Հարցազրույց «Գաղտնի ազգ. Թուրքիայի ծպտյալ հայերը» գրքի հեղինակ Ավետիս Հաջյանի հետ

 Կորյուն Գոյունյան

Ավետիս Հաջյանն ապրում է Նյու Յորքում։ Նա տպագրվել է «Լոս-Անջելս Թայմս», «Սի Էն Էն», «Բլումբերգ Նյուզ» և այլ թերթերում ու կայքէջերում։

Դա կարելի է անվանել «կյանք ապոկալիպսիսից հետո»։ 1915 թ. Ցեղասպանությունը, թվում էր, մահացու հարված էր հայերի գոյությանը Անատոլիայի (Արևմտյան Հայաստանի-Ակունքի խմբ.) տարածքներում։ Այնուամենայնիվ, ոչ բոլորը կիսեցին մահվան կամ աքսորի ճակատագիրը։ Որոշներին հաջողվել է փրկվել, որոշներն էլ փրկվել են իրենց ինքնությունը թաքցնելու, հիմնականում՝ իսլամ ընդունելու ու թուրքական հասարակության մեջ ասիմիլացվելու միջոցով։ «Գաղտնի ազգ. ծպտյալ հայերը Թուրքիայում» գրքի հեղինակ` ամերիկահայ լրագրող և գրող Ավետիս Հաջյանը շրջել է մի ժամանակ «պատմական Հայաստանի» տարածքում ներառված քաղաքներով ու շրջաններով, որոնք բազմաթիվ հայեր համարում էին իրենց հայրենի տունը։ Նրա գրքում կան բազմաթիվ ապշեցուցիչ պատմություններ, որոնք ներկայացնում են նրանց ամենօրյա պայքարը, փորձությունները։ Այդ պատմություններն ընթերցողի մոտ հայկական ինքնության և հայերի ու Թուրքիայում առկա բազմաթիվ էթնիկ ու կրոնական խմբերի հետ հարաբերությունների շուրջ խորհելու հարցեր են առաջացնում։ Այս էլ-փոստային հարցազրույցի միջոցով ես փորձել եմ նման հարցեր պարզել գրքի հեղինակի՝ Ավետիս Հաջյանի հետ։

-Դուք գրել եք, թե ինչպես են երիտթուրքերը, ովքեր իբր ցանկանում էին բարեփոխումներ իրականացնել հայերի համար, աստիճանաբար վերափոխվում Ցեղասպանության կազմակերպիչների։  Ինձ դա հիշեցրեց նմանատիպ մի մեկնաբանություն, որն արվել է Թուրքիայի հայազգի պատգամավոր Կարո Փայլանի կողմից, ով մի ժամանակ նշել էր, թե Էրդողանի անվիճելի ավտորիտարիզմը Թուրքիայի հայ համայնքի համար կանխանշում է էլ ավելի վտանգավոր շրջան, քան` մինչ 1915 թ. էր։ Դուք մտահոգություն ունե՞ք այնտեղ մնացած ու իրենց պատմական հայրենիքում ապրող ծպտյալ կամ բացահայտ հայերի ճակատագրի համար։

-Չափազանցություն չի լինի նշել, որ հայերի վիճակը Օսմանյան կայսրությունում ու Թուրքիայում միշտ անհուսալի է եղել՝ չզիջելով ներկայիս մակարդակին։ Չկարողանալով հանդուրժել այնպիսի քաղաքական գործիչների, ինչպիսին Կարո Փայլանն է, նրանք սպանեցին լրագրող Հրանտ Դինքին ու հայ համայնքի բազմաթիվ այլ առաջնորդների և մտավորականների, և Թուրքիան այլևս չունի որևէ պատճառ տարածքային ամբողջականության հարցում հայերին որպես վտանգ դիտարկելու համար։ Ցեղասպանության հետևանքով հայերը դարձան ամենասակավաթիվ փոքրամասնությունը իրենց իսկ հողում, այսինքն՝ Արևմտյան Հայաստանում ու Կիլիկիայում։ Բռնության թիրախ դարձնել արևմտահայերին ու Կիլիկիայում բնակվող հայերին իմաստ չունի, դա առկա է միայն պարանոյիկ թուրք ղեկավարների մտքերում (և նրանք կան)։ Դա նաև կլինի շատ դժվար իրականցնելի։ Պատմական տարածքներում  հայերի դեմ արված ցանկացած քայլ ավելի շատ կարող է լինել ոստիկանական ուղղորդված գործողություն, քան էթնիկ զտում կամ զանգվածային սպանություններ,  քանի որ նրանցից շատ քիչ հայեր են մնացել, իսկ նրանք էլ սփռված են ողջ տարածքով մեկ։  Մենք երբեմն խոսում ենք անհատների մասին, ովքեր ունեն խառը արմատներ, մարդիկ,  ովքեր գիտեն իրենց հայկական ծագման մասին, սակայն գրեթե չունեն պատմական հիշողություն կամ հայերի կողմից առաջ քաշված քաղաքական պահանջներ, իսլամացած են։

