ասորական գերությունից սկսած` Դիրաբեքիրում հրեական համայնք է եղել, որը պահպանել է իր գոյությունը մինչև  Իսրայել պետության հիմնադրումը։

Դիարբեքիրը զարդարող գույներից մեկը եղող հրեաները Սուրի գավառում գտնվող սինագոգներում, որոնցից հիմա բան չի մնացել, երկրպագություն էին անում, բայց խոսում էին քրդերեն, արաբերեն ու թուրքերեն։ Նրանք հարսանեկան, նշանադրության, թաղման, տոնական արարողություններում հրեաներից տարբեր ու միայն իրենց յուրահատուկ ավանդույթներ ունեին։

Սինագոգից հետք անգամ չի մնացել

Սուրում գտնվող սինագոգը գտնվում է Արաբ Շեյխ մզկիթի հետևում, Հասըրլը թաղամասի Բահչեջիք փողոցի 3-րդ փակուղում։ Հրեաները հավատում են, որ հենց այդ սենյակում է Եղիա մարգարեացել։ Սինագոգի մեջ մի սենյակ կար, որը մշտապես փակ էր ու սուրբ էր համարվում. այդ սենյակ խախամից բացի` մեկ ուրիշ մարդու մուտքը մեղք էր համարվում։ Երբ հրեաները լքել են Դիարբեքիրը, սինագոգը որոշ ժամանակ անտեր է մնացել։ Հետագայում  երկար ժամանակ որպես տուն օգտագործված այս կառույցը, բազմաթիվ շենքերի նման, քանդվել է 3 տարի առաջ Սուրում տեղի ունեցած ընդհարումներից հետո։ Այդ սինագոգում գտնվող և խախամ Եղիայի կողմից Ժողովրդական տանը նվիրաբերված  եղնիկի կաշվի վրա եբրայերեն գրերով հին Հնգամատյանը ներկայում ցուցադրվում է Դիաբեքիրի թանգարանում։

Երկրորդ սինագոգը գտնվում էր Չերմիքում (Ջերմուկ-Ակունքի խմբ.)

Սուր գավառից բացի՝ հրեական համայնք է եղել նաև Չերմիք գավառում։ Այդ գավառում գտնվող ու ներկայում որպես հարդանոց օգտագործվող սինագոգի վրա եղած արձանագրությունից հասկացվում է, որ այն կառուցվել է սրանից դարեր առաջ։

Չերմիքում դեռևս կանգուն մնացած սինագոգը գտնվում է Քալե թաղամասում։ Որպես գոմ օգտագործվող սինագոգի վրա եբրայերենով մի արձանագրություն կա։ Սպիտակ ու ևս քարերով գառուցված սինագոգը 2002 թ. փետրվարի 14-ի ամսաթվով և թիվ 202 որոշումով Դիրաբեքիրի մշակույթի ու բնության հարստությունների պահպանության խորհրդի տնօրինության կողմից գրանցվել է որպես «պահպանության կարիք ունեցող մշակութային հարստություն»։ Սակայն պահպանությանն ուղղված որևէ նախաձեռնություն մինչ այս պահը չի եղել։

Հարուստները գաղթել են ԱՄՆ ու Եվրոպա

Դիարբեքիրի հրեաների առաջին գաղթը տեղի է ունեցել 1915 թ. հայերի տեղահանությունից (Հայոց ցեղասպանություն- Ակունք խմբ.) հետո։ Դիարբեքիրից նրանց առաջին գաթն սկսվել է 1916 թմ։ Ճնշումների ենթարկվելուց հետո հարուստ հրեաների մեծ մասը գաղթել է եվրոպական երկրներ ու Ամերիկա, մի մասն էլ` մոտակայքում գտնվող Իրաքի Բաղդադ ու Մոսուլ քաղաքներ։

Այդ գաղթը շարունակվել է մինչև 1940-ական թթ.։  Դիարբեքիրում մնացած հրեաների մեծ մասն էլ աղքատ է եղել և ի զորու չէր հեռանալ։

Սպանություն, որն արագացրեց գաղթը

Դիարբեքիրում մնացած վերջին հրեաներն էլ գաղթեցին մի սպանությունից հետո։ 1947 թ. Դիարբեքիրում «Բուղդայ փազարը» անվամբ հայտնի վայրում կատարված սպանությունը ստիպեց գաղթել նաև Դիրաբեքիրում մնացած վերջին հրեաներին։

Ժողովրդի շրջանում տարածված լուրերի համաձայն` «Բուղդայ փազարը»-ում տեքստիլի արտադրությամբ զբաղված Յոնա անունով հրեայի ու Սիվերեքից Դիարբեքիր տեղափոխված քուրդ թեյագործի միջև տեղի ունեցած վեճից հետո Յոնան թեյագործի դեմ դատական գործ է հարուցվում։

Դատի օրը, երբ հրեա Յոնան իր եղբայրների հետ գնում էր դատարան, թիկունքից դանակահարվում է և սպանվում թեյագործի մտերիմների կողմից։ Այդ իրադարձությունը Դիարբեքիրի հրեաների մեջ մեծ վախ և անհանգստություն է առաջացնում։ 1948 թ. Իսրայել պետության հիմնադրումից հետո այդ իրադարձությունից ազդված հրաները սկսեցին գաղթել Դիարբեքիրից։

Երբ ստեղծվեց Իսրայել պետությունը, հրեա գաղթականներն այդտեղ հավաքվեցին

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ՄԱԿ-ի կողմից կայացված որոշումով ստեղծվեց Իսրայել պետությունը։ Իսրայել պետության հիմնադրումը հույս առաջացրեց Անատոլիայում, Իրաքում, Իրանում, Եվրոպայում ու Ռուսաստանում ապրող հրեաների մոտ։

Իրրենց ապրած երկրներում ճնշումների ենթարկվող հրեաները 1948 թ. հետո կամաց-կամաց սկսեցին գաղթել Իսրայել։ Դիարբեքիրը լքած հրեաները, մտածելով, որ այլևս հետ չեն վերադառնա, վաճառել են իրենց անշարժ գույքը ու հեռացել։ Ոչ միայն Դիարբեքիրում, այլև Ուրֆայում, Սիվերեքում, Նուսայբինում(Մծբին-Ակունք խմբ.) Հաքքյարիում, Ջիզրեում ու Մարդինում բնակված գրեթե բոլոր հրեաները գաղթել են Իսրայել։

Ներկայում Երուսաղեմում Սիլվան անունով մի թաղամաս և Հաքքյարի անունով մի պողոտա կա։ Երուսաղեմում առկա է նաև Դիարբեքիրից գաղթած հրեա գաղթականների կողմից հիմնադրած և «Netsah Yisrael» անունը կրող մի սիանգոգ։

(Շարունակելի)

http://www.guneydoguekspres.com/yil-once-terk-ettiler-h2626.htm

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net