Որտե՞ղ է Անին

Մեր առջև բացվում են քաղաքի՝ կանգուն մնացած հոյակապ պարիսպները։ Գլխավոր պարսպի դռնից ներս մտնելուն պես աչքի է զարնում  ներսում տիրող դատարկությունը։ Ժամանակին հարյուր հազար մարդ էր ապրում այդ քաղաքում, որից մեկ տուն անգամ մեր օրեր չի հասել. միայն երեքից հինգ եկեղեցի ու մեկ մզկիթ են դեպի երկինք խոյանում ու աղոթում։

Սաիթ Ֆեհմի Աղդուք

Տեսնես` կոնկրետ որտե՞ղ ենք։ Google-ի քարտեզում եղանակը մթնեց։ Սահմանին ափից ափ ենք գնում։ Մյուս կողմում Հայաստանն է։ Հարևան պետության տների լույսերը մեկ միացվում, մեկ անջատվում են, նույն երկու երկրների հարաբերությունների պես։ Իրականում այդքան միմյանց մոտ, այդքան նման, միաժամանակ այդքան օտար… Դարեր շարունակ մեկ վայրում բնակված երկու ժողովուրդների հարաբերությունների՝  նախակրթարանում մեզ մոտ տրվող անունը Դաշնակցությունն է, նրանց մոտ՝ հայը…

Տարիներ առաջ Քոջամուստաֆափաշա թաղամասի մոտ գտնվող մի վայրով էինք անցնում, հեռվից երևում էր  եկեղեցու տանիքը։ Ատելություն. մեր վարորդի շուրթերից խռպոտ ձայնով սուլոց է դուրս գալիս. «Հա՛յ վիժվածքներ»։  Արդյոք ցանկանո՞ւմ էր, որ մենք դա լսենք, թե՞ առանց գիտակցելու է այդ խտրականությունն արտահայտում։ Նման դեպքերում մտքիս անմիջապես Բալկաններն են գալիս, հատկապես` անունները բռնի կերպով փոխված Բուլղարիայում բնակվող մեր հայրենակիցները։ Ցանկանում եմ միջամտել, որպեսզի իրադրությանը ավելի լայն տեսանկյունից մոտենա։ Երբեմն էներգիաս ու ժամանակս բավարարում է, երբեմն էլ լռում եմ։ Մութ գիշերով Հայաստանի  հետ սահմանային հատվածով առաջ ենք գնում։ Բուլղարիան շատ հեռու է, սակայն մտածելակերպով շատ նման է մեզ։

Ճանապարհները լուսնի լույսի ներքո տանում են  դեպի Կարս։ Ինչպես ցերեկները ազատ թողնված կովերը, որոնք երեկոյան ինքնուրույն հետ են վարադառնում իրենց տները։ Չգիտեմ, թե ինչու մի պահ Ջահիթ Քյուլեբիի բանաստեղծություններն են գալիս մտքիս. գուցե ա՞յն պատճառով, որ երկար տարիներ Կարսը եղել է ռուսական տիրապետության տակ. «Այդ հողը մեր հայրենիքն է… Էդիրնեից մինչև Արդահան»։ Բազմաթիվ քաղաքակրթությունների համար տուն եղած այդ հողերում զգացմուքները տատանվում են հայրենասիրության, ազգայնականության ու խտրականության միջև։

Կարսն էլ, բազմաթիվ այլ քաղաքների նման, գիշերով ավելի գեղեցիկ է։ Կամ էլ շենքերի ստվերներից ազատված գիշերը նոր Կարսի տգեղությունը, թեկուզ և մի քիչ, բայց կարողանում է թաքցնել։ Հին քաղաքը ավելի է փայլում։ Մթության մեջ առանց տեսնելու, միայն մեր ականջներին հասնող ջրի կարկաչյունի ձայնի ուղղությամբ հասնում ենք Եկատերինայի պալատին։ Քաղաքի ծայրամասում՝ Կարսի ամրոցի լանջին, Կարսի գետի մոտ վեր խոյացող երկհարկանի հին ռուսական կառույցը վերածել են հյուրանոցի, և եթե դրամը Ձեզ համար խնդիր չէ, ապա այն պատմական, մաքուր, շատ նոր հյուրանոց է։ Մենք շատ գոհ մնացինք։ Քանի որ զբոսաշրջային սեզոն չէր, գները համեմատաբար հարմար էին, սակայն ձմռանը բարձրանում են։

Վաղ առավոտյան նախաճաշելուց հետո ճանապարհ ենք ընկնում։ Քաղաքի կենտրոնից նետի նման դուրս թռչող, միայն ու միայն Անի տանող ու հանկարծակի վերջացող փակուղային մի փողոց… Մեր առջև են հառնում քաղաքի հոյակապ պարիսպները, որոնց մի կարևոր հատված կանգուն է մնացել։ Գլխավոր պարսպի դռնից ներս մտնելուն պես առաջինը, որ աչքի է զարնում, այնտեղ տիրող դատարկությունն է։ Ժամանակին հարյուր հազար բնակչություն ունեցած քաղաքից մի տուն անգամ մեզ չի հասել, երեքից հինգ եկեղեցի ու մեկ մզկիթ են դեպի երկինք խոյանում ու աղոթում։ Լրիվ միայնակ, անմարդաբնակ։ Դեպի ավերակներ տանող ճանապարհը կլորավուն է, շրջագայությունը աջից սկսես, թե ձախից, միևնույնն է, նույն տեղն ես հասնում։ Ձախից ենք սկսում շրջել։ Բագրատունյաց հայկականից մինչև բյուզանդական, սելջուկյանից մինչև վրանցական, քրդական ու օսմանյան բազմաթիվ քաղաքակրթությունների է հյուրընկալել Անին։ Քաղաքը եղել է Մետաքսի ճանապարհի վրա, ինչի շնորհիվ էլ բնակչությունը միշտ հարուստ է եղել։

Անիի հենց կենտրոնում գտնվող ամենամեծ կառույցը հիշատակվում է որպես Անիի Մայր տաճար։ Այն ավարտին է հասցվել 1001 թ., երբ  Անին իր բնակչության ու հարստության տեսանկյունից գտնվում էր գագաթնակետին, հայ թագավոր Գագիկ Առաջինի ժամանակաշրջանում։ Մայր տաճարի ճարտարապետը Տրդատն է, ով հիշատակվում է որպես Այա Սոֆիայի գմբեթը վերակառուցած մարդ։ Երբ գլուխդ վեր ես բարձրացնում, գմբեթի  տեղը երկինքն է երևում։ Ինձ, քեզ, մեզ բոլորիս է գրկում այն։

Հարթ քաղաքը կարծես թերակղզի լինի, երեք կողմից մի ակնթարթում քարափներով է եզերվում։ Արաքս գետը, դարեր շարունակ գետինը քայքայելով, խորքերը իջնելով ու ոլորաններ անելով, Անին իր թևերի մեջ է առել։ Բայց իրենից ավելի ուժեղ գտնված երկրաշարժերից ու պատերազմներից չի կարողացել պաշտպանել այն։ Քարափի ծայրին իր ողջ շքեղությամբ վեր է խոյանում կանգուն մնացած Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին։  Ենթադրվում է, որ եկեղեցու որմնանկարները արվել են վրացի նկարիչների կողմից։ Նստում, նայում ես, հոգիդ խաղաղվում է։

Երբ առաջ էինք շարժվում դեպի ամենաբարձր վայրում գտնվող ամրոց, ներքևում աշտարակատիպ մի գմբեթ էր կարծես երևում։ Տեսնես այնտեղ ինչպե՞ս կարելի է հասնել։ Սեպտեմբերի վերջին շրջանն է, մեկ օր առաջ Բայազետում եղած սև ամպերից հետք չկա։  Ջինջ երկինք թռչող ճանճերի գտնվելու վայրը հիմա է հասկանալի դառնում։ Քարափին եղող փոքրիկ հարթավայրով մեկ ցրված կովերի նախիրն ու թրիքի հոտը։ Ներքևում` միայնակ, գողտրիկ, անունն անհայտ փոքրիկ մի մատուռ։ Զբոսաշրջիկները այդքան ներքև չեն իջնում։ Հենց մեր դիմաց, ձեռքը պարզելու չափ հեռավորության վրա Հայաստանն է։ Մեջտեղում Արաքս գետն է, շրջապատում գեթ մեկ մարդ անգամ չկա։  Հենց մեր առջևում մեջտեղից կտրված կամուրջը մի ժամանակ երկու ափերն էր միմյանց միացնում։ Մտքիս է գալիս Իվո Անդիրչի դասական վեպը՝ «Դրինայի կամուրջը»։ Ժամանակի միջով հետ գնալուց հետո կրկին Անի եմ վերադառնում։ Ո՜վ գիտե, Մետաքսի ճանապարհի վրա գտնվող այս կամրջով ովքե՜ր են եկել-գնացել, շրջանում ինչպիսի ապրելակերպ է եղել։ Իմ կամքով դուրս եմ գալիս հիմնական ճանապարհից ու այծերի ճանապարհին հետևելով` մեկ այլ քարափի եզրին գտնվող Աբուլ Մանուչեի մզկիթին եմ փորձում հասնել։  Թրիքի հոտին երբեմն-երբեմն փոխարինում են տարատեսակ խոտերից եկող անուշ բույրերը։ Գարնանային եղանակ է, արևոտ վայրում` շատ տաք, ստվերում՝ զով։  Եթե մեղուներ էլ երևային, ապա կկարծեիր, թե գարուն է։ Հոյակապ մինարե ունեցող, բաց ու մուգ քարերի համադրությամբ գեղեցիկ մի կառույց է այն, որը հիշատակվում է որպես այդ ժամանակվա Թուրքիայի սահմաններում ներառված առաջին մզկիթ։ Ցանկանում ես սկավառակի նման հսկայական պատուհաններից թռչել դեպի Արաքս գետը։ Շրջակայքում ոչ ոք չկա, կրկին լռություն…

Երբ շարժվում եմ դեպի ամրոց, մեկ-երկու մարդու եմ հանդիպում։ Հասնում եմ ամենաբարձր կետին, Թուրքիայի ու Հայաստանի հենց մեջտեղով դեպի վերև եմ բարձրացել։ Այդտեղ ամեն ինչ ավելի պարզ է ու ավելի չեզոք։ Սահմանները մաքրվում են այդտեղ։ «Երանի~»,-ասում եմ,-«Մեր միջև եղած այդ կամուրջը վերանորոգվի։ Բայց, բայց, բայցերը վերջանան…»։

Այդտեղ պետք է գնամ նաև ձմռանը։ Ամեն շրջագայություն վերջիվերջո սահմանում է հաջորդի նպատակը։ Մի քար եմ վերցնում ձեռքս ու կարծես իմ ողջ էներգիան մեջը լցնում ու սեղմում եմ, երազանք պահում։ Ասում են՝ երազանքները չպետք է բարձրաձայնել` բացառությամբ խաղաղության համար պահվածների…

https://www.gazeteduvar.com.tr/seyahat/2018/10/07/ani-nerede-hani/

Թարգամանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net