Միաժամանակ ճիշտ է այն, որ իսլամիստ-ազգայնական, ավտորիտար էրդողանական ռեժիմը լավ բան չի գուշակում հայերի, հատկապես Ստամբուլում գտնվող ակտիվ հայկական համայնքի համար։ Հայկական համայնքն ու նրա ինստիտուտները (եկեղեցիներ, դպրոցներ և այլն), ինչպես նաև հունական ու հրեական ինստիտուտները, գործում են սկսած 1924 թ. Լոզանի պայմանագրից բխող դրույթներով, որի ժամկետը կլրանա 2023 թ. (այն կնքվել է 1923 թ., սակայն ուժի մեջ է մտել մեկ տարի անց)։ Միայն նրանով, որ Թուրքիան վիժեցնի պայմանագրի դրույթներն ու չթարմացնի դրանք, կկարողանա մեծ հարված հասցնել հայերին ու մյուս փոքրամասնություններին։ Այժմ այն քաղաքականապես չի ընկալվի ու կառաջացնի միջազգային հանրության անհամաչափ արձագանքը, բայց վերջիվերջո ցասումը կանցնի, ու աշխարհում բազմաթիվ կառավարություններ կխուսափեն ճնշման միջոցների կիրառումից, և կարիք չկա օրինակներ բերել այս պնդումն ապացուցելու համար, պարզապես դրանք այնքան շատ են։ Ամենամեծ վտանգը, որի առաջ կանգնած են հայերն այժմ Թուրքիայում, խառնամուսնություններն են, որոնք սովորական են դարձել, լեզուն գնալով չի գործածվում, առկա են բազմաթիվ  այլ մարտահրավերներ, որ սփյուռքում էլ կան։

-Ձեր ճանապարհորդության սկզբում Դուք այցելել եք Սասուն՝ առասպելական Սասունցի Դավթի հայրենիք։ Էպոսի հերոսը համարվում է հայկական ինքնության արտահայտիչը։ Ձեր կարծիքով, ի՞նչ համընկնումներ կան Սասունցի Դավթի ու ժամանակակից սասունցի հայերի միջև, որոցից շատերն ուղղակի նույն կապվածությունը չունեն իրենց հայկական ինքնության հետ, ինչպես մնացածը։ Մի՞թե առասպելն այլև կիրառելի չէ։

-Արդյո՞ք կիրառելիությունն է, որ առասպելին կյանք է հաղորդում։ Սասունցի Դավիթը հայկական բանավոր պատմությունների անկյունաքարն է, պատմություններ, որոնց մեծ մասն անհետացել են։ Ցավոք սրտի, այժմ շատ սասունցի հայեր խիստ աղոտ պատկերացում ունեն այդ մասին։ Ես հարցազրույց եմ արել վերջին հայտնի սասունցի հայի հետ, ով դեռ 2013 թ. ձմռանը կարողանում էր անգիր մեջբերել հատվածներ էպոսից։ Նա մահացավ դրանից որոշ ժամանակ անց։ Դեռևս այնքան էլ անհնար չէ գտնել չափահաս սասունցու, ով գիտի էպոսից մեկ կամ երկու հատված կամ առնվազն այն, որ Դավիթը` իր ձիուն հեծնած,  թռել է դեպի արևը։ Բայց սասունցիները շատ քաջ են ու հպարտ` իրենց հայկական ինքնությամբ։ Կան մարդիկ, ովքեր գիտեն Սասունցի Դավթի մասին և իսկապես հավատում են, որ նա եղել է պատմական դեմք՝ ի հակադրություն առասպելական հերոսի։ Դրան ավելանում է նաև նրանց ազնվությունն ու քաջությանը։ Սասունի լեռներում դեռ հայեր կան, ովքեր հիշում են, որ Օսմանյան կայսրությունում սիստեմատիկ կերպով հայերի առաջին սպանությունները սկսվել են 19-րդ դարում Սասունում, ինչը նրանց անհնազանդ բնույթի վկայությունն է։ Պատահական չէ նաև այն, որ Սասունցի Դավիթ էպոսը ձևավորվել է Սասունում։ Որպես դիտորդ` կարող եմ ասել, որ Արևմտյան Հայաստանի շրջաններից  Զեյթունն էլ է հայտնի իր անպարտելի ոգով, և պատահական չէ այն պնդումը, որ Զեյթունն առաջինն է բնակեցվել սասունցի հայերի կողմից, ավելի քան մեկ հազարամյակ առաջ։ Այսպիսով, ես կուզեմ հայերենով ավելացնել «Կեցցէ՛ Զէյթունը, խրոխտ Սասունը»։

