Արմաշ

Սևան Նշանյան

Իզմիթի Արմաշ գյուղում գտնվող Չարխափան Սուրբ Աստվածածին վանքի վերաբերյալ առաջին հիշատակությունը պատկանում է 1661 թ. Քյոփրյուլյու Մեհմեթ փաշայի դարաշրջանին, սակայն 1611 թ. Սիմեոն Լեհացու «Ուղեգրություն» երկի մեջ թեև անուն չի հիշատակվում, սակայն հավանական է, որ այստեղ ևս խոսք է գնում նույն գյուղի և վանքի մասին: Այս գյուղի հայկական բնակչությունը կարող է առաջացած լինել 17-րդ դարի առաջին տարիներին Արևելյան վիլայեթներից դեպի Մարմարայի շրջան գրանցված հայկական գաղթի կամ, ինչպես դա տեսնում ենք Իզմիթի և Ադափազարըի (հայ-Ակունքի խմբ.) համայնքների դեպքում, 15-րդ դարում մամլուքյան տիրապետության ժամանակաշրջանում Ադանայի և Մարաշի շրջաններից այստեղ տեղափոխված հայերի միջոցով:

19-րդ դարի սկզբներին ավիրված վանքը վերանորոգվել է սուլթան Մահմուդ Երկրորդի դարաշրջանում (1825 թ. հետո), ժամանակաշրջան, երբ հայերը ստացել էին «հավատարիմ միլլեթ» տիտղոսը, և կարճ ժամանակ անց այն դարձել է Արևմտյան Անատոլիայում հայկական մշակութային ամենանշանավոր հաստատությունը: Վանքի գրատունը հռչակվել է նաև ձեռագիր մատյանների իր հավաքածուով, որը ներկայում կորուսյալ է: 1864 թ. մի տպարան է բացվել այստեղ, և հետագա 50 տարիների ընթացքում բազմաթիվ հանդեսներ ու գրքեր են հրատարակվել: 1872 թ. (Ռոբեր քոլեջից 9, իսկ Գալաթասարայից` 4 տարի անց) վանքին կից հիմնված վարժարանը որոշ ժամանակ հետո փակվում է, սակայն 1889 թ. բացված հոգևոր դպրոցը 25 տարի շարունակ առաջատար դեր է կատարում ժամանակակից իմաստով «ուսյալ» հոգևոր դաս դաստիարակելու գործում:

1872-1888 թթ. Արմաշում ժողովորդին ծառայելուց հետո Պոլսո Հայոց պատրիարք ընտրված Տեր Խորեն Աշըգյանի երազանքը սույն հաստատությունը «օսմանահպատակ հայերի Վենետիկ» դարձնելն էր: Երբ նկատի ենք ունենում Վենետիկում կաթոլիկ հայերի` 18-րդ դարից ի վեր ծավալած հրատարակչական և կրթական գործունեությունը, ապա նրա այդ երազանքը ներկայիս «տեղական և ազգային» իմաստով ներկայանալի տեսակետ պետք է որ լինի: Այն ներդաշնակ էր նաև օսմանյան Թանզիմաթի գաղափարախոսական թիրախների հետ:

Զանազան աղբյուրներում հանդիպում ենք, որ Արմաշ անունը ենթադրաբար «եկել է Իրանում գտնվող մի ավանի կամ վանքի անունից»: Սակայն ես ինքս նման ավան կամ վանք չեմ կարողացել գտնել: Հայաստանի Արարատ մարզում գտնվող Արմաշ ավանը կոչվել է Իզմիթի Արմաշի անունից: Որևէ տեղեկություն չեմ կարողացել գտնել Հյուսիսային Իրաքի Էրբիլի մոտակայքում գտնվող քաղդեական-քրիստոնեական գյուղ եղող Արմաշի անցյալ մասին:

Արմաշի վանքի պատմության մասին գրքի հեղինակ` Իզմիթի եպիսկոպոս Տեր Բարդուղիմեոս «Կապուտիկը» (1787-1809) գրում է, թե 17-րդ դարում տեղացի թուրքերը տվյալ գյուղին տվել են Արմաղան Շահ անվանումը: Ըստ իմ ենթադրության` դա ճիշտ ստուգաբանություն է: [Տես` Փ. Մուրադյան և Ա. Մուշեղյան, «Արմաշի դպրևանքը», Երևան, 1998 թ.]:

1921 թ. երկրորդ հայկական տեղահանության արձանագրություններում տվյալ գյուղը հիշատակվում է Էրմեշե անունով: Հին գրության մեջ օսմանյան էլիֆ (օսմաներենի ա կամ է հնչյունը-Ակունքի խմբ.) տառի վրայի երկարացման նշանը հանել են և հե տառն ավելացրել, մի բան, որն ըստ իս` գիտակցված կամ կիսագիտակցված աղճատում է. Անատոլիայում գտնվող գրեթե բոլոր ոչ մուսուլման գյուղերի դեպքում տվյալ տարիներին նման ձևախեղումները խիստ տիպական են: 1928 թ. Ներքին գործերի նախարարության ցուցակում սույն գյուղը հանդիպում է Աքմեշե անվամբ:

http://nisanyan1.blogspot.com/2018/09/armas.html

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net