Թալեաթ Ոլուսոյ
Ծագումով Իզմիրից ուսումնասիրող ու գրքերի հեղինակ Թալեաթ Ուլուսոյը 1955 թ. 6-7 պոգրոմի 63-րդ տարելիցին գրել է այդ ժամանակ Իզմիրում տեղի ունեցած դեպքերի մասին։
Շատերը կարծում են, թե սեպտեմբերի 6-7-ի դեպքերը տեղի են ունեցել միայն Ստամբուլում։ Նրանք չեն սխալվում։ Ստամբուլը մի քաղաք է, որտեղ հույները, հայերն ու հրեաները, այսինքն՝ «օտարներն» ամենաշատն են թվաքանակով։ Սակայն Իզմիրում էլ են այդ «ազգային օրը» գործ անողներ, քանդող-ավերողներ, կողոպտիչներ եղել։
Այդ դեպքերի ժամանակ առաջին դասարանն ավարտած «փորձառու» աշակերտ էի։ Նախ մի փոքր ձեզ այդ մասին պատմեմ. Իզմիրի Քարշըյաքա թաղամասում գտնվող ամենահին երեք նախակրթարանների ընդհանրությունն այն էր, որ բակերի մի անկյունում մեկական եկեղեցի կար։ Հույն ուղղափառ համայնքի՝ Քարշըյաքայում գտնվող ամենանշանավոր սրբավայրը Սուրբ Աննա եկեղեցին էր։ Այդ եկեղեցու տեղում ներկայում Անկարայի նախակրթարանն է։ Հանրապետական նախակրթարանի բակում այդ ժամանակ մի եկեղեցի կար, որն օգտագործվում էր որպես գրադարան ու ժողովատեղի։ Հիմա դա էլ չկա։
Երրորդն իմ դպրոցն էր։ Դպրոցի անունը թաղամասի մեծերի շրջանում հայտնի էր որպես «Կուսանաց դպրոց»։ Անունից սկսած` դժարությամբ ստացած իմ «կիսատ-պռատ տեղեկությունները» ներկայացնեմ. Ալայբեյ նախակրթարանը օրիորդաց դպրոց է եղել, Դամ դե Սիոնի գրատունը, պարտեզում գտնվող եկեղեցին կաթոլիկ եկեղեցի էր, իսկ նրա կողքի տունն էլ քահանայատունն էր։ Դեռ ավելին՝ եկեղեցին ուներ մի համայնք, որը թվաքանակով քիչ չէր։ Կիրակի օրերին դպրոցի բակում, որտեղ գնդակ էինք խաղում, «օտար» ձայներ էին լսվում մինչև 1955 թ.։
Եկեղեցու պատը
Իմ դպրոցն ու դպրոցի՝ հսկայական էվկալիպտի ծառերով լայն պարտեզը եկեղեցուց առանձնացված էր բարձր պատով։ Եթե գնդակը ընկներ այնտեղ, մեզ համար լավ չէր լինի. այդ պատի հակառակ կողմում մեկ ուրիշ աշխարհ էր, այդ վայրից վախենում էինք։ Մի՞թե հնարավոր չէր այն, որ ուսուցիչը տասը-տասնհինգ րոպեով աշակերտներին տաներ պատի հակառակ կողմը, այդ վախեցնող կառույցի ներսում շրջեին, երեխաներին պատմեր այդ մասին։ Հնարավոր չէր…
Երբ ավարտեցի առաջին դասարանը, մի ամառային օր պարտեզում խաղալու գնացի, և այն տեսարանը, որին ես ականատես դարձա, դաջվեց հիշողությանս մեջ. եկեղեցու պատի վրա, դեղնած խոտերին տեսա զենքը կողք դրած նամազ անող մի զինվոր։ 1955 թ. սեպտեմբերի 6-7-ին հաջորդած օրերից մեկը պետք է որ լիներ։ Ինչու՞ էր զինվորն այնտեղ։ Արդեն իսկ վախենում էինք այդ եկեղեցուց, հիմա էլ զինվոր էին բերել։ Խաղալու եկած երեխաները ձայն էլ հանեին, անիմաստ էր, երեխան ինչպե՞ս կարող էր գլուխ հանել այդ ամենից։ Մյուս դպրոցներում այդպիսի զինվոր չկար, այդ դպրոցներում եկեղեցի մնացե՞լ էր, որ զինվոր էլ լիներ։
Թամաշալըքում…
Այն գիշեր, երբ տեղի ունեցան սեպտեմբերի 6-7-ի դեպքերը, ամրոցի ներքևի հատվածում գտնվող Թամաշալըք թաղամասում էինք՝ պապիս տանը։ Թամաշալըքից մի խումբ մարդիկ իջան։ Ասում էին, թե նրանք լավ մարդ չեն, և որ այսինչի փեսան գնացել է տոնավաճառում գտնվող «հունական» տաղավարը թալանելու, և որ Ալսանջաքում գտնվող տները, խանութները կողոպտվում են։ Բարձրում գտնվող տան կտուրից երևում էին վառվող տարածքները։
Հատուկ ռազմական գրասենյակի պետ, պաշտոնաթող գեներալ Սաբրի Յիրմիբեշօղլուն ասում է. «Սեպտեմբերի 6-7-ն էլ ռազմական գրասենյակի գործերից մեկն էր։ Հոյակապ էր կազմակերպված։ Նպատակին էլ հասավ։ Մի հարց տամ Ձեզ. մի՞թե դա հոյակապ կազմակերպված գործ չէր»։ Այդ խոսքերը հնարավոր չէր մոռանալ։ Պետականորեն կազմակերպված մի այնպիսի բան էր, որ եթե պետք լիներ, կքանդեին էլ, կանեին էլ»։