-Հայոց ցեղասպանությունը ծրագրվեց նրա համար, որ ստեղծվեր «մաքուր» թուրքական ազգային-պետություն, Ցեղասպանութունը լայն առումով արվեց կրոնական պատկանելության հիման վրա։ Դուք ունե՞ք այնպիսի զգացողություն, որ Էրդողանի` ընդլայնված իրավունքներով նախագանության շրջանը նախանշաններ ունի վերադառնալու այդպիսի մինչ-ազգային ժամանակներ, երբ Թուրքիայում իսլամը գերազանցում էր թուրքականությանը։ Այս պարագայում, ո՞րն է իսլամացած հայերի տեղը։

Այո՛, Էրդողանի ռեժիմը ունի և հայտարարել է իր իսլամական բնույթի մասին և այո՛, այն ունի նաև պանիսլամական ձգտումներ։ Այդ նեո-օսմանյան նպատակները, որոնց անիրականանալի լինելն ակնհայտ կդառնա ժամանակի ընթացքում, բացահայտում են Թուրքիայի իմպերիալիստական նկրտումները։ Իսլամացած հայերն այս իրավիճակին լիովին համապատասխան են, բայց միայն այն դեպքում, եթե իրապես կրոնափոխ են և նրանց, ում համար, համաձայն իմ հավաքած վկայությունների, իսլամական ինքնությունը գերադասվում է հայկական ինքնությանը։ Չի կարելի բացառել նաև այն, որ այդ մասին կան բազմաթիվ դիրքորոշումներ ու գաղափարներ, բայց հիմնականում թվում է՝ դա այդպես է։  Կան նաև հայեր, որոնց դավանափոխությունը զուտ քողարկվելու միջոց է։ Նրանք կարող են վերջանականապես ձուլվել թուրքերին կամ էլ վերադառնալ հայկական համայնք։  Էրդողանին հաջողվեց ընտրություններում տանել ձայների 50 տոկոսը, քանի որ նա միախառնեց վերջին տասնամյակում առկա իսլամական դիսկուրսն ու թուրքական ազգայնականությունը, որը միշտ ծայրահեղական է ու ռասիստ։ Այո՛, իսլամացած հայերը, այս պարագայում իրենց տեղն ունեն։

-Ձեր ճանապարհորդության ընթացքում հանդիպած բազմաթիվ «ծպտյալ» հայերի համար Ցեղասպանությունը չի ավարտվել 1915 թ., ընդհակառակը, ի տարբերություն սփյուռքահայերի, այն շարունակվել է մինչև 1950-60-ական թթ, ինչպես նաև` դրանից հետո։ Այդ իսլամացած հայերի համար 1915 թ-ն իր նշանակությունը կորցրել է արդյո՞ք այս տասնամյակներ շարունակվող ճնշումների ու անապահովության պատճառով։

-Ես չեմ հավատաում, որ 1915 թ. կորցրել է իր նշանակությունը որևէ մեկի համար, ով իրեն հայ է համարում։ Այն Մեծ եղեռն էր։ Մենք կարող ենք քննարկել, թե ինչպես կարող ենք առաջ շարժվել, բայց դա մեկ ուրիշ խնդիր է։ Բոլորի համար, հատկապես նրանց համար, ովքեր 60-ական թթ. շարունակում էին ենթարկվել հարձակումների, Ցեղասպանությունը շարունակվում է։ Ամեն ինչ այդտեղից է սկսվել, մեկ դար անց էլ  նրանք  ավելի ուղղակի են զգում դրա հետևանքները։

