Գրախոսություն Մարի Հովհաննիսյանի «Ուրացման քաղաքականության արմատները, նորօրյա դրսեւորումները եւ դրանց հետեւանքները» գրքի մասին

Մելինե Անումյան

Թուրքագետ, պատմական գիտությունների թեկնածու

Մարդկայնության դեմ ուղղված այնպիսի սարսափելի հանցագործության ժխտումը, որպիսին ցեղասպանությունն է, թերևս պետք է համարվի նույնքան մեծ ոճիր, որքան ինքը ցեղասպանությունն է, քանզի հենց այդ մեծ ոճրագործության ուրացման հետևանքով է, որ շարունակում են կատարվել նմանօրինակ հանցագործություններ: Այդ պատճառով լիովին բնական է, որ ցեղասպանության ժխտողականության թեման գտնվում է պատմաբանների և ցեղասպանագետների հետաքրքրության շրջանակներում: Սակայն հարկ է շեշտել` այս խնդիրը, մինչ Մարի Հովհաննիսյանի սույն աշխատության հրապարակումը, հայ ցեղասպանագետների շրջանակներում կարոտ էր առավել համապարփակ ու համակողմանի ուսումնասիրության:

Ի դեպ, ներկայացվող հրատարակությունը հեղինակի` այս թեմայով կատարած առաջին ուսումնասիրությունը չէ. դեռևս 2012 թ. Գերմանիայի Սաարբրյուքեն քաղաքում անգլերենով լույս է տեսել Մարի Հովհաննիսյանի` «Անցյալի և ներկայի բախում. Հայոց ցեղասպանության հավաքական հիշողությունը և թուրքական ժխտողականությունը» վերնագրով գիրքը (Collision of Past and Present: The Collective Memory of the Armenian Genocide and the Turkish Denial) (Այդ գրքի մասին գրախոսությունը տես`http://akunq.net/am/?p=29324-Ակունքի խմբ.):

Մարի Հովհաննիսյանի «Ուրացման քաղաքականության արմատները, նորօրյա դրսեւորումները եւ դրանց հետեւանքները» աշխատության մեջ ներկայացված են Հայոց ցեղասպանության հարցում Թուրքիայի վարած ժխտողական քաղաքականության ակունքները և դրանց դրսևորումները Ցեղասպանության ընթացքում և հետագա ժամանակաշրջաններում` ընդհուպ մինչև մեր օրերը:

Հեղինակի դիպուկ խոսքով` «Սա գիրք է ոչ թե անցյալի, այլ ապագայի մասին, քանզի միայն անցյալը ճանաչելով է հնարավոր ըմբռնել արդի խնդիրները և ուղիներ գտնել դրանց արդյունավետ լուծման եւ ապագայում դրանց բացառման համար»[1]:

«Ժխտում (մոռացում, սահմանումներ, շարժառիթներ եւ հետեւանքներ)» վերնագիրը կրող առաջին գլխում Մարի Հովհաննիսյանը, անդրադառնալով Հայոց ցեղասպանությոան փաստը մոռացության մատնելու Թուրքիայի փորձերին, շեշտում է. «Եթե մոռացությունը կամ ամնեզիան հիշողության խանգարման տեսակ է, որը կարող է ունենալ առաջացման տարատեսակ եւ որոշ դեպքերում օբյեկտիվ պատճառներ, ապա ժխտումն ընտրություն է, որն ունի առաջացման մեկ պատճառ` կամք»[2]: Նույն գլխի առաջին ենթագլխի վերջում հեղինակն ընդգծելով, որ «Պատմությունը միահյուսում է ազգեր ու պետություններ»[3], արձանագրում է. «Եւ ուրեմն ժխտել սեփական պատմությունը նշանակում է ժխտել այլոց պատմությունը եւս, որը հղի է նոր հակամարտությունների առաջացման կամ դրա էսկալացիայի լուրջ սպառնալիքով: Այս իմաստով հատկապես վտանգավոր է մարդկայնության դեմ իրականացված հանցագործությունների` ցեղասպանությունների ժխտումը»[4]:

Նույն` առաջին գլխի հաջորդ ենթագլխում, որը վերնագրված է «Ցեղասպանության ժխտման սահմանումները», Մարի Հովհաննիսյանը նշելով, թե ընդհանրապես ցեղասպանագիտության մեջ ընդունված է համարել, որ ժխտումը ցեղասպանության վերջին փուլն է, և որ այն սկսվում է եթե ոչ հանցագործությունից անմիջապես հետո, ապա` գոնե հընթացս այդ մեծագույն ոճրագործության, առաջ է քաշում ցեղասպանագիտության մեջ մի նոր թեզ, համաձայն որի` «…ցեղասպանության ժխտումն սկսվում է շատ ավելի վաղ, քան բուն հանցագործությունը»[5]: Հիրավի, հեղինակի կողմից հիմնավորված այդ տեսակետը հաստատվում է հատկապես Հայոց ցեղասպանության պատմության միջոցով: Ինչպես իր աշխատության մեջ արձանագրում է Մարի Հովհաննիսյանը` «… դեպքերի և իրադարձությունների ավելի խորը եւ մանրազնին վերլուծմամբ պարզ է դառնում, որ հանցագործություն կատարող անձինք կամ մի ողջ պետական ապարատ նախ և առաջ պարարտ հող են նախապատրաստում կատարվելիք գործողությունները ժխտելու համար…»[6] :

Առաջին գլխի հաջորդ` «Ցեղասպանության ժխտման շարժառիթները» վերնագրով ենթագլխում հեղինակն իրավամբ ենթադրում է. «Թուրքական ժխտողական քաղաքականության դրդապատճառներից մեկն այն է, որ բռնությունը թուրքական իրականության մեջ դարերի ընթացքում դարձել է գոյության երաշխիք, իսկ դրա ժխտումը, ներթափանցելով մշակույթի մեջ, վերածվել է ինքնության մի մասի եւ գոյության պահպանման առհավատչյայի: Այլոց նկատմամբ բռնության կիրառմամբ կայսրություն ստեղծելը, այդ բռնություններին մասնակցած անձանց հերոսացնելը ստեղծել են ինքնախաբեությամբ սնված, ստով ու կեղծիքով համակված մի մթնոլորտ, որի քողազերծումը հիմնահատակ կքանդի այն գաղափարական հիմքերը, որի վրա կառուցվել են ազգային ինքնություն, ազգային անվտանգություն, ապագայի վերաբերյալ ազգային տեսլական հասկացությունները, եւ այդուհետ անխուսափելի հարցերի տեղատարափը եւ պատասխանատվության ստանձման պարտադրանքը կփլուզեն երկիրը թե՛ ներսից եւ թե՛ դրսից»[7]:

Մարի Հովհաննիսյանը կիսում է մասնագետների այն կարծիքը, համաձայն որի` Թուրքիայի կողմից Հայոց ցեղասպանության «ժխտման պատճառներից մեկն էլ այն վախն է, թե կատարված հանցանքի բացահայտ ընդունումը մեծապես կազդի Թուրքիայի միջազգային վարկի վրա, առաջ կգան պատասխանատվության և փոխհատուցման հարցերը»[8]:

Առաջին գլխի «Ժխտման հետևանքները» ենթագլխում հեղինակը նշելով, թե «Որոշ գիտնականներ կար­ծում են, որ անց­յա­լում տե­ղի ու­նե­ցած ցե­ղաս­պա­նութ­յուն­նե­րի ընդու­նումն ու դա­տա­պար­տու­մը չի կա­րող կան­խար­գե­լել ցե­ղաս­պա­նա­կան գոր­ծողութ­յուն­նե­րի կրկնութ­յու­նն ա­պա­գա­յում՝ որ­պես օ­րի­նակ բե­րե­լով Հո­լո­քոս­տի դատա­պար­տու­մը, ո­րին հա­ջոր­դե­ցին Կամ­բո­ջիա­յում, Դար­ֆու­րում, Ռո­ւան­դա­յում տե­ղի ու­նե­ցած ցե­ղաս­պա­նութ­յուն­ներն ու ցե­ղաս­պա­նա­կան գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րը»[9], չի համաձայնվում այդ տեսակետի հետ` ընդգծելով. «Համոզված եմ, որ ցեղասպանությունների ճա­նա­չումն ու դա­տա­պար­տումն ոչ միայն կա­րող է կանխարգելել, այլեւ ի­րա­պես ու­նի կան­խար­գե­լիչ բնույթ, այն յու­րօ­րի­նակ ու­ղերձ է հնա­րա­վոր հան­ցա­գործ­նե­րին, որ ո­չինչ ան­հետ չի անց­նում»[10]:

Մարի Հովհաննիսյանը նույն` առաջին գլխում առանձին ենթագլուխներով անդրադառնում է նաև այնպիսի հարցերի, ինչպիսիք են` Ցեղասպանության ժխտման ազդեցությունը թուրք հասարակության վրա և Մեծ եղեռնի հոգեբանական ազդեցությունը Ցեղասպանությունից վերապրածների և նրանց սերունդների վրա:

Գրքի հաջորդ` երկրորդ գլխում, որը կրում է «Թուրքական ժխտողական քաղաքականության ակունքները» վերնագիրը և բաղկացած է երկու ենթագլուխներից, հեղինակն առաջին անգամ գիտական շրջանառության մեջ է դնում արխիվային նոր փաստաթղթեր: Ի դեպ, սույն աշխատությունը հիմնված է նաև ժամանակի մամուլի, հասարակական-քաղաքական գործիչների հուշերի և մինչ այդ գրված մասնագիտական գրականության վրա:

Երրորդ` ամենածավալուն գլուխը, որը վերնագրված է «Ձեւափոխություններ ժխտողական քաղաքականության մեջ», բաղկացած է հետևյալ ենթագլուխներից` «Ցեղասպանության ժխտման քաղաքականության դրսեւորումներ ցեղասպանության ընթացքում», «Հայոց ցեղասպանության ժխտումը 1965 թվականից ի վեր», «Հայոց ցեղասպանության ժխտումը գիտական շրջանակներում», «Հայոց ցեղասպանության թուրքական ժխտման հիմնական թեզերը» և «Ցեղասպանության ժխտումը ֆիլմարվեստում»:

Այս գլխի առաջին ենթագլխում Մարի Հովհաննիսյանը հիմնավորում է իր կողմից առաջ քաշված այն թեզը, ըստ որի` Մեծ եղեռնի ժխտումը թուրքերի կողմից սկսվել էր դեռ նախքան Հայոց ցեղասպանությունը: Որոշ վավերագրերի և փաստերի վրա հիմնվելով` հեղինակն արձանագրում է. «Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­յան ժա­մա­նակ եւս նա­խազ­գու­շա­կան քայ­լեր ձեռ­նար­կե­լը եղել է կան­խամ­տած­ված ոճ­րա­գոր­ծութ­յան ծրագ­րի կար­եւո­րա­գույն բաղ­կա­ցու­ցիչ­ներից: Օս­մա­նահ­պա­տակ հա­յե­րի ա­րա­կան սե­ռի ան­դամ­նե­րի` Օս­ման­յան կայս­րութ­յան բա­նակ զո­րա­կո­չու­մը, ո­րը նշա­նա­կում էր զրկել ժո­ղովր­դին դի­մադ­րե­լու եւ գո­յապայ­քար մղե­լու կա­րող ու­ժից, ա­պա նաեւ բնակ­չութ­յան շրջա­նում անվ­տան­գութ­յան նկա­տա­ռում­նե­րով պայ­մա­նա­վոր­ված տե­ղա­հա­նութ­յուն­նե­րի մա­սին հայ­տա­րա­րություն­նե­րի տա­րա­ծու­մը, տե­ղա­հա­նութ­յուն­նե­րը հա­տուկ պայ­ման­նե­րով ի­րա­կանաց­նե­լու ծրա­գի­րը հնա­րա­վո­րութ­յուն էին ըն­ձեռ­նում ոչ միայն այդ պա­հին, այլեւ հե­տա­գա­յում տե­ղի ու­նե­ցա­ծին այլ բնո­րո­շում տա­լու եւ­ ի­րա­կան ե­ղե­լութ­յու­նը ժխտե­լու հա­մար[11]»:

Մարի Հովհաննիսյանը նկատում է, որ թուրքական իշխանությունները Ցեղասպանության ընթացքում ևս հայերի դեմ կատարվող ոճրագործությունները ժխտելու մեջ ներգրավել են նաև արտասահմանցիներին, ի մասնավորի գերմանացիներին[12]:

Ուշագրավ է հեղինակի կողմից արված այն նկատառումը, թե Ցեղասպանության ժամանակաշրջանի մամուլն ուսումնասիրելիս կարելի է հանդիպել «թուրքական ժխտողականության գրեթե այն բոլոր թեզերին, որոնք լայնորեն կիրառվել են նաև հետագայում»[13]: Ըստ Մարի Հովհաննիսյանի դիտարկման` «Ավելին, այդ թեզերն առաջ քաշելիս գործի են դրվել ժխտման այն նույն մեթոդները, որոնք այսօր էլ արդիական են, ինչը մեկ անգամ ևս փաստում է, որ թուրքական ժխտողական քաղաքականությունն իր թեզերով և կիրառության մեթոդներով մեծավ մասամբ սկզբնավորվել է հենց այդ ժամանակահատվածում»[14]:

Երրորդ գլխի երկրորդ ենթագլխում, որը վերնագրված է «Հայոց ցեղասպանության ժխտումը 1965 թ. ի վեր», հեղինակն անդրադառնում է 1965 թ. Հայոց ցեղասպանության 50-րդ տարելիցին և դրանից հետո թուրքական ժխտողականության թեմային:

Նույն գլխի հաջորդ` «Հայոց ցեղասպանության ժխտումը գիտական շրջանակներում» վերնագիրը կրող ենթագլխում Մարի Հովհաննիսյանն իրավամբ նկատում է, որ «…թերևս ամենացավալին պատ­մութ­յան եւ­ ի­րա­կա­նութ­յան խե­ղաթ­յուր­ման ու կեղ­ծա­րա­րութ­յան մեջ ներգ­րավ­ված գիտ­նա­կան­նե­րին եւ ն­րանց գոր­ծու­նեութ­յանն անդ­րա­դառ­նալն է»[15]։ Հիրավի, իրական փաստերի կեղծումը հակասում է գիտնականի բուն առաքելությանը:

Հեղինակը նույն տեղում կատարում է նաև հետևյալ էական դիտարկումը. «Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­յան թուր­քա­կան ժխտո­ղա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­յունն ի սկզբա­նե ե­ղել է մե­ծա­ծա­վալ եւ­ ընդգր­կուն։ Սա­կայն ե­թե սկզբնա­կան շրջա­նում այն հիմ­նա­կա­նում եղել է քա­ղա­քա­կան հարց, եւ դ­րա­նում ընդգրկ­ված են ե­ղել հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քական գոր­ծիչ­նե­րը, ա­պա 1970-ա­կան թվա­կան­նե­րից ի վեր ցե­ղաս­պա­նութ­յուն­նե­րի ժխտու­մը ներ­թա­փան­ցեց նաեւ գի­տա­կան շրջա­նակ­նե­րից ներս։ Սա մե­ծա­պես պայ­մա­նա­վոր­ված էր նաեւ նրա­նով, որ այդ շրջա­նում սկզբնա­վոր­վեց ցե­ղաս­պա­նա­գի­տութ­յու­նը`որ­պես ա­ռան­ձին գի­տա­կան ճյուղ»[16]:

Ապա Մարի Հովհաննիսյանն անդրադառնում է տվյալ ժամանակաշրջանում Հայոց ցեղասպանության ժխտման գործն ստանձնած որոշ թուրք վայ-գիտնականների և արձանագրում. «Այս ա­մե­նում ա­ռանց­քա­յին էր, ան­շուշտ, Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­յան ժխտմանն ուղղ­ված աշ­խա­տանք­նե­րի կազ­մա­կեր­պու­մը թե՛ գի­տա­կան աշ­խար­հում, թե՛ քա­ղա­քա­կա­նութ­յան մեջ։ Ա­հա այս փու­լում էր, որ գի­տութ­յունն ու քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նը միա­խառն­վե­ցին։ Մե­կը մյու­սին ծա­ռա­յեց­նե­լով՝ թուր­քա­կան իշ­խա­նութ­յուն­նե­րը փոր­ձում էին միա­ժա­մա­նակ եր­կու խնդիր լու­ծել․ նախ պետք էր ա­մեն կերպ կան­խար­գե­լել Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­յան մի­ջազ­գա­յին ճա­նա­չու­մը, ո­րին ար­դեն նպաս­տում էին տար­բեր երկր­նե­րում հիմ­նադր­ված եւ մար­դու ի­րա­վունք­նե­րի պաշտ­պա­նութ­յամբ զբաղ­վող հա­սա­րա­կա­կան կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րը, ակ­տիվ գոր­ծու­նեութ­յուն ծա­վա­լող հա­մայն­քա­յին կենտ­րոն­նե­րը, Հո­լո­քոս­տի եւ­ այլ ցե­ղաս­պա­նութ­յուն­նե­րի ու­սում­նա­սի­րութ­յամբ զբաղ­վող, գի­տա­կան հա­մա­ժո­ղով­նե­րը կազ­մա­կեր­պող եւ գի­տա­կան ու հան­րա­մատ­չե­լի աշ­խա­տանք­ներ հրա­տա­րա­կող հաս­տա­տութ­յուն­ներ, ո­րոնք ի­րենց գոր­ծու­նեութ­յամբ լուրջ դե­րա­կա­տա­րում էին փոր­ձում ու­նե­նալ նաեւ խնդրո ա­ռար­կա հար­ցե­րի առն­չութ­յամբ քա­ղա­քա­կան ո­րո­շում­նե­րի կա­յաց­ման գոր­ծըն­թաց­նե­րի վրա։ Երկ­րորդ՝ պետք էր խո­չըն­դո­տել Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­յան թե­մա­յի բարձ­րա­ձայ­նու­մը գի­տութ­յան եւ կր­թութ­յան մեջ՝ այս թե­մա­յով ու­սում­նա­սի­րութ­յուն­նե­րի խա­փան­ման, գի­տա­ժո­ղով­նե­րում այս թե­մա­յով զե­կու­ցում­նե­րի ար­գել­ման, կրթա­կան հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի ու­սում­նա­կան պլան­նե­րում թե­մա­յի վե­րա­բեր­յալ դա­սա­ժա­մե­րի բա­ցառ­ման մի­ջո­ցով»[17]:

Ինչպես նշում է հեղինակը, «1980-ա­կան­նե­րին սկսված Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­յան ժխտման ար­շա­վը դե­պի գի­տա­կան աշ­խար­հ ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում ա­վե­լի սաստ­կա­ցավ, մե­կը մյու­սի հետ­եւից սկսե­ցին տպագր­վել թուր­քա­կան ժխտո­ղա­կան թե­զե­րով լի հա­տոր­յակ­ներ»[18]։

Անդրադառնալով վերջին տասնամյակներին` Մարի Հովհաննիսյանը նկատում է. «…Թուր­քիա­յի կա­ռա­վա­րութ­յու­նը Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­յան ու­րաց­ման քա­ղա­քա­կա­նութ­յան տա­րած­ման մեկ այլ՝ ա­վե­լի վտան­գա­վոր եւ քո­ղարկ­ված մե­թոդ մշա­կեց եւ կ­յան­քի կո­չեց։ Սկզբ­նա­կան շրջա­նում գի­տա­կան աշ­խար­հում թուր­քա­կան իշ­խա­նութ­յուն­նե­րը եւ ն­րանց ծա­ռա­յութ­յուն մա­տու­ցող գիտ­նա­կան­նե­րը ժխտո­ղա­կան քա­րո­զար­շա­վը ի­րա­կա­նաց­նում էին թուր­քա­գի­տա­կան կենտ­րոն­ներ հիմ­նադ­րե­լով եւ­ ակն­հայտ ժխտո­ղա­կան թե­զեր պա­րու­նա­կող աշ­խա­տանք­ներ տպագ­րե­լով, ո­րը կա­րե­լի է պայ­մա­նա­կա­նո­րեն կո­չել «ուղ­ղա­կի ժխտում»։ Սա­կայն վե­ջի­նիս արդ­յու­նա­վե­տութ­յան չգո­հաց­նող արդ­յունք­ներն ստի­պե­ցին Թուր­քիա­յին մշա­կել նոր ռազ­մա­վա­րութ­յուն, ո­րը կա­րե­լի է ան­վա­նել թուր­քա­կան ժխտո­ղա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­յան երկ­րորդ ա­րար կամ «Պ­լան Բ»։ Հա­մա­ձայն այս նոր մար­տա­վա­րութ­յան՝ «­Թուր­քիա­յի պատ­մութ­յան ու­սում­նա­սիր­ման եւ թուր­քա­գի­տութ­յան զար­գաց­ման» ան­վան ներ­քո սկսե­ցին ֆի­նան­սա­վո­րել ար­տա­սահ­ման­յան, մաս­նա­վո­րա­պես ա­մե­րիկ­յան, բու­հե­րում գի­տա­կան, հե­տա­զո­տա­կան աշ­խա­տանք­ներ ի­րա­կա­նաց­նող ու­սա­նող­նե­րին եւ գիտ­նա­կան­նե­րին, ով­քեր հե­տա­գա­յում պետք է շա­րու­նա­կեին ի­րենց գոր­ծու­նեութ­յու­նը այդ կամ մեկ այլ հե­ղի­նա­կա­վոր բու­հում կամ գի­տա­հե­տա­զո­տա­կան կենտ­րո­նում։ Այս մար­տա­վա­րութ­յունն, ըստ էութ­յան, ու­նի եր­կու նպա­տակ․ նախ ա­մե­րիկ­յան բու­հե­րում թուր­քա­գի­տութ­յու­նը զար­գաց­նել Թուր­քիա­յին հար­մար տես­լա­կա­նով, ո­րում, ան­շուշտ, ա­ռաջ­նա­յին տեղ է զբա­ղեց­նում ժո­ղովր­դա­վար պե­տութ­յան կեր­պա­րի ձեւա­վո­րումն ու ա­ռանց բռնութ­յուն­նե­րի եւ ցե­ղաս­պա­նութ­յուն­նե­րի պատ­մութ­յան ստեղ­ծու­մը։ Երկ­րորդ՝ հու­մա­նի­տար գի­տութ­յուն­նե­րի ո­լոր­տում մե­ծաց­նել թուր­քա­կան իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի գա­ղա­փա­րա­կիր­նե­րի թի­վը, ով­քեր տա­րի­ներ անց կդառ­նան ո­լոր­տի գե­րակշ­ռող մե­ծա­մաս­նութ­յու­նը եւ­ այ­դու­հետ ան­կաշ­կանդ եւ­ ա­ռանց դժվա­րութ­յուն­նե­րի կտա­րա­ծեն ի­րենց գա­ղա­փար­նե­րը»[19]:

Հեղինակը, նախքան գրքի առանձին ենթագլխում թուրքական ժխտողականության հիմնական թեզերին անդրադառնալը, կատարում է հետևյալ էական դիտարկումը. «Թուր­քա­կան ժխտո­ղա­կան քա­ղա­քա­կա­նութ­յան մե­թոդ­նե­րը թեեւ ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քում են­թարկ­վել են ո­րո­շա­կի փո­փո­խութ­յուն­նե­րի, սա­կայն, թե­զե­րը հիմ­նա­կան բո­վան­դա­կութ­յամբ պահ­պան­վել են։ Դ­րանք ար­տա­ցոլ­վել են թե՛ գի­տութ­յան, թե՛ հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան հռե­տո­րա­բա­նութ­յան եւ թե՛ մշա­կույ­թի մեջ»[20]։

Մարի Հովհաննիսյանը իր մենագրության երրորդ գլխում մեկ առ մեկ վերլուծում է Հայոց ցեղասպանության թուրքական ժխտման հիմնական թեզերը:

Աշխատության վերջաբանում հեղինակը շեշտում է. «Պատ­մութ­յան եւ­ ի­րա­կա­նութ­յան հետ կա­մո­վի ա­ռե­րե­սումն ու դրա­նից բխող հետ­եւանք­նե­րի ինք­նա­կամ վե­րա­ցու­մը կա­րող է ի­րա­կա­նում ա­ռող­ջա­րար ազ­դե­ցութ­յուն ու­նե­նալ անց­յա­լի ու­րաց­ման մո­լուց­քով ապ­րող պե­տութ­յան եւ հա­սա­րա­կութ­յան հա­մար, այն կա­րող է օգ­նել վե­րա­նա­յե­լու ա­քի­լլես­յան գար­շա­պա­րի վե­րած­ված անց­յալն ու նրա մա­սին հու­շե­րը որ­պես ազ­գա­յին անվ­տան­գութ­յան եւ­ ա­պա­գա­յի կա­յու­նութ­յա­նը սպառ­նա­ցող եր­եւա­կա­յա­կան վտանգ­ներ ըն­կալ­վող սե­փա­կան ո­րո­շում­նե­րը»[21]:

Այսպիսով, Մարի Հովհաննիսյանի սույն մենագրությունն ունի գիտական մեծ կարևորություն, քանի որ հեղինակը, հիմնվելով բազմաթիվ արխիվային նյութերի վրա, որոնց մի մասն էլ առաջին անգամ գիտական շրջանառության մեջ է դրվում հենց իր կողմից, համակողմանի հետազոտման է ենթարկում Հայոց ցեղասպանության համատեսքտում Թուրքիայի ուրացման քաղաքականության ակունքները և դրա ժամանակակից դրսևորումներն ու հետևանքները: Ցեղասպանագիտության մեջ խիստ էական է հեղինակի կողմից առաջ քաշված նոր թեզը, որի համաձայն` Ցեղասպանության ժխտումը երբեմն նախորդում է բուն հանցագործությանը: Կարծում ենք, որ Մարի Հովհաննիսյանի սույն արժեքավոր ուսումնասիրությունը էական ներդրում է հայ ցեղասպանագիտության մեջ, և որ այն պետք է թարգմանվի ու հրատարակվի նաև այլ լեզուներով, առաջին հերթին` անգլերեն և թուրքերեն:

Հեղինակի մասին

Մարի Վլադիմիրի Հովհաննիսյանը ծնվել է 1985թ. մարտի 22-ին, Երևանում: Սկզբնական կրթությունն ստացել է Նանսենի անվան համար 150 դպրոցում: 2006 թ. ավարտել է Երևանի պետական համալսարանի Ժուռնալիստիկայի ֆակուլտետը՝ ստանալով բակալավրի կոչում, իսկ 2009-2010 թթ. ուսանել է Բուդապեշտի Կենտրոնական եվրոպական համալսարանի (CEU) Քաղաքագիտության ֆակուլտետում և ստացել մագիստրոսի կոչում:

2010-2012 թթ. աշխատել է ՀՀ ԳԱԱ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտում՝ որպես գիտաշխատող: 2016 թ. աշխատանքի է անցել Հայաստանի ազգային արխիվի գիտահետազոտական բաժնում:

2012 թ. Գերմանիայում անգլերեն լեզվով լույս է տեսել Մ. Հովհաննիսյանի «Անցյալի և ներկայի բախումը. Հայոց ցեղասպանության հավաքական հիշողությունը և թուրքական ժխտողականությունը» մենագրությունը:

2014 թ. Քարնեգի հետազոտական ծրագրի շրջանակներում հետազոտական աշխատանքներ է կատարել ԱՄՆ-ի Քլարք համալսարանի Հոլոքոստի և ցեղասպանագիտության ուսումնասիրությունների կենտրոնում:

2014 թ. մասնակցել է Զորյան ինստիտուտի և Տորոնտոյի համալսարանի կազմակերպած` Ցեղասպանագիտության և մարդու իրավունքների համալսարանական դասընթացին: Մասնագիտական վերապատրաստումներ է անցել Հայաստանում, Իտալիայում և Սերբիայում:

Մարի Հովհաննիսյանը նաև այլ գիտական հոդվածների և հրապարակումների հեղինակ է: Նրա գիտական հետաքրքրությունները ներառում են ցեղասպանագիտության, կոնֆլիկտոլոգիայի, ինչպես նաև` ժողովրդավարության հաստատման հիմնախնդիրները հետճգնաժամային և անցումային փուլում գտնվող հասարակություններում:

[1] Մարի Հովհաննիսյան, «Ուրացման քաղաքականության արմատները, նորօրյա դրսևորումները եւ դրանց հետեւանքները», Երևան, 2017 թ., էջ 6:

[2] Նույն տեղում, էջ 12:

[3] Նույն տեղում, էջ 15:

[4] Նույն տեղում:

[5] Նույն տեղում, էջ 19:

[6] Նույն տեղում, էջ 20:

[7] Նույն տեղում, էջ 27:

[8] Նույն տեղում, էջ 29:

[9] Նույն տեղում, էջ 34-35:

[10] Նույն տեղում, էջ 35:

[11] Նույն տեղում, էջ 84-85:

[12] Նույն տեղում, էջ 92:

[13] Նույն տեղում, էջ 94:

[14] Նույն տեղում, էջ 94-96:

[15] Նույն տեղում, էջ 107:

[16] Նույն տեղում, էջ 107:

[17] Նույն տեղում, էջ 114-115:

[18] Նույն տեղում, էջ 122:

[19] Նույն տեղում, էջ 124-125:

[20] Նույն տեղում, էջ 129:

[21] Նույն տեղում, էջ 165:

Akunq.net