Ովքե՞ր տիրացան Մալաթիայի հայկական գույքին. Թուրքիայի թուրք ու քուրդ բուրժուազիայի պատության սև էջերից մեկը

Սաիթ Չեթինօղլու

Մալաթիան Օսմանյան կայսրության ուշագրավ սանջակներից (մարզ-Ակունքի խմբ.) մեկն է, քանի որ այն գտնվում է պատմական Հայաստանի սահմաններում ու հարուստ հայկական բնակչության հետ միասին ունեցել է նաև թուրք, քուրդ, ղըզըլբաշ բնակչություն, որը կազմել է բնակչության որոշակի հատվածը։ Բացի այդ, 1915 թ. Ցեղասպանության ընթացքում մահվան ուղարկված հայերն անցնում էին այդտեղով. այն նաև հավաքատեղի էր։ Սակայն շրջանը սովորական անցակետ չէր, մեծ աքսորի խաչմերուկների հատման կետում բոլոր ուղղություններից եկած աքսորյալների թիվն այս կանգառում պակասեցվում էր. այն կարծես համակենտրոնացման ճամբար լիներ։ Մալաթիայի շրջակայքում նման երկու հիմնական վայր կար։ Առաջինը արևմուտքից Եփրատին խառնվող Թոհմա գետի