Դարանցիկ ցեղասպանութիւն. հայերի կոտորածները Պաքւում, 1918 թուականին

ՄԻՔԱՅԷԼ ՀԱՋԵԱՆ
Քաղաքական վերլուծաբան

Օրերս դարանցիկ դարձաւ հայոց պատմութեան եւս մէկ ողբերգական իրադարձութիւն. հայ բնակչութեան ջարդերը Պաքւում` 1918 թուականի սեպտեմբերին: Անցած դարասկզբի հայոց այդ հերթական եղեռնին նախորդել էին Պաքուի կոմունայի անկումն ու նրա ղեկավար կորիզի` Ստեփան Շահումեանի գլխաւորած Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի  անդամների ձերբակալութիւնը: Վճռական գրոհի անցած թուրք–թաթարական միացեալ մեծաքանակ զօրքերի ճնշման դէմ, թերեւս, անզօր էին քաղաքի պաշտպանութեանը ելած անհամեմատ փոքրաթիւ ուժերը: Պաշտպանութեան հիմնական ծանրութիւնն ընկած էր խմբապետ Համազասպի գլխաւորած 3000-անոց հայկական գնդի ուսերին: Սակայն ուժերն անհաւասար էին, եւ թշնամական բանակը, ճնշելով հայոց գնդի դիմադրութիւնը, սեպտեմբերի 15-ին ներխուժեց Պաքու ու նախճիր սարքեց այնտեղ` կոտորելով 30 հազար հայերի: Մի քանի օր անց` սեպտեմբերի 20-ին, Պաքուի 26 կոմիսարները գնդակահարուեցին Անդրկասպիայում` Ախչակոյմիայի աւազուտներում: Քաղաքի հայ բնակիչներից շատերը, ովքեր ողջ էին մնացել սեպտեմբերի 15-ից մինչեւ 18-ը տեւած եռօրեայ սպանդում, գազանաբարոյ յօշոտանքի ենթարկուեցին հետագայ օրերին եւ ամիսներին, ընդհուպ մինչեւ 1920թ. ապրիլի վերջերը, երբ արեւելեան Մերձկասպիայի այդ տարածքում հաստատուեց խորհրդային իշխանութիւն եւ Ազրպէյճանի Դեմոկրատական Հանրապետութիւն (ԱԴՀ) կոչեցեալ արհեստածին պետական կազմաւորումը, շրջելով կարճատեւ գոյութեան վերջին էջը, կնքեց իր քաղաքական մահկանացուն:

Ժամանակաշրջանի ռազմաքաղաքական իրադարձութիւնները հետազօտած պատմաբաններից, իրաւագէտներից, փորձագէտներից շատերի համոզմամբ, այն քաղաքականութիւնը, որ մուսաւաթական կառավարութիւնն իր կառավարման տարիներին` 1918-1920թթ. իրականացնում էր տարածաշրջանի առանձնապէս բնիկ հայ ազգաբնակչութեան եւ, առհասարակ, քրիստոնէական եւ այլ դաւանանքների բնակիչների, այդ թւում` ռուս ազգութեան քաղաքացիների նկատմամբ, իրաւական գնահատմամբ ցեղասպան էր, որ կեանքի էր կոչւում բացարձակ անպատժելիութեան մթնոլորտում` ժամանակի մեծ տէրութիւնների յանցաւոր անտարբերութեան պայմաններում, եթէ չասենք` դրանցից ոմանց ուղղակի յանցակցութեամբ:

Այո՛, ոչ այլ կերպ, քան յանցակցութիւն էր, աւելի՛ն, գլխաւոր մեղսակցի դերակատարութիւն էր թուրքական զինուած ուժերի արշաւանքը դէպի Արեւելեան Հայաստան եւ ապա` արեւելեան Անդրկովկաս, որ հետամուտ էր երիտթուրքերի մէկ գլխաւոր նպատակի` աւարտին հասցնել հայ բնիկ տարրի զանգուածային բնաջնջման գործողութիւնը, որ հերթական անգամ պետական մակարդակով սկիզբ էր առել երեք տարի առաջ` 1915 թուականի ապրիլին, օսմանեան Թուրքիայում ու նրա կազմում դարեր ի վեր հեծող  Արեւմտեան Հայաստանում, եւ այդպիսով իսկ կեանքի կոչել համաթուրքական տէրութեան` Մեծն Թուրանի ստեղծման գաղափարը: Իր պատմական բնօրրանում բազում դարեր ի վեր ապրող ու արարող հայ ժողովուրդն իր յամառ գոյութեամբ խոշոր խոչընդոտ կամ, այլ կերպ ասած, «կոկորդում խրուած ոսկոր» էր սելճուկ թուրքերի մոլագար ժառանգների համար` այդ քաղաքական զառանցանքի իրագործման ճանապարհին, հետեւապէս ենթակայ էր բնաջնջման:

Հէնց այդ ծաւալապաշտական նպատակի իրականացման հեռանկարից ելնելով է, որ երիտթուրքական իշխանութիւնները ձեռնամուխ եղան արեւելեան Մերձկասպիայում եւս մէկ թուրքական պետութեան` ԱԴՀ-ի  կազմաւորմանը: Այն իր սահմանների մէջ պէտք է ներառէր ինչպէս Արեւելեան Հայաստանն ամբողջութեամբ, նոյնպէս եւ վիթխարի տարածքներ` հարեւան Վրաստանից ու Պարսկաստանից, ներկայիս Իրանից, այդ թւում եւ` նրա Ատրպատական նահանգը, որի պատմական անուանումն էլ հէնց, որոշակի շտկումներով ձեւափոխուելով, վերագրուեց այդ արհեստածին պետութեանը: Երիտթուրքերն ի սկզբանէ ամենայն կերպ աջակցում էին այդ վասալական պետութեան զինուած ուժերի` թաթարական հրոսակախմբերի  ձեւաւորմանն ու սպառազինմանը` մատակարարելով մեծ քանակութեամբ զէնք ու զինամթերք, ապահովելով թուրք  զինուորական մասնագէտներով, որոնք ստանձնելով կովկասեան թաթարների ստորաբաժանումների, ընդհուպ մինչեւ ընդհանուր բանակային  հրամանատարութիւնը, ուղղորդում, ղեկավարում էին նորաստեղծ հրոսակախմբերի բոլոր մեծ ու փոքր աւազակային յարձակումներն ու հայ ազգաբնակչութեան ջարդերը:

ԱԴՀ գոյութեան ողջ ընթացքում Պաքուի ու Ելիզաւետպոլի նահանգներում ոչ մի օր չդադարեցին հայերի դէմ գործադրուող հալածանքներն ու բռնութիւնները, սպանութիւններն ու կողոպուտները: Հետազօտող գիտնականների տակաւին ոչ լրիւ վիճակագրական տուեալներով, դէպի Պաքու միայն մի քանի ամսուայ արշաւանքի ընթացքում թուրք-թաթարական միացեալ ուժերի, իսկ Մուտրոսի զինադադարի պայմանագրի պարտադրանքով թուրքական բանակի հեռանալուց յետոյ թաթարական զօրքերի իրականացրած կոտորածների պատճառով 1918-1920թթ. արեւելեան Անդրկովկասում զոհուել են աւելի քան 300 հազար հայ խաղաղ բնակիչներ` Գանձակի տարածաշրջանում, Արէշում, Գեոյչայում, Աղսու-Շամախիում, Նուխի-Ղուբա-Խաչմազի գօտում, տարածաշրջանի միւս գաւառներում, Պաքւում ու Շուշիում:

Տարածաշրջանի իրադարձութիւններում մէկ այլ կարեւոր դերակատար էր կայսերական Գերմանիան, որի բարձրաստիճան զինուորականների անմիջական խորհրդատուութեամբ է իրականացուել թուրքական զօրքերի դէպի Հայաստան եւ ապա թուրք-թաթարական միացեալ զինուժի աւերիչ արշաւանքը դէպի արեւելեան Անդրկովկաս, ընդհուպ` մինչեւ Պաքուի զաւթումը: Ինչպէս օսմանեան Թուրքիայում եւ Արեւմտեան Հայաստանում իրագործուած ցեղասպանութեան պարագայում էր, որի անմիջական մեղսակիցն էր կայսերական  Գերմանիան, ինչը Մեծ եղեռնից 101 տարի անց` 2016 թուականի յունիսի 2-ին, հաստատեց Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետութեան խորհրդարանը` Պունտեսթակը, ընդունելով բանաձեւ Հայոց ցեղասպանութեան փաստի ճանաչման մասին, անկասկած, Պերլինը քաջատեղեակ էր զաւթուած տարածքներում, այդ թւում, առանձնապէս, Պաքւում տխրահռչակ Նուրի փաշայի գլխաւորած Կովկասեան իսլամական բանակի խժդժութիւններին  ու խաղաղ բնակչութեան կոտորածներին: Սակայն, ինչպէս վկայում են ականատեսները, գերմանացի սպաները, որոնց աչքի առջեւ բացայայտ իրականացւում էր այդ սպանդը, քայլ անգամ չեն կատարել դադարեցնելու համար անմեղ մարդկանց արեան հեղումն ինչպէս գիւղական վայրերում, նոյնպէս եւ Պաքուի փողոցներում: Պերլինը, անշուշտ, առաւելապէս շահագրգռուած էր Պաքուի նաւթային հարստութեամբ, այն լիովին իր ձեռքն առնելու համար այնքան շօշափելի հեռանկարով, քան` նոյն այդ հարստութիւնն ի սկզբանէ յայտնաբերած ու ստեղծարար աշխատանքով բազմապատկած մարդկանց, առաջին հերթին` հայերի կեանքի ապահովմամբ: Բայց Ա. Աշխարհամարտում կրած պարտութիւնն ինչպէս Թուրքիային, Գերմանիային նոյնպէս ստիպեց հեռանալ Հարաւային Կովկասից` պարտադրելով նրան խաչ քաշել Պաքուի նաւթային հարստութեան նկատմամբ իր անկատար պատրանքների վրայ:

Ապշերոնեան թերակղզու նաւթահանքերի պարունակած անընդգրկելի «սեւ ոսկին» իւրացնելու հեռանկարն էր շլացրել նաեւ անգլիական իշխանութիւններին, որոնք, տարածաշրջանում փոխարինելով գերմանացիներին ու թուրքերին, բառիս բուն իմաստով, նոյնպէս աչքաթող էին անում այն հակահայկական քաղաքականութիւնը` իր բոլոր ծանր ու ողբերգական հետեւանքներով հանդերձ,  որ մինչ այդ վարում եւ այդուհետ շարունակում էր  վարել մուսաւաթական կառավարութիւնը: Փաստօրէն, Լոնտոնի քաղաքականութիւնը մեծամասամբ կրկնում էր այն թաթարամէտ ու հակահայ դիրքորոշումը, որ մինչ այդ որդեգրած էր Պերլինը, այն է` աւելի լայն ասպարէզ մուսաւաթների ծաւալապաշտական նկրտումներին, աւելի սահմանափակ պայմաններ հայրենի բնօրրանում խաղաղ, ինքնուրոյն ապրելու հայ բնակչութեան ձգտումների համար:

Այս պարունակում, անշուշտ, յատկանշական էր անգլիական իշխանութիւնների ընդգծուած բացասական վերաբերմունքն արցախահայութեան ազատագրական պայքարի նկատմամբ եւ յարուցած բազմաթիւ խոչընդոտներն ու արգելքները մայր Հայաստանի հետ մէկ ազգային անկախ, ինքնիշխան պետութեան տանիքի տակ  միաւորուելու նրա նախանշած ճանապարհին: Անգլիացիների կամայական միջամտութեամբ է, որ 1918  թուականի նոյեմբերին կասեցուեց արցախահայութեանն օգնութեան շտապող զօրավար Անդրանիկի ջոկատների առաջխաղացումը դէպի Շուշի: Եւ դա այն դէպքում, երբ բրիտանական իշխանութիւններին քաջ յայտնի էր, որ  տարածաշրջանից վտարուած Թուրքիան, այնուամենայնիւ,  գաղտնի պայմանագիր  ունի կնքած Ազրպէյճանի հետ եւ շարունակաբար ռազմաքաղաքական օգնութիւն է ցոյց տալիս նրան: Յատկանշական է, որ հէնց անգլիական էմիսարների համաձայնութեամբ ու համակողմանի աջակցութեամբ է, որ մուսաւաթական իշխանութիւնները Լեռնային Ղարաբաղի եւ յարակից տարածքների նահանգապետ էին նշանակել արիւնարբու հայատեաց քիւրտ Խոսրով Բեկ-Սուլթանովին` Արցախի դահճին, Շուշիի կոտորածների գլխաւոր կազմակերպչին: Այնպէս որ, կարող ենք հաստատապէս ասել, որ նաեւ Միացեալ Թագաւորութեան յանցաւոր թողտուութեան հետեւանք էր մուսաւաթական կառավարութեան յարձակումը 1918-1920թթ. իր ազատութիւնը կերտող արցախահայութեան դէմ, հայկական այս երկրամասի գիւղական համայնքների աւերումներն ու բնակիչների զանգուածային ջարդերը, այդ թւում, առանձնապէս, Շուշի քաղաքի հայկական թաղամասերի բնակիչների կոտորածը 1920-ի մարտի 23-ին, որոնց արդիւնքում երկրամասում, ընդհանուր առմամբ, զոհուեց աւելի քան 35 հազար հայ կամ Արցախի բնակչութեան շուրջ 20 տոկոսը:

Պաքուի եւ շրջակայ գաւառների հայութեան, այո՛ նաեւ ռուս եւ այլադաւան բնակիչների ջարդերին, մասնաւորապէս, Շամախու, Ղուբայի, Գուսարի, Խաչմազի  գաւառների բազմահազար մոլոկանների ու հրեաների զանգուածային կոտորածների ու նրանց բնակավայրերի աւերման աղաղակող փաստերին ոչ մի կերպ չէր արձագանգում նաեւ պոլշեւիկեան Ռուսաստանը: Անգամ այն սահմռկելի սպանդը, որ Թիֆլիսի մենշեւիկեան կոմիսարիատի եւ Ելիզաւետպոլի մուսուլմանական կենտրոնի միջեւ դաւադիր պայմանաւորուածութեամբ կովկասեան թաթարների աւազակախմբերն իրագործեցին 1918թ. յունուարի 12-ին` Շամխորի երկաթուղային կայարանում, ապա եւ երկաթգծի միւս կայարաններում ու կիսակայարաններում` զինաթափման ու զէնքի առգրաւման պատրուակով կոտորելով թուրքական ռազմաճակատից տուն դարձող ռուսական զօրքերին, ամենեւին չսասանեց Ռուսաստանի պոլշեւիկեան ղեկավարութեան քար անտարբերութիւնը: Ինչպէս յայտնի է, այդ նախճիրի ընթացքում դաշունահարուեցին, սրախողխող արուեցին ու գնդակահարուեցին տարբեր տուեալներով 2,5-5 հազար ռուս զինուոր ու սպայ, իսկ  ամուսինների հետ նոյն վակոններում մեկնող նրանց կանայք գազանաբար յօշոտուեցին: Երեւի թէ բացառութիւն էր այն ժամանակ  ազգութիւնների գործերով ՌԽՖՍՀ  ժողովրդական կոմիսար, հետագայում «խորհրդային ժողովուրդների հայր» յորջորջուած, նոյն այդ ժողովուրդների գլխաւոր դահիճ Եոսիֆ Ստալինի ատամկրճտոցը, թէ` «Դեռ կայ յանցագործների մի որջ, որը պէտք է ոչնչացուի: Այդ որջը Ելիզաւետպոլի մուսուլմանական ազգային կոմիտէն է` ամբողջովին բաղկացած յետադիմական բեկերից ու խաներից»: Ոչ աւելին: Ընդհակառակը, երկու տարի անց խորհրդային կարգեր պարտադրելով մուսաւաթական  իշխանութիւններին, Ռուսաստանը նոյն այդ կառավարութեան ներկայացուցիչներից շատերին, ում մեղսագործ ձեռքերը մինչեւ արմունկները շաղախուած էին տասնեակ հազարաւոր հայ, ռուս, հրեայ խաղաղ բնակիչների արեամբ, ընդգրկեց փոխադարձ պայմանաւորուածութեամբ այլեւս խորհրդայնացած Ազրպէյճանի նորաստեղծ յեղկոմի, իսկ այնուհետեւ` կառավարութեան կազմում: Փաստօրէն նոյն հայաջինջ քաղաքականութիւնը հիմնականում ժառանգեցին Պաքւում հաստատուած խորհրդային իշխանութիւնները: Եւ, ըստ էութեան, ոչինչ չփոխուեց: Մուսաւաթական կուսակցութիւնն արագ ու առանց դժուարութեան «կարմրեց», դարձաւ պոլշեւիկեան: Նարիմանով-Հուսէյնովի կառավարութիւնը Դաշնակցութեան դէմ պայքարի քողի տակ շարունակեց նախկին հայահալած քաղաքականութիւնը: Երեւի թէ ճակատագրի հեգնանք է. Շամխորի տակաւին չսպիացած ողբերգութիւնը սոսկ ատամկրճտոցով դատապարտած միեւնոյն քաղաքական գործչի` Ստալինի պարտադրանքով, ՌԿ(բ)Կ Կովբիւրոյի 1921թ. յուլիսի 5-ի ապօրինի որոշմամբ Լեռնային Ղարաբաղը բռնակցուեց Խորհրդային Ազրպէյճանին` պատճառ դառնալով երկրամասի բնիկ հայ ժողովրդի գրեթէ եօթ տասնամեակ տեւած նոր տառապանքների եւ ընդվզումների համար:    Անվիճելի է, որ յանցաւոր արարքի անպատժելիութիւնը բարենպաստ մթնոլորտ  ու պարարտ հող է ստեղծում նոր յանցագործութիւնների համար: Եթէ ժամանակին խստագոյնս դատապարտուէին 1894-1896թթ. սուլթան Համիտի կազմակերպած հայկական ջարդերն օսմանեան Թուրքիայում, ապա  հազիւ թէ երիտթուրքական իշխանութիւնները յանդգնէին իրականացնել Ատանայի հայկական կոտորածները 1909-ին եւ Հայոց Մեծ եղեռնը 1915-ին եւ յաջորդ տարիներին, ապա իրենց հերթին քեմալականները` կառավարման գրեթէ բոլոր տարիներին, ընդ որում` ոչ միայն հայերի, այլեւ յոյների, ասորիների, տէրսիմցիների նկատմամբ, իսկ մուսաւաթական Ազրպէյճանը` 1918-1920թթ.` Պաքու, Շուշի, հայաբնակ այլ գաւառներ, ապա եւ խորհրդային Ազրպէյճանը` 1988-1990թթ.` Սումկայիթ, Գանձակ, Պաքու, այլ շրջաններ, վերջապէս` անկախ Ազրպէյճանը` 1992թ. ապրիլին` Մարաղա: Ցաւօք, աշխարհն առ այսօր յապաղում է միանշանակ ու միահամուռ ցեղասպանութիւն որակել հայ ժողովրդի նկատմամբ օսմանեան Թուրքիայի իրագործած Եղեռնը: Եւ ահա խնդրեմ` այդ եղերական իրադարձութիւններից հազիւ քառորդ դար անց յաջորդեց հիթլերեան ֆաշիզմի  իրականացրած ողջակիզումը հրեայ ժողովրդի նկատմամբ: Ուղիղ 70 տարի է անցել Ցեղասպանութեան կանխարգելման ու դատապարտման մասին միջազգային հռչակագիրն ընդունելուց յետոյ, բայց ահա` անցած տասնամեակներում, իրար են յաջորդել Քամպոտիայի, Ռուանտայի, Տարֆուրի եւ այլ ողբերգութիւնները: Ըստ երեւոյթին, բարի կամքը բաւարար չէ մարդկութեան դէմ յանցագործութիւնների նոր դէպքերը բացառելու համար, եւ այս ամէնը վկայում է անպատժելիութեան բացակայութեան մասին: Այլ կերպ ասած`  ցեղասպանութիւնների կրկնութեան կամ մարդկութեան դէմ յանցագործութիւնների նոր փորձերի առանցքային պատճառներից մէկը միահամուռ եւ համարժէք միջազգային արձագանգի բացակայութիւնն է:

Բայց մի պահ հանգիստ թողնենք միջազգային հանրութեանը եւ հարցնենք ինքներս մեզ. արդեօք մենք` հայերս, արժանւո՞յնս ենք արձագանգում ու գնահատում մեր ժողովրդի կեանքում, աւա՜ղ,  տեղի ունեցած անխտիր բոլոր ցաւալի իրադարձութիւնները, ի մասնաւորի, անցած դարասկզբին եւ դարավերջին Պաքուի հայկական կոտորածների աղաղակող փաստերը: Որտե՞ղ են մեր զոյգ հանրապետութիւնների խորհրդարանների բանաձեւերը Պաքուի հայութեան 1918թ. սեպտեմբերեան եւ 1990թ. յունուարեան  ջարդերը որպէս Ազրպէյճանի կողմից պետականօրէն իրականացուած ցեղասպանութեան արարքներ ճանաչելու մասին: Արդեօք մենք չե՞նք տեսնում այդ եւ նախորդ ողբերգական իրադարձութիւնների պատճառահետեւանքային կապը, առաւել եւս` այդ ոճրագործութիւնների կազմակերպիչների եւ իրականացնողների հեռագնայ նպատակները, ցանկացած պատեհ պահի դրանք կրկնելու նրանց անփոփոխ մղումը: Եւ արդեօք առաջինը մե՞նք չէ, որ պէտք է այդ մասին բարձրաձայնենք ի լուր աշխարհի` չէզոքացնելով այդ սպառնալի վտանգը մեր գալիք սերունդների ճակատագրից: Հնարաւոր է, որ հակաճառուի խօսքս, թէ ահա վերջերս` սեպտեմբերի 14-ին` Երեւանում, ապա եւ 17-ին` Ստեփանակերտում, շարունակաբար կայացել է միջազգային խորհրդաժողով` նուիրուած Պաքուի 1918թ. հայկական կոտորածներին եւ որ միջոցառմանը հնչած ելոյթներում այդ եղերական իրադարձութիւնը գնահատուել է որպէս ցեղասպանութիւն: Այո՛, այդպէս է: Բայց ահա նշեմ նաեւ, որ նոյն այդ օրերին, որոշակիօրէն` սեպտեմբերի 15-ին, Պաքւում կայացել է ազրպէյճանական եւ թուրքական զինուած ուժերի համատեղ զօրահանդէս` նուիրուած Պաքու թուրք-թաթարական միացեալ զօրքերի ներխուժման 100-ամեակին: Ընդ որում` միջոցառմանը ներկայ Ազրպէյճանի եւ Թուրքիայի նախագահների ելոյթներում մէկդարեայ վաղեմութեան այդ եղերական իրադարձութիւնը գնահատուել է ոչ այլ կերպ, քան` Պաքուի ազատագրում` Կովկասեան իսլամական բանակի, այսինքն` թուրք-թաթարական ուժերի, պատմական յաղթանակ պոլշեւիկեան-դաշնակցական ռազմական կազմաւորումների դէմ:

Այն հանգամանքը, որ Պաքուն եւ Անգարան իրադարձութիւնը նշել են համատեղ տօնական զօրահանդէսի ձեւաչափով, դժուար չէ կռահել, թէ ի՛նչ մարտահրաւէր է դա եւ  որպէս սպառնալիք ո՛ւմ դէմ է այն ուղղուած: Այնպէս որ, չբաւարարուենք խնդրի սոսկ հանրային քննարկումներով, որոնք ընդամէնը ներազգային զգօնութեան հանրային կոչ են: Անհրաժեշտ է պետական իշխանութեան բարձրագոյն մարմինների, առաջին հերթին` մեր երկու խորհրդարանների յստակ ու հատու իրաւական  գնահատական` ի գիտութիւն եւ որպէս ահազանգ միջազգային հանրութեանը: Այո՛, հէնց մենք` ներկայ սերունդներս, այսօր եւ գալիք բոլոր ժամանակներում պէտք չէ թոյլ տանք մեր ժողովրդի հետագայ ճանապարհին այնպիսի մի իրավիճակ, ինչի մասին ոեւէ մէկը երբեւէ անհոգ ու անտարբեր կրկնի շուրջ 80 տարի առաջ` 1939թ. ֆաշիստական ճիւաղ Ատոլֆ Հիթլերի արած լկտի արտայայտութիւնը. «Ո՞վ է, ի վերջոյ, այսօր խօսում հայերի բնաջնջման մասին»:

Արցախ
Յատուկ «Ազդակ»-ի համար

http://www.aztagdaily.com/archives/410446