Սեպտեմբերի 6-7-ին «կազմակերպված գործի» շրջանակներում, ծովեզրին գտնվող Հունաստանի հյուպատոսության շենքն էլ են այրում։ Թուրքիան ՆԱՏՕ-ի անդամների մոտ ու միջազգային հանրության աչքում շատ դժվար կացության մեջ է հայտնվում։ Հերթը հասնում է կոտրված սրտերի, ոտնահարված արժանապատվության վերականգնմանը։ Թուրքիան Հունաստանին հանգստացնելու համար դիվանագիտական ճանապարհներ է փնտրում, որպեսզի ԱՄՆ-ն նվազեցնի լարվածությունը երկու երկրների միջև։
12 հազ. թուրքական լիրայի չափով փոխհատուցում
Նախ և առաջ Իզմիրի քաղաքապետի միջոցով բարի մտադրությամբ քայլ է արվում. սեփականատեր Կափեթանակիի հայցի հիման վրա սկսված դատական գործընթացը կասեցվում է։ Այդ կառույցը պատմական Իզմիրի ճարտարապետական օրինակ էր, առևտրական Էմմանուիլ Ափերգիին կամ էլ Կապեթանակիին էր պատկանում, կառավարության կողմից այն պետք է վերանորոգվեր, 12.000 թուրքական լիրա փոխհատուցում է տրվում հարձակում գործած «ազգային» անձանց կողմից ՆԱՏՕ-ում գտնվող Հունաստանի սպայական շտաբը ոչնչացնելու համար։
1955 թ. հոկտեմբերի 22-ին Թուրքիան էլ ավելի է առաջ գնում՝ սեպտեմբերի 6-7-ին Իզմիրում Հունաստանի դրոշի վրա արված հարձակման ու Հունաստանի հյուպատոսության քանդման համար որպես ներողության արտահայտություն՝ Իզմիրի Հունաստանի հյուպատոսության նոր շենքին Հունաստանի դրոշը պաշտոնապես բարձրացվել է թուրք ու հույն զինվորական միությունների կողմից, ու հնչել են երկու երկրների ազգային օրհներգերը։
Բացման արարողությունը
Երկու օր անց՝ հոկտեմբերի 24-ի առավոտյան, սեպտեմբերից մեկ ու կես ամիս հետո, Հունաստանի հյուպատոսարանի շենքն անսովոր արողակարգով բացվում է։ ՆԱՏՕ-ում ծառայող ԱՄՆ-ի սպաների ներկայությամբ ու թուրքական կառավարության համար չտեսնված շքերթով է բացումը տեղի ունենում։ Այդ օրվա թերթերի հաղորդումների համաձայն` թուրք ու հույն զինվորների առջև Հունաստանի ազգային հիմնը հնչելու ժամանակ Հունաստանի դրոշը Թուրքիայի տրանսպորտի նախարար Մուամմեր Չավուշօղլուն է բարձրացնում։ Պատմական Իզմիրի ծովեզերքով 40 հույն զինվորի՝ պաշտոնական դրոշով քայլերթը 1922 թ. հետո առաջին անգամ էր տեղի ունենում։ Մուամմեր Չավուշօղլուն իր կարճ ելույթում խորը ափսոսանքն է հայտնում «թուրքական կառավարության և թուրք ազգի կողմից Ստամբուլում ու Իզմիրում իրականացված բարբարոսական հարձակումների համար…» և շեշտում հույն-թուրքական հարաբերություններում նոր մթնոլորտի հաստատման անհրաժեշտության մասին։ Անկարայում Հունաստանի դեսպան Դ. Կալլերգիսը «Հունաստան-Թուրքիա բարեկամության» վերաբերյալ սովորական դարձած խոսքեր է ասում։
Փառք Աստծո, ծովեզրին գտնվող պատմական այս շենքը, կրկին վերանորոգվել է ու կանգուն է՝ չնայած ազգայնականներին։
Սակայն նախակրթարանս և այն պարտեզը, որտեղ զինվորը նամազ էր անում, այլևս չկան։ Քահանայատունը չկա։ Եկեղեցին էլ չկա։ Եկեղեցու ու քահանայատան փոխարեն մի շենք է կառուցվել, ու «Քարշըյաքայի ազգային դաստիարակության կենտրոն» բացվել։ Սեպտեմբերի 6-7-ի դեպքերը այնպես էին կազմակերպված, որ անգամ 1955 թ. ամբողջովին չքանդվածն է քանդվում, ու դրա տեղում «կրթական կենտրոն» հիմնվում։
http://www.agos.com.tr/tr/yazi/21215/izmirin-6-7-eylulu
Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը
Akunq.net
Leave a Reply