«ՕՊԵՐԱՑԻԱ ՆԵՄԵՍԻՍ»

Հայոց Ցեղասպանութեան գլխաւոր կազմակերպիչ՝ Թալէաթ փաշայի յեղափոխական մահապատժի մանրամասնութիւնները

Հեղինակ՝ ԻՍԱԿ ԻՒՆԱՆԷՍԵԱՆ

Կովկասի եւ Թուրքիայի հարցերի փորձագէտ Իսակ Իւնանէսեանի հեղինակած «Օպերացիա Նեմեսիս» պարսկերէն փաստա-վաւերագրական վէպը, որը հրատարակւել է  «Մաառէֆ» հրատարակչութեան կողմից  Թեհրանում  ՝  կառուցւած է ժամանակակից հայոց պատմութեան ամենափառաւոր դրւագներից մէկի՝ Թալէաթ Փաշայի յեղափոխական մահապատժի օպերացիայի հիմքի վրայ՝ ըստ գործողութեան մասնակիցների  գրառումների ու յուշերի. յատկապէս՝ Վահան Մինախուրեանի գրի առած եւ 1956 թւականին Կահիրէում հրատարակւած՝ Սողոմոն Թէհլիրեանի յուշերի, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան արխիւում  եւ Հայոց Ցեղասպանութեան թանգարան-ինստիտուտում  պահպանւող նիւթերի ու փաստաթղթերի հիման վրայ:

Ա. Համաշխարհային պատերազմին յաջորդած փոթորկոտ տարիներին Հայոց Ցեղասպանութեան վերապրողներից մէկը, որը   տոակալով իր եւ իր ընտանիքի կրած պատահած իրարայաջորդ դժբախտութիւններին դիմում է գաղտնի գործողութիւնների եւ այդ միջոցով արիր ժողովրդի դարութեան պահանջի ձայնը լսելի դարձնում աշխարհին:

Սոյն գիրքը պարսկալեզու ընթերցողին տրամադրելը անհրաժեշտ կարեւորութիւն ունի մի քանի առումներով.

Նախ եւ առաջ՝ մինչ այժմ աւելի քան վեց անուն գիրք է հրատարակւել Սողոմոն Թեհլիրեանի եւ «Նեմէսիս» օպերացիայի մասին որոնցից եւ ոչ մէկը պարսկերէն լեզվով չեն հրապարակւել եւ իւրաքանչիւրը անդրադարձել են այդ իրադարձութեան մէկ հատւածին: Սա պարսկերէն լեզւով ուսումնասիրական առաջին փորձն է, որում լիարժէք կերպով վերապատմւում է՝  Թեհլիրեանի անձնական կեանքը վաղ մանկութիւնից մինչեւ կեանքի աւարտը, Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան քաղաքական նպատակներն ու պատճառները, Թալէաթի յեղափոխական մահապատժի ենթարկման  առարկայական դրդապատճառները,Թեհլիրեանի ինքնապաշտպանութիւնը դատարանում, եւ Թեհլիրեանի անձնական կեանքի որոշ հետաքրքիր ծալքերը:

Հեղինակը ջանացել է հնարաւորինս՝ ընթերցողին փոխանցել «Նեմեսիս» օպերացիային առնչւող անհատների յուշերն ու դիալոգները , ինչպէս նաեւ  վերաստեղծել 1921 թւականի յունիսի 2 եւ 3-ին՝  Բեռլինի  թիւ 3 Նահանգային դատարանիում Թեհլիրեանի դատավարութեան մթնոլորտը . օգտւելով՝ դատաւորների, դատապաշտպանների ու վկաների արտայայտութիւնների արձանագրութիւններից:

Հեղինակը միաժամանակ փորձել է իր փաստա-վաւերագրական վէպի գլխաւոր հերոսի անձնական կեանքը ներկայացնելուն զուգահեռ ներկայացնել նաեւ «Օպերացիա Նեմեսիս»ի գործողութիւններին մասնակից գործիչներին ծանօթացնել, որոնք հաւանաբար մինչ այժմ անծանօթ են մնացել պարսկալեզու ընթերցողների ու պասիկ պատմագէտների համար:

Հեղինակը միաժամանակ իրադարձութեանը անդրադառնալ իրական-փաստագրական երկասիրութեան ձեւաչափերով. Հետեւաբար պատմական դէպքերը նկարագրել է կենսագրական  եւ ժամանակագրական մանրամասնութիւնների ծալքերում:

Գրքի հիմնական նիւթը Հայոց Ցեղասպանութիւնն է: Հեղինակն իր գրքի նիւթն սկսել է Թեհլիրեանի ծնունդից, որը համընկնում է Աբդուլհամիդ Բ.-ի կազմակերպած հայկական կոտորածների առաջին շրջանում անցնում է Ցեղասպանի ահասարսուռ ժամանակահատւածի միջով ապա ընթերցողին ուղորդում  «Օպերացի Նեմեսիս»ի գործողութեան մէջ եւ հասնում Թալէաթ փաշայի յեղափոխական մահապատժին:

«Օպերացիա Նեմեսիս» գիրքն ունի նաեւ մի շարք պակասութիւններ որոնք բխում են այդ կապակցութեամբ  պատմա-վաւերագրական  փաստաթղթերի սղութիւնից: Դրանով հանդերձ եւ առանց հեղինակի դիտաւորութեան գոյութիւն ունեցող պակասութիւնները միգուցէ միաձուլելով խորհրդաւոր ու հանելուկային վիպասանական ժանրին եւ այդ իսկ պատճառով առաւել գրաւիչ են դարձրել գրքի ընթերցումը:

Գիրքը հասցէագրւած է թէ՝ ժամանակակից հայոց պատմութեանուսումնասիրողների եւ թէ՝ ընթերցող լայն խաւերին:

Դր. Կարէն Խանլարեան

Akunq.net