Լենինի ղեկավարությամբ բոլշևիկների աջակցությունն Ազգայնական շարժմանը

Սայիթ Չեթինօղլու

«Գոյություն ունեն ճակատագրի արտասովոր շրջադարձեր: Եթե Լենինը Ռուսական կայսրությունը չքանդեր, ու Ռուսաստանը հասներ հաղթական օրվան, Ստամբուլը ռուսներինը կլիներ: Մարդ ուզում է ասել` գուցե Լենինի կիսանդրին Ստամբուլի մի անկյունում դնե՞նք»:

Ֆալիհ Ռըֆքը Աթայ (1)

Ընթերցողը կարող է  ասել, որ Ֆալիհ Ռըֆքըի խոսքերը չափազանցված են, սակայն դրանք արտացոլում են իրականությունը: Կասկած չի հարուցում այն, որ քեմալական շարժման ժամանակ սովետական օգնությունը շատ  կարևոր էր, ինչպես նաև, որ  թուրք-հունական պատերազի ժամանակ հունական բանակի անգործության հետ մեկտեղ սովետական ֆինասնական ու ռազմական աջակցությունը ևս վճռական դեր է ունեցել: Չենք չափազանցնի, եթե ասենք, որ այդ ազդեցությունը այն հարցերից է, թերևս միակը, որի շուրջ  պատմաբանները քիչ թե շատ համաձայնության են եկել: Ծնունդով Ստամբուլից պատմաբան ընկերս` Նեոկլիս Սարրիսը, որը վերջերս է մահացել, ընդունում է, որ Սովետական Միություն-Անկարա բարեկամությունը Մուստաֆա Քեմալի իրական փրկությունն էր (2) ու Թուրքիայի՝ առանց հողային կորուստի գոյության շարունակության գրավականը, և որ այդ «նոր պետության» ստեղծման համար նրանք պարտական են այդ բարեկամությանը(3): Նեոկլիս Սարրիսի ուսումնասիրությունների համաձայն,  գրեթե երկու տարի քեմալականներին ցուցաբերված սովետական օգնության գումարը գերազանցել է Թուրքիայի տարեկան բյուջեն ու երկու տարվա ռազմական բոլոր ծախսերը: «Ինչ վերաբերում  է ռազմական աջակցությանը, ապա միայն հետևակի հրացանների թիվը քեմալական շարժման ժամանակ օգտագործված ընդհանուր հրացանների թվի ¼-ից ավելին է կազմել: Երբ Սաքարիայում պատերազմը սկսվեց, քեմալական բանակն ուներ 54,572 հրացան:  Մինչև նույն տարվա հուլիսի 28-ը Ռուսաստանը նրանց տվել է 30,083 հրացան: Արդյունքում՝ Սաքարիայում թուրքական ուժերի օգտագործած զենքերի կեսից ավելին ռուսական էր: Միևնույն ժամանակ արևմտյան ճակատում (հույն-թուրքական ճակատ), քեմալական զորքի հետևակն ուներ 9 մլն փամփուշտ, քեմալական շարժման ողջ ընթացքում օգտագործվել է մոտ 10 մլն փամփուշտ: Մինչև հուլիսի 28 Ռուսաստանը տրամադրել է ևս 300 մլն փամուշտ: Այս թիվը կազմում է Թուրքիայի այդ ժամանակաշրջանում ունեցած զենքի կրկնակին։ Ինչ վերաբերում է ավտոմատ հրացաններին, ապա դրա 1/3-ը, ինչպես փամփուշտների 1/3-ն էր, ռուսական էր: Բացի այդ` 1921 թ. հոկտեմբերի 21-ին Տրապիզոնում թուրքերին է հանձնվել «Ժիվոյ» ու «Յուտիյ» անուններով ռուսական երկու կործանիչ: Վերջապես, պետք է նշել նաև, որ ռուսական օգնությունից բացի, ֆրանսիական բանակի` Ադանայից հեռանալուց հետո, քեմալական բանակին էր մնացել ևս 10000 հրացան ու 1505 տուփ փամփուշտ: Մնացած ռազմամթերքը ռուսական ֆինանսական ու նյութական օգնության հետ մեկտեղ Ֆրանսիայից, հիմնականում Եվրոպայից էր գնվել: Նման առատաձեռնությունը հատուկ կարևորություն է ստանում, եթե հաշվի առնենք, որ Սովետական Միությունն այդ ժամանակ պայքարում էր համակարգերի ստեղծման համար ու անցնում դաժան քաղաքացիական պատերազմի միջով»(4): Ռազմական օգնության մեջ ներառվել էր նաև 20000 հակագազ: Հավանաբար դա նրա համար էր, որ Թոփալ Օսմանի ավազակախումբը, ինչպես մնացած շրջաններում գործող ավազակախմբերը` իրենց շրջաններում, չտուժի Պոնտոսի հույն ժողովրդին «ծխի» տալու ժամանակ:

Իհարկե, պետությունների կամ կառավարությունների միջև բարեկամության կամ համագործակցության ժամանակ մեկը մյուսին ցույց տված ու ցույց տրվելիք նյութական ու բարոյական աջակցությունը տարօրինակ չի համարվում: Սակայն, աչքով տեսածներից հետո քննության չառնել, թե որտեղ և ինչպես է օգտնագործվում այդ օգնությունն ու այդպես տրամադրել դաշնակցին, չի տեղավորվում մարքսիզմի գաղափարախոսության մեջ: Անհասկանալի է այն, որ իր սեփական գերեզմանը իր իսկ ձեռքերով փորել տվող ու ողջ-ողջ մարդ թաղող կամ շոգենավի կաթսայում ածուխի փոխարեն կենդանի մարդ գցող և նման այլ ահասարսուռ գործերով ու գործադրված բռնություններով հայտնի ավազակախմբի ղեկավարին զինակից են կոչում։

Միություն ու առաջադիմություն կուսակցության ղեկավարության տակ Ջեմալ փաշայի հատուկ գործակատար, այնուհետև քեմալական ողջ ժամանակաշրջանում ռեժիմի ամենակարևոր դեմքերից մեկը՝ Ֆալիհ Ռըֆքը, այդ դահճի արարքները հետևյալ կերպ է նկարագրում. «Թոփալ Օսմանը մի օր գավառապետի վրա բարկանում է, նրա ձեռքը բրիչ է տալիս ու ասում. «Այստեղ մի փոս փորի’ր»: Երբ բավական խորը փորում է, ասում է. «Մտի’ր մեջը»: Եւ գավառապետին թաղում է նրա իսկ ձեռքերով փորված գերեզմանում:

Մի անգամ էլ տեսնում են, որ ավազակախմբի ղեկավարն իր ավազակախբի անդամների կողմից կրակի մատնված տնից մոր դուրս գցած երեխային սառնասրտորեն խլում ու  կրկին կրակն է գցում: Նավի վառարանում ածուխի փոխարեն այրվածների պատմությունները երկար ժամանակ սարսռեցնում էին մեզ» (5):

Հիմա կասեք, թե ի՞նչ էին անում բոլշևիկներն այն ժամանակ, երբ թուրք ղեկավարներն այդ ցեղասպանի գործերը այդ կերպ էին նկարագրում: Պատասխանը հաճո չի լինի: «Զինակիցներ», «Սևծովյան ափի թուրքական զինված ուժերի գլխավոր հրամանատար»,  «Զինակից Օսման աղային» վերնագրով նամակներ էին գրում ու պահանջեր ներկայացնում նրան: Գտնվել են հայտնի բոլշևիկ ընկեր Զինինի բազմաթիվ նամակները (6):

Ո՞վ էր Թոփալ Օսման աղան: Ե՛ւ մարշալ Ֆրունզեն, և՛ դեսպան Արալովը, և՛ Ռուսաստանում գտնվող բոլշևիկ ղեկավարները գիտեին, թե ով էր նա:

1921 թ. վերջերին Անկարայում սովետական դեսպան նշանակված Արալովը Սամսունից Անկարա, ներառյալ Պոնտոս, ճանապարհորդության ժամանակ գրի է առել իր տեսածները. «Սամսուն, Սինոպ, Ամասիա սանջակներում, լեռներում շրջող ավազակախմբից բացի, ուրիշ բան չես գտնի: Հատկապես լազ ավազակախմբերի ղեկավարներից մեկը՝ Օսման աղան, հայտնի է իր անմարդկային արարքներով: Նա իր դաժան ավազակախմբի հետ շրջաններում քարի վրա քար, ուսերի վրա գլուխ չէր թողնում: Տեղացիները սարսուռով են  հիշում նրա անմարդկային վերաբերմունքը»(7):

Արալովից առաջ Թուրքիա եկած մարշալ Ֆրունզեն նրան հետևյալ կերպ է բնութագրում. «Լազիստանի ամենաազդեցիկ առաջնորդներից մեկը՝ Օսման աղան, լազերից հավաքված իր կամավորական զորախմբով կրակի և արյան մեջ էր խեղդում թուրքերի դեմ ապստամբած Արևելյան Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստան- Ակունք խմբ.) շրջանում գտնվող քրդերին ու Սամսունի սանջակում (վիլայեթ) բնակվող հույներին: Նրա զորախումբը բավականին կանոնավոր էր։ Նրանք շարժվում էին  ըստ արևելյան ավանդույթների. թալանում էին բոլոր այն վայրերը, որտեղով անցնում էին։ Ամեն ինչ թաղում էին գերեզմանային լռության մեջ, քար լռության… Կարելի է ասել, որ սովորաբար ազգայնական քննարկումների ժամանակ ժամանակակից Թուրքիայում բնակվող բոլոր ժողովուրդների նկատմամբ կիրառված լուծումը միակն էր ու լիովին հստակ. «Ոչնչացնել բոլոր թշնամիներին» (8):

Գնդապետ Բեհիչ բեյը (Էրգին) Գլխավոր շտաբի պետ Իսմեթ բեյի (Ինոնյու) տեղակալի պաշտոնը ստանձնելու առաջարկը չի ընդունում` պատճառաբանելով, որ բանակի փոխարեն տարածված էր  ավազակախմբերին օգտագործելը, իսկ թե դրանք ինչերի էին ընդունակ` հայտնի էր բոլորին։ Այդ մասին նա ասում է. «Այս  ընթացքում Անատոլիայում… Չեմ ցանկանում ընդունել շտաբի պետի տեղակալի պաշտոնը, քանի որ մշտապես դեմ եմ եղել բանակի փոխարեն ոչ կանոնավոր զորախմբերի հետ համագործակցությանը և մտածում եմ դրանց հետ գործ ունենալու դեպքում առաջացող դժվարությունների մասին: Եթե Իսմեթ բեյը Մուստաֆա Քեմալ փաշային ասի, թե ես չեմ  համագործակցում իր հետ, և եթե Մ. Քեմալը  բարկանա, ձեզ խնդրում եմ, նրան իմ կամքը հայտնեք։ Ի պատասխան իմ խոսքերի` փաշան ասաց. «Մի՛ անհանգստացիր, կբացատրեմ»(9): Այս խոսքերից հասկանում ենք, որ  նա դժվարացել է առաջարկը չընդունելու հարցում և ապավինել է Մ. Քեմալի օգնությանը:

Հնարավորություն ունեցանք լսելու մարշալ Ֆրունզեի հիշողությունների պատառիկները` ինչպես Թոփալ Օսմանի պարամիլիտար ուժերի, այնպես էլ Կենտրոնական բանակի «պատժիչ զորաջոկատների» կողմից թե՛ քաղաքում, թե՛ ապտամբությանը չմասնակցելու պահանջը չընդունած հունական գյուղերում արված դաժանությունների մասին։ Այդ հարցում հատկապես վերոհիշյալ լազ ղեկավար Օսման աղան մեծ ճանաչում է ձեռք բերել: Ողջ շրջանն իր անզուսպ ավազակախմբի հետ խեղդել է կրակի ու արյան մեջ: Կարծում եմ՝ նրա մասին հետևյալն ասելը բավարար կլինի. «Այստեղի թուրքերն անգամ նրա արածների մասին ահով են պատմում և ընդհանրապես հավանություն չէին տալիս այդ ամենին: Ճիշտն ասած՝ ընդհանրապես չէի սպասում, որ այդպիսի տեղեկություններ կստանամ»,- ասում է նա ու շարունակում. «Տեղեկացա, որ Օսման աղայի ավազակախմբերը Հավզայում վախ են սփռել, այրել են, բռնաբարել, իրենց առջև դուրս եկած բոլոր հույներին ու հայերին սպանել են, այրել են կամուրջները…»,- այսպես թվում է Թոփալ Օսմանի վայրագությունները:

Մարշալ Ֆրունզեն ասում է, որ 1921 թ. կառավարության կողմից կազմվել է մի պատժիչ զորաջոկատ, որը շրջանում հունական բոլոր գյուղերի բնակիչներին դաժանորեն ճնշել է: Նա նկարագրում է այդ գյուղերից մեկը. «Մարդ, անասուն, թռչուն բնավ չէին երևում: Տների անմիջապես կողքին լայնատարած դաշտերում աշխատող մի մարդ անգամ չկար»:  Ֆրունզեն ողջ ճանապարհի ընթացքում իր տեսածները պատկերավոր գրի է առնում. «Քեսքինը մի փոքրիկ գյուղաքաղաք է, 1500 տուն բնակչություն ունի: Այն ընկած է  լանջաթեք փոքրիկ հովտի վրա և գրավում է բավականին ընդարձակ տարածություն: Տների մեծ մասը երկհարկանի են: Որոշները պատշգամբներ ունեն ու կառուցված են գեղեցիկ աստիճաններ ունեցող եվրոպական տների ձևով: Ինչպես հասկանում ենք այս ամենից, Քեսքինի բնակչության  մեծ մասը հույներ էին: Նրանց մեծ մասը մեծածախ առևտրով էին զբաղվում և բավականին էլ հարուստ էին:  Քեսքինը հունական քաղաքային կենտրոնն է: Սակայն արդեն «կենտրոնն էր» ասելն ավելի ճիշտ կլինի, քանի որ թուրք-հունական պատերազմը ամեն ինչ խառնել է իրար, ինչպես ամեն տեղ, այդտեղից էլ բոլոր տղամարդիկ զորակոչվել են: Առևտուրը հույների ձեռքից խլվել է սպանությունների, բռնությունների և այլ ձևերով..» (11):

Ֆրունզեն ընդգծում է, որ, չնայած այդ դժվար պայմաններին, Պոնտոսի հույների ապստամբությունը շարունակվել է։ Մնացածների մի մասը մինչև հույների հետ պատերազմի ավարտը համառորեն շարունակել է ապստամբությունը (12):

Ուկրաինացի հեղափոխական մարշալ Ֆրունզեն իր տեսածները տող առ տող գրի է առել: Նա Պոնտոսի հույների ցեղասպանության ականատես է. «Տեսնում եմ` սայլերում սևերով ծածկված կանացի կերպարներ են նստած կամ պառկած: Նրանց մեջ երեխաներ էլ կան: Թե՛ կանանց, թե՛ երեխաների հագուստը շատ վատն է. ցրտից դողում են: Հետևի սայլերին եմ նայում, սայլերից մեկի հետևից քայլող մի զինվոր պատառոտված շորերով մի երեխայի է բարձրացնում ու սայլ նստեցնում: Աղջնակի ողջ մարմինը ցրտից կապտել էր, դողում էր։ Նա փորձում էր գլուխը մեքենայում մի մաղի հետևում թաքցնել: Ապշած մնացած հարցրեցի հազարապետին, թե ինչ է կատարվում։ Նա հետևյալ կերպ մեկանաբանեց. «Ավազակների ընտանիքներին են տանում Ամասիայում բնակեցնելու նպատակով» (13)։ Տեղացի ղեկավարները Պոնտոսի հույների մահվան ճանապարհին ականատես Ֆրունզեին փորձում էին համոզել, որ մեղքը Պոնտոսի ժողովրդինն է, որ զինվորներն ու թուրք գյուղացիներն այնքան քինախնդրությամբ էին լցված նրանց դեմ, որ ղեկավարները ինչ հրամայեին, մեկ է, բռնությունից չէին հրաժարվում: Ինչպես նաև ասում է, թե վերջին շրջանում Սամսունի սանջակում գտնվող հողերը հույն ավազակների վայրագություններից սասանվում են կրկին. «Հույն ավազակախմբերը թուրքերի գյուղերը այրում են, Սամսուն-Անկարա ճանապարհին հաճախակի հարձակումներ են անում, գրեթե ամեն օր մի քանի զինվոր են սպանում և սարսափելի գործողություններ են կատարում,- պատմեց համայնքապետը,- ապա շարունակեց,-«Այս վիճակի առնչությամբ կտրուկ միջոցառումներ ենք ձեռք առնում։ Որոշում է կայացվել ողջ հույն ժողովրդին երկրի ներքին շրջաններ ուղարկել ու բնակեցնել» (14,28): Բնակեցնել բառը ազատորեն կարելի է կարդալ որպես սպանել։ Ֆրունզեի այս տողերը Պոնտոսի ցեղասպանության վերաբերյալ կասկածամտության տեղիք չեն տալիս. «Սամսունում, Սինոպում ու Ամասիայում բնակվող 200.000 հույնից մնացել են լեռներում շրջող մի քանի ավազակախմբեր: Գրեթե բոլոր տարեցները, կանայք ու երեխաները երկրի շրջաններ՝ Դիարբեքիր, Խարբերդ, Քոնիա են գաղթել» (սա պետք է կարդալ որպես աքսոր): Նրանք այնպիսի մի ժամանակ ու այնպիսի աղքատության մեջ գնացին, որ նոր բնակավայրերում աղքատության մեջ ու ստորաքարշ կյանքով ապրող աքսորյալներից կարելի է ասել, որ մի քանի հազար մարդ իսկ ողջ չմնաց (15):

«Այդ ճանապարհը իմ ողջ կյանքի ընթացքում հիշողությունիցս դուրս չէր գալու: 30 կմ ճանապարհի ողջ ընթացքում դիերի հանդիպեցինք: Ես մենակ 58 դի հաշվեցի: Շատերի վրա բռնության հետքեր կային: Մի տեղ գեղեցիկ աղջնակի դիակի հանդիպեցինք: Գլուխը կտրված ու ձեռքը կողքին էր դրված: Մեկ այլ վայրում մեկ ուրիշ գեղեցիկ աղջկա դի ևս՝ 7-8 տարեկան, շիկահեր, ոտաբոբիկ, միայն հին վերնաշապիկ կար հագին:  Ինչքան հասկացվում էր, աղջիկը լաց է եղել, դեմքը հողի մեջ թաղել, պառկել էր: Զինվորի սվինից էլ տեղում այդպես մնացել էր» (16): Ֆրունզեն իր ճանապարհորդությունը այսպես է նկարագրել, Արալովն էլ իր հուշերում գրել է այդ ջարդերի մասին։ Չնայած այդ ամենին` սովետական ղեկավարները` բոլշևիկները, չեն խուսափել նյութական ու բարոյական աջակցություն ցույց տալ նրանց:

1. Ֆալիհ Ռըֆքը Աթայ, «Չանքայա», Բաթեշ, 1980, էջ 164։
2. 2. Սակայն քեմալական կառավարությունը բոլշևիկներին լրտեսությամբ փոխհատուցեց: 1922 թ. ապրիլի 21-ին Մոսկվայում գտնվող քեմալական դեսպանատան չորս աշխատողները 2 ռուս քաղաքացուց գաղտնի փորձել են վերցնել սովետական փաստաթղթեր, սական բռնվել են ու ձերբակալվել։ 1922 թ. մայիսի 10-ին Արտաքին գործերի կոմիսարությունն այդ քայլը համարել է 2 երկրների միջև գոյություն ունեցող բարեկամության հանդեպ դավաճանություն։ Արտաքին գործերի կոմիսարը դեսպան Ալի Ֆուաթին համարում է սադրիչ և վերջինիս ու դեսպանատան չորս աշխատողների վռնդում երկրից: Սպասվում էր, որ այդ երկու երկրների միջև եղած դիվանագիտական հարաբերությունները, առնվազն ժամանակավորապես, կդադարեցվեն, սակայն այդպես չեղավ… Մայիսի 11-ին սովետական արտաքին գործերի կոմիսար, պատգամավոր Լ. Կարահանը Արալովին ուղարկված իր հեռագրում տեղեկացնում է, որ չնայած բարկացած է սովետական բարեկամությանը հասցված վնասի պատճառով, սակայն պետք է շարունակել համագործակցությունը: Հեռագրում նա մի կողմից շեշտում է սովետական ավտորիտար ղեկավարների մեծահոգությունը, իսկ մյուս կողմից էլ՝ քեմալականների ապերախտությունն ու շարունակում. «Խնդրում եմ, Մուստաֆա Քեմալին հաղորդեք մեր ցանկությունը` առ այն, որ նա Մեջլիսում ելույթի ժամանակ կամ մամուլի միջոցով ներկայացնի իր դիրքորոշումը նախ` Էնվերի Բուխարայում արած ելույթը մուսուլմաններով ձևավորված Անկարայի կառավարությանը և Մ. Քեմալին որպես աջակցություն որակելու ու Էնվերի՝ որպես Անկարայի ներկայացուցիչ ներկայանալու մասին, կամ էլ թող որևէ կերպ հայտնի իր դիրքորոշումը Բուխարայում Էնվերի ելույթի շուրջ։ Երկրորդը` իրեն ասեք, որ Թուրքիայի նկատմամբ բարեկամական մեր դիրքորոշումը չի փոխվել։ Տեղեկացրեք նաև Անկարայի կառավարությանը  Թուրքիայի հետ ունեցած  բարեկամական մեր հարաբերությունները կասեցնելու անհրաժեշտության մասին թուրք դեսպանատանը գտնվող պաշտոնյաների լրտեսության պատճառով: Համենայն դեպս, մենք ամեն պահ պատրաստ ենք Մոսկվայում տեղի ունեցածը հետևում թողնել, սակայն թուրք դեսպանատան պաշտոնյաներին Ռուսաստանում լրտեսություն անելու դեպքով զիջումներ չենք անի: Ալի Ֆուաթը մայիսի 10-ին լքում է Մոսկվան: Մ. Քեմալին հաղորդեք ռուսական կառավարության կողմից Ալի Ֆուաթին վռնդելու ու Ռուսաստանի կողմից նրան հետ կանչելու պահանջի մասին։ Ոչ ոք, ներառյալ Ալի Ֆուաթը, լինի դիտավորյալ թե անփութության հետևանքով, Թուրքիայի հետ ունեցած մեր բարեկամությունը չի կարող փչացնել: Թե’ ոսկու, թե’ զենքի օգնությունը մեր բարեկամության ապացույցն է: Մեր բարեկամությունը վտանգի տակ չեն դնի ոչ Ալի Ֆուաթի կողմից այդ ճամպրուկը բացելու պահանջի մերժումը, ոչ էլ հավանական որոշման շուրջ քնարկման առաջարկը մերժումն ու նրան երկրից վտարելը: Էնվերի դեմ սովետա-թուրքական ճակատի գոյությունն իսկ թուրքերի հետ ունեցած մեր բարեկամության հզորության ապացույցն է: Խնդրում եմ, Մուստաֆա Քեմալին հիշեցրեք, թե ինչպես անցած տարի, երբ  թուրքական բանակը հույների առաջխաղացման ժամանակ  նահանջում էր, և երբ թուրքական կառավարությունը Անկարան դատարկում էր, մենք չթողեցինք, որ Էնվերը Անատոլիա մտնի, կանխեցինք Անկարայի կառավարության դեմ, առիթից օգտնվելով, կատարվելիք հնարավոր գործողությունները: Այս ժամանակներում իրական բարեկամության ապացույցը մենք ենք ցույց տվել:  Անկարան միայն պահանջներ է ներկայացնում»:

ԽՍՀՄ արտքին գործերի նախարարություն, ԽՍՀՄ արտաքին քաղաքականության վերաբերյալ փաստաթղթեր, Մոսկվա, 1961, (11.5.1922): Ք. Ֆոթիադիս, Պոնտոսի հույների ցեղասպանությունը, Բելգե, 2018։

3. Ք. Ֆոթիադիս, Պոնտոսի հույների ցեղասպանություն, Բելգե, 2018։
4. Նեոկլիս Սարրիս, Εξωτερική πολιτική και πολιτικές εξελίξεις στην πρώτη τουρκική Δημοκρατία, Աթենք, 1992, էջ 38։ Ք. Ֆոթիադիս, Պոնտոսի հույների ցեղասպանությունը, Բելգե, 2018: Ն. Սարրիս, Թուրքիայի գլխավոր շտաբի զինվորական պատմության բաժնի հրատարակություններից վերցված նյութեր, հատկապես թուրքական ազատագրական պատերազմի մասին (Քեմալական շարժում-Ակունք խմբ.) 1919-1923, Անկարա, 1973 և հատոր 7, Անկարա, 1975։ Բացի այդ հիշատակվում են նաև մի քանի օտար աղբյուրներ։
5. Ֆալիհ Ռըֆքը Աթայ, «Չանքայա», Բաթեշ, 1980, էջ 264:
6. Օսման Ֆիքրեթ Թոփալլըի հուշերը, Իրավունքների պաշտպանության ընկերության (Müdafaa-i Hukuk) ու Ազատագրական պատերազմի տարիներին Գիրեսունը, Վեյսել Ուստա, Սերանդեր հրատարակչություն, հուլիս 2011: Թամեր Չիլինգիր, Ճշմարտությունը Պոնտոսի մասին, Բելգե, 2016, էջ 177-181:
7. Ի. Արալով, Սովետական դեսպանի հուշերը Թուրքիայի մասին, թարգմ. Հ. Ալի Էդիզի, Բուչաք, 1967, էջ 59-60:
8. Ուկրաինացի հեղափոխական առաջնորդ Ֆրունզեի հուշերը Թուրքիայի մասին, նոյեմբեր 1921- դեկտ. 1922, թարգմ. Ահմեթ Էքեշ, Ջեմ հրատ., 1978, էջ 18-19։
9. Բեհիչ Էրքին, հուշագրություն, Ալի Բիրինջի, Թուրքիայի պատմագիտական ընկերակցություն, 2011, էջ 192։
10. Ուկրաինացի հեղափոխական առաջնորդ…, էջ 107-108։
11. Նույն տեղում, էջ 65:
12. Նույն տեղում, էջ 108:
13. Տե’ս նույն տեղում:
14. Ֆրունզե, հավաքածու, հատոր 1, էջ 274-351: Արալով… էջ 60:
15. Ուկրաինացի հեղափոխական առաջնորդ…., էջ 107:
16. Նույն տեղում, էջ 111-112:

Հոդվածի բնագիրը հրապարակվել է «Մեզոպոտամիա» ամսագրի 2018 թ. հունիսի թիվ 2 համարում:

https://hyetert.org/2018/10/29/lenin-yonetimindeki-bolseviklerin-milli-mucadeleye-katkilari-uzerine/

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net