-Թուրքիայում բնակվող էթնիկ հայերը, ներառյալ նրանք, ովքեր հրաժարվել են իրենց պապերի ինքնությունից ու լեզվից, դեռևս  համարվում են «պոտենցիալ» հայեր։ Ընդհանուր առմամբ, նրանց խոչընդոտում են բարձրանալ իշխանական աստիճաններով, կառավարությունը շարունակում է ուշադրություն դարձնել նրանց իրական ծագմանը, կապ չունի` նրանք փոխել են իրենց ինքնությունը, թե ոչ։ Դուք դա խոչընդոտ համարո՞ւմ եք, և կարո՞ղ է, արդյոք, թուրքական այս քաղաքականությունը, ոչ միտումնավոր, վերջիվերջո հանգեցնի նրան, որ հայերը վերահաստատեն իրենց հայկական ինքնությունը։

-Այո՛, այո՛։ Դա խոչընդոտ է, հայերի նկատմամբ կա խտրական վերաբերմունք։ Թուրքական պետության ինստիտուցիոնալ խտրական քաղաքականությունը և հարևանների ամենօրյա ռասիզմն ու ընդհանուր ավանդույթները որոշիչ  են եղել հայերի ասիմիլացիան կանխելու կամ հետաձգելու հարցում, հատկապես` իսլամացած հայերի դեպքում։

-Դուք  պատմել եք այն մասին, որ Թուրքիայում ձեր հանդիպած հայերի մեծ մասը, ի տարբերություն Սփյուռքում բնակվողների, 2007 թ. Հրանտ Դինքի սպանությանհ հարցին ցինիկ մոտեցում են ցուցաբերում, համարում նախազգուշացում՝ չհետևել նրա օրինակին։ Միևնույն ժամանակ նրանցից շատերը, թեև հաճախ զգուշորեն, ցանկանում են վերականգնել իրենց հայկական ինքնությունը։ Դուք կարծու՞մ եք, որ գուցե, նրանց բացահայտ ցինիզմը ավելի խորը ազդի, քան` զուտ հիացմունքը Հրանտ Դինքի լեգենդի նկատմամբ։

-Ես կարծում եմ, որ շատ ծայրահեղ հայտարարություն կլինի ասել, թե Թուրքիայում ինձ հանդիպած շատ հայեր Հրանտ Դինքի սպանությանը վերաբերվում են ցինիկաբար։ Ընդհակառակը, հայերի և հայերի իրավուքնների համար պայքարողների շրջանում  նրա նկատմամբ համընդհանուր հիացմունք կա։ Այո՛, որոշ մարդիկ, հատկապես 50-60 տարեկան, ովքեր տեղյակ են, թե ինչպես են Թուրքիայում գործում ինքնության նկատմամբ քաղաքականությունն ու մարդու իրավունքները, զգուշացնում են ինձ  միամիտ չլինել թուրքական պետության ու հասարակության հարցում. Սփյուռքում բնակվող շատ հայերի համար շոկ էր տեսնել զանգվածային ցույցեր, որոնք Ստամբուլում Հրանտ Դինքի սպանությունից հետո արտահայտում էին համեշախություն հայերի հետ։ Մենք նկատեցինք, որ այդ մարդկանց մեծ մասը հավանաբար թուրքեր ու քրդեր էին և ոչ` հայեր։ Թվում էր, թե դա նոր ժամանակաշրջանի ավետիսն էր, առնվազն գոնե հասարակության մակարդակով. այն ցույց տվեց, որ հայերի ու թուրքերի միջև երկխոսությունը հնարավոր է, որ նրանք գիտեն պատմությունն ու որ ցնցված են դրանից։ Բայց այն հայերից ոմանք, ում հետ Թուրքիայում քննարկել ենք Հրանտ Դինքի լեգենդը, պատմում էին, որ այդ աջակցությունն ու համակրանքը հարցի միայն մի կողմն է, և զգուշացնում էին, որ այնտեղ կային բազմաթիվ թուրքեր, ովքեր ատում էին հայերին, և որ շատ հայեր անհրաժեշտ կերպով չէին հասունացել։ Դեռ ավելին, նրանք բոլորը կողմ են այն բանին, ինչ Հրանտ Դինքն արեց, և այն չդիտարկեցին որպես զգուշացում` չգնալ ճշմարտության ու արդարադատության այդ ճանապարհով։ Ընդհակառակը, նրանք նրան նայում են որպես հերոս ու նահատակ, ով արեց Թուրքիայում այն, ինչ պետք էր ու պետք է անել։

-Թուրքիայի որոշ քաղաքական գործիչներ, ովքեր բարեփոխումների կողմնակից են, պնդում են, որ երկիրը, որին տրված է նման չափեր, աչքի ընկնող էթնիկ ու կրոնական բազմազանություն, ավելի լավ կգործի ապակենտրոն, բազմամշակութային քաղաքական համակարգի կիրառմամբ կառավարման դեպքում։ Դա կարո՞ղ է համարվել կենսունակ լուծում Թուրքիայի մշտական սոցիալական տարաձայնությունների համար։   

-Սա մի մոդել է, որի կողմնակիցն է եղել Աբդուլլահ Օջալանը՝ PKK-ի առաջնորդը, ապակենտրոն դեմոկրատիա կամ ֆեդերալիզմ։ Այո՛, թղթի վրա այն կգործի, բայց այս պահին այդ մոտեցումն իրականում ուտոպիստական է։ Թուրքական պետությունը դա երբեք թույլ չի տա. Թուրքիան ու նրա նախորդ թուրքական պետությունը՝ Օսմանյան կայսրությունը, միշտ եղել են ուժեղ կենտրոնացված, բազմաէթնիկ պետություններ։ Ժամանակակից Թուրքիան դեռևս կայսրություն է` մի տարածք, որը ղեկավարվում է մի խմբի կողմից, որը  գրեթե բացառապես մի ժողովրդից է, որը յուրացրել է բնիկ ազգերի հողերը՝ հիմնականում հույների, հայերի ու ասորիների, ովքեր մեծ մասամբ բնաջնջվել կամ տեղափոխվել են, իսկ նրանք, ովքեր մնացել են, զրկված են իշխանական լծակներից։ Դեռ ավելին, Թուրքիան մի պետություն է, որն ունի պետություն իր մեջ, քան հակառակը, մի ժողովուրդ, որը զարգացրել է այնպիսի ինստիտուտներ, որոնք վերջապես միավորվել են պետության հետ։ Թուրքիան և Օսմանյան կայսրությունը ստեղծվել են որպես պետություններ, և ցանկացած այլ պետության նման և, ընդհանրապես, ցանկացած ապրող օրգանիզմի նման հակված են դեպի ինքնապահպանություն։ Այն դարերով արվում էր զանգվածային արյունահեղությունների գնով։ Ոչ միայն դա։ Թուրքիան դա կարող էր իրեն թույլ տալ անգամ առանց որևէ լուրջ սպառնալիքի գոյության. կարելի է ենթադրել նաև, որ Թուրքիային անհրաժեշտ է մշտական բռնապետություն, իրական կամ պոտենցիալ, որպեսզի կարողանա մնալ կենտրոնացված ու ուժեղ ռազմականացված պետություն։ Թուրքիայի գոյության պատճառը պետության իշխանությունը հաստատելն է. պետութան կողմից, պետության համար, և ոչ թե ժողովրդի։ Թուրքիայի պետությունն ազգերի, հատկապես ոչ-թուրք, ոչ-մուսուլման փոքրամասնությունների դեմ է։

Ինչ վերաբերում է քրդական դեմոկրատական ապակենտրոնացման տեսլականին, ապա դա լավ է հնչում, բայց ես կարծում եմ, որ այն դժվար իրականանա։  Տարիներ շարունակ այդ ժողովուրդը պայքարել է իր անկախ պետականության հաստատման համար, նրա առաջնային նպատակը սեփական քրդական դրոշ բարձրացնելն ու անկախ պետություն հռչակելն է։ Եվ եթե անգամ քրդական ղեկավար դասերը և հասարակությունը իսկապես ցանկանան ապակենտրոն դաշնութուն, որին ես չեմ հավատում, նրանց կստիպեն դառնալ սովորական երկիր` նման հարևանությամբ ու ուժեռ ռազմականացված պետության պայմաններում։ Պատկերացրեք, ժամանակակից Թուրքիայի այն տարածքները, որոնք պահանջվում են քրդերը քրդական պետություն ստեղծելու համար, զտվել են հայերից քրդական ավազակախմբերի և անհատների կողմից, ովքեր թուրքական պետության հանցակիցն են եղել համիդյան ջարդերի ու Հայոց ցեղասպանության ժամանակ։ Նրանք դա արեցին նաև նրա համար, որ տիրանան այդ հողերին. այն պնդումները,  թե իրենք «անտեղյակ են եղել» և օգտագործվել թուքրերի կողմից, արդարացումներ չեն։   Թուրքերը նրանց օգտագործել են միայն այնքանով, որ չեն տվել ինքնավարություն։ Այլ կերպ ասած, թուրքերը գործարքի վերջում չեն պահել իրենց խոստումը։ Բայց քրդերը, ովքեր մասնակցել են կոտորածներին, շատ լավ գիտեին, թե ինչ են անում և ինչի համար։ Այն հայերը, ովքեր հավատում են քրդական քաղաքական շարժումների կողմից վերջին երկու կամ երեք տասնամյակի ընթացքում նկատվող պրո-հայկական դիրքորոշումներին, պետք է հաշվի առնեն այն համաձայնությունը, որը եղել է թուրքերի ու քրդերի միջև չորս դար շարունակ՝ մինչև ժամանակակից Թուրքիայի հիմնադրումը Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքի կողմից, որը զրկեց մուսուլմաններին իրենց հատուկ իրավունքներից։ Սա էր և ոչ թե քրդական ազգայնականությունը, որ ազադարարեց քրդական առաջին ապստամբության սկիզբը, որը վերաճեց ներկայիս ապստամբական շարժման։ Քուրդ աղա Շեյխ Սաիդը, ով 1925 թ. Աթաթուրքի դեմ քրդական առաջին ապստամբության առաջնորդն էր, եղել է Հայոց ցեղասպանության ակտիվ իրագործողներից մեկը։ Նա ապստամբեց թուրքական պետության դեմ խալիֆայության վերացման և այդ ժամանակ մուսուլմանների ունեցած արտոնությունների վերացման պատճառով, արտոնություններ, որոնցով քրդական ավազակախմբերը օգուտներ էին ստանում հայերի հաշվին։

 -Հաճախակի տրվող պատասխանը, որ դուք ստանում եք Ձեր ճանապարհորդության ընթացքում իսլամացած հայերից, ովքեր հայ չեն համարում իրենց, այն է, որ նրանք մուսուլման են, հետևաբար նրանք չեն կարող հայ լինել։ Մյուսները չեն նույնականացնում այդ երկուսը։ Ինչու՞ է կրոնը նույնականացվում էթնիկ կամ ազգային պատկանելության հետ։

-Սա դեռևս գալիս է Օսմանյան կայսրության ժամանակաշրջանում գործող միլլեթների համակարգից, երբ կրոնը նույնականացվում էր ազգության հետ՝ «հայը» նույնականացվում էր «քրիստոնիայի հետ» (քան  էթնիկ կամ ազգային ինքնություն էր)։ Դեռ ավելին, դա ինչ-որ տեղ երբեմն մի տեսակ պաշտպանական ճանապարհ էր` խուսափելու համար անցանկալի հետևանքներից, այն ժամանակ, երբ հայերի համար իրենց ծագումը կարող էր ռիսկային լինել։

-Որոշ ոչ-հայեր իրենց զարմանքն են արտահայտում առ այն, թե քիչ հայեր են վերադառնում էին իրենց տները՝ Արևելյան Անատոլիա (Արևմտյան Հայաստան-Ակունքի խմբ.)։ Այդպիսի պնդումներին ուշադրություն դարձնու՞մ եք։ «Արևմտյան Հայաստանի» գաղափարն ավելի արդյունավետ է արդյոք թվում այս ոչ-հայերի, քան սփյուռքահայերի դեպքում։

-Ես չեմ կարծում, որ այն մարդիկ, ովքեր տեղյակ են այդ մասին, իրենց մտքում ունեն Արևմտյան Հայաստանի տեսլական, քան հայերը, ովքեր  վերադառնում են իրենց տները և իրենց հարստություններին տեր դառնում ավելի շուտ որպես լավ հարևաններ, քան այդ երկիր տերեր։ Նրանցից ոմանց ասածները կարող են ասվել քաղաքավարությունից ելնելով, սակայն կարող են լինել նաև մարդիկ, ովքեր չեն եղել Ցեղասպանության զոհ։ Առանց վիրավորելու ցանկության` նրանք կարող են հետաքրքրվել, թե ինչու  են հայերը դեռևս այսքան ակնհայտորեն պահպանում մի իրադարձության մասին հիշողությունները, որոնք տեղի են ունեցել մեկ դար առաջ։ Ես ընդհանրապես խուսափում եմ համեմատություններ անել, բայց կասեմ, որ եվրոպացիների սերունդները, հատկապես ներգաղթյալ ամերիկացիները, շատ բան չգիտեն այն տառապանքի մասին, որ կրել են բնիկ ժողովուրդները, բնիկ ամերիկացիները կամ այն մարդկանց սերունդները, ովքեր բերվել են այդտեղ որպես ստրուկներ։ Սա ուղղակի նողկալի է, քանի որ այն մարդիկ, ովքեր չեն զգացել դա, մտադրություն ունեն առաջ շարժվել ու սպասում են, որ զոհերն ու նրանց սերունդներն էլ անեն նույնը։

Ես արդարացիորեն կարծում եմ, որ շատ թուրքեր, ներառյալ նրանց սերունդները, ովքեր եկել են Հունաստանից, Մակեդոնիայից և այլ վայերից՝ Առաջին համաշխարհայինից հետո տեղի ունեցած բնակչության փոխանակումից հետո, Ցեղասպանությունից հետո, կարող են Ցեղասպանությունը դիտարկել որպես պատմական իրադարձություն, որը տեղի է ունեցել շատ ժամանակ առաջ, որին նույնիսկ իրենց նախապապերը չեն մասնակցել (նրանք այդ ժամանակ այլ վայրում էին, ինչպես հայերն էին, երբ եվրոպացիները նվաճում էին և գաղութացնում Ամերիկան) և որոշ ժամանակ անց, կառավարության հովանավորությամբ կատարված քարոզչության շնորհիվ, համարում են, որ այն համընկնում է Առաջին համաշխարհայինի և այլ դաժան իրադրաձությունների հետ, նրանք չեն կարողանում հասկանալ ազգին ոչնչացնելու այն մեծ տառապանքը, որից դեռ չորս-հինգ սերունդ տանջվում է հայտնի պատճառներով։

-Ձեր ճանապարհորդության ընթացքում հանդիպած մտահոգություններից մեկն էլ կապված է ազգայնականության հետ, որն ազդեցիկ բաժանարար ուժ է։ Դուք պնդում եք, որ հայերը՝ լավ թե վատ, չեն կարող իրենց թույլ տալ մտածել համաշխարհային գաղափարական մոդելով, ինչը դարերով Ցեղասպանություն գործելու զենքը տվեց իրեն ճնշողների ձեռքը։ Դուք կարծու՞մ եք, որ հայկական ազգայնականության աստիճանի ու Թուրքիայում ապրող ծպտյալ հայերին ներգրավելու մակարադակի միջև փոխզիջում է անհրաժեշտ։

-Շատ դժվար է պատասխանել այդ հարցին։ Կցանկանամ նշել, որ այդ վերաբերմունքի պատճառները զարգացել են ժամանակի ընթացքում։ Սփյուռքահայ որևէ կազմակերպություն կամ Հայաստանի կառավարությունը կարող է քաղաքականություն մշակել ծպտյալ հայերի վերաբերյալ, բայց մենք չգիտենք, թե ժամանակի ընթացքում այն ինչպես կզարգանա։ Ես կարծում եմ՝ իմ պատասխանը «այո» կլինի միայն այն ժամանակ, եթե բնական միտվածություն լինի դեպի դրա իրագործումը. պարզ է, որ դա ոչ ոք չի կարող կանխատեսել։ Պատմությունն այն չէ, ինչ խաղացողները նպատակադրվում են անել։

https://horizonweekly.ca/en/interview-with-avedis-hadjian-author-of-secret-nation-the-hidden-armenians-of-turkey/

Անգլերենից թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net