Շահինյանները օսմանյան ու թուրքական թատրոնում

Հետազոտող Նասիմ Օվադյա Իզրայիլն անդրադառնում է դերասաններ եղած Շահինյան ընտանիքի և հայկական թատերական շրջանակի՝ հարյուր տարի ձգված պատմությանը։

Նևզաթ Ըշըլթան

Հայտնի հայ դերասան Թովմաս Ֆասուլյաջըյանը իր շատ հայտնի ճառում ասում է. «Ո՞վ է դերասանը. երբ խաղում ես, դու կաս, եթե չկաս, անգամ, ձայնդ այդ դատարկ քառակուսու մեջ մնում է՝ որպես հաճելի արձագանք։ Որոշ ժամանակ անց էլ մոռացվում է։ Գոնե հին ծրագրային ամսագրերում մնում ենք՝ որպես խունացած երազ»։

Հարգարժան գիտնական Նեսիմ Օվադյա Իզրայիլը իր վերջերս հրատարակված աշխատության մեջ՝ «Շահինյանները օսմանյան ու թուրքական թատրոնում» («Բողազիչի» արվեստի միության հրատարակչություն) վերնագրով, մոռացությունից փրկում ու մեր օրեր է հասցնում իր կնոջ ազգականը եղած դերասաններ Շահինյանների և հայկական թատերական շրջանակի՝ հարյուր տարի ձգված պատմությունը։ Շահինյան ընտանիքի երկու հիմնական դեմքեր` Վահանն ու նրա զարմիկ Օգսենը, թեև Թանզիմաթից հետո զարգացում ապրած ժամանակակից թատերական արվեստի պատմության մեջ Գյուլլու Հակոբի, Մարտիրոս Մնակյանի նման անունների չափ հայտնի չեն, սակայն իրենց կյանքը թատրոնին նվիրած ու կենսակերպը թատրոնի հետ միավորած անձինք են։

Նեսիմ Օվադյան գիտական լրջությամբ, կարգապահությամբ, համբերատարւթյամբ ու ջանասիրությամբ մարդկանց աղոտ հիշողություններում, խառնաշփոթ արխիվներում, խունացած լուսանկարներում մնացած Վահանին ու Օգսենին, նրանց ընտանիքներին նկարագրելու հետ մեկտեղ մեզ է ներկայացնում նաև նրանց դերասան զուգընկերներին, ժամանակի թատերական կառույցները և այլն։

Թանզիմաթն ու ժամանակակից օսմանյան թատրոնը

Թեև  Օսմանյան կայսրության արդիականացման համար հստակ շրջան առանձնացնել հնարավոր չէ, այնուամենայնիվ 1839 թ. հռչակված Թանզիմաթի ֆերմանը (հրովարտակ) ճանապարհ բացեց  հասարակական ու քաղաքական բազմաթիվ փոփոխությունների համար։ Հասարակության մեջ առկա տրամադրությունն էլ էր փոխվել։ Նկարներում, ճարտարապետության, երաժշտության մեջ, ցուցադրական արվեստում ավանդականի կողքին սկսեցին հաճախ նկատվել նաև նոր մոտեցումներ։ Արևմուտքի հետ հաճախակի դարձած շփումները օսմանյան ղեկավար շրջանակներում աղոտ հետաքրքրություն են արթնացնում եվրոպական թատերական արվեստի նկատմամբ։ Արևմտամետ ղեկավար էլիտան ժամանակի ընթացքում թատրոնի զարգացման ու այն ժողովրդի մեջ տարածելու համար ընտրում է հայերին, որոնք ամենաբաց հատվածն էին հասարակության նորարարությունների համար։

Հայ դերասանների կողմից հիմնադրված ու ղեկավարված միությունները 19-րդ դարի երկրորդ կեսից սկսել են թուրքերեն ու հայերեն ներկայացումներ տալ նախ Ստամբուլի Փերա թաղամասում, ապա Սալոնիկի, Իզմիրի նման քաղաքներում, որոնք արևմտյան մշակույթին ավելի մոտ եղող օսմանյան տարածքներն էին։

Թանզիմաթը օսմանյան ու հայկական թատերական արվեստի ոսկե դարաշրջանն էր, որում գերակշռում էին հայ դերասանները, հատկապես օսմանյան ու հայկական թատրոնի խորհրդանշական անուններ Գյուլլու Հակոբն (Վարթովյան) ու Մարտիրոս Մնակյանը, ովքեր ծնվել էին այդ տարիներին։ Հայ արվեստագետների կողքին կամաց-կամաց բեմ են բարձրանում նաև թուրք ու մահմեդական արվեստի գործիչները։

Շահինյանները՝ բեմի վրա

Նասիմ Օվադյայի գրքի հերոսներ Շսհինյան ընտանիքում թատրոնի նկատմամբ առաջինը հետաքրքրություն է ցուցաբերել Վահան Շահինյանը, ով 1891 թ. սկսած զանազան սիրողական ներկայացումներում դեր ստանալուց և հայտնի Մնակյանի հետ հանդիպելուց հետո կյանքը նվիրում է թատերական արվեստին։ Հետագայում նրա կինն ու երեխաներն էլ են գործունեություն ծավալում այդ ոլորտում։

Երբ Վահանը ոտք է դնում թատրոն, հայկական թատրոնն իր անկումային շրջանն էր ապրում։ Արևելյան Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստան-Ակունք խմբ.) գործող ու ազգային պահանջներ ներկայացնող հայկական շարժումները ճնշվում էին շատ խիստ կերպով, հայկական համայնքը մեծ ճնշման տակ էր, հայ արվեստագետների ստեղծած թատերական ներկայացումները կաթվածահար էին եղել, արգելվել էր հայերենով թատերական ներկայացումներ տալը։ Վահանը այդ դժվարին պայմաններում շարունակել է իր թատերական գործունեությունը։

Վահանից հետո բեմ դուրս եկած երկրոդ Շահինյանը նրա զարմիկ Օգսենն էր։ Նա Վեֆայի ավագ դպրոցն ավարտելուց հետո կրթությունը շարունակել է բժշկական ֆակուլտետում։ 1908 թ.  սահմանադրական վարչակարգի հաստատումից հետո երկրում ազատության մթնոլորտ էր ստեղծվել. գրեթե ամենուր թատերաբեմեր կային։ Այդ մթնոլորտում Վահանի զարմիկ Օգսենն էլ, հորեղբոր օրինակով, սկսել է բեմ դուրս գալ։ Վերջիվերջո, բժշկությունը թողել է ու կյանքը նվիրել  թատրոնին։

Առօրյա կյանքի փոփոխությունների մեջ, չնայած Շահինյանները հեռու էին մնում քաղաքականությունից, այնուամենայնիվ թատերական արվեստը խորապես տուժել էր այդ ամենից։ Սահմանադրության բերած ազատության մթնոլորտը և աշխուժությունը 1909 թ. Ադանայի դեպքերից ու Բալկանյան պատերազմում տանուլ տալուց հետո իշխանության եկած իթթիհադական ղեկավարների՝ թուրք ու մուսուլման չեղող ազգերի դեմ ունեցած բացասական վերաբերմունքի և հայկական քաղաքական կառույցների ռեակցիոն ազգային դիրքորոշումների հետևանքով մռայլ տեսարանի են վերափոխվում։ 1915 թ. տեղի ունեցած հայերի ջարդերը (Հայոց ցեղասպանությունը-Ակունքի խմբ.), Առաջին համաշխարհային պատերազմից, զինադադարի տարիներից, քեմալական շարժումից հետո ստեղծված հանրապետական վարչակարգը հայկական համայնքում խորը անվստահության զգացողություն են առաջացնում։ Հավատարիմ ազգ (Millet-i Sadıka) համարվող, քաղաքականության հետ կապ չունեցող, միայն բեմ դուրս եկող ու իրենց հանդիսատեսին երջանիկ դարձնել ցանկացող Վահանն ու Օգսենը ելքը գտնում են իրենց հայրենիքը, ծանոթ հողերը լքելու մեջ։ Ամեն ինչ կարգավորվելու դեպքում հետ գալու հույսով՝ նրանք բնակության համար ընտրում են Օսմանյան կայսրությանը մոտ վայրեր։ Վահանը բնակություն է հաստատում Բուլղարիայում, իսկ Օգսենը՝ այդ տարիներին Թուրքիայի տարածք չեղող Իսկենդերունում (Ալեքսանդրեթ- Ակունք խմբ.)։ Ցավոք սրտի, Վահանը չի կարողանում հետ վերադառնալ, իսկ Օգսենը Իսկենդերունի՝ Թուրքիային կցվելուց հետո կրկին Ստամբուլ է վերադառնում։ Նա պատկառելի տարիքի հասնելուց հետո էլ բեմի վրա է մնում, ռեժիսորության գործով զբաղվում։

Նեսիմ Օվադյա Իզրայիլը, որ նախկինում հրատարակված «1915 թ. մահվան ճամփորդություն. Գրիգոր Զոհրաբ» («Փենջերե» հրատարակչություն) և «1915 թ. ապրիլի 24. Ստամբուլ, Չանքըրը, Այաշ, Անկարա» («Իլեթիշիմ» հրատարակչություն) գրքերով մեր հիշողություններում թարմացնում է 1915 թ. տեղի ունեցած դեպքերը, այս վերջին՝ «Շահինյանները օսմանյան ու թուրքական թատրոնում» գրքում անհատական պատմությունների միջոցով հաջողությամբ ընթերցողին է ներկայացնում հասարակության դեմոկրատացման գործընթացը։

https://www.evrensel.net/haber/363959/osmanli-ve-turkiye-tiyatrosunda-sahinyanlar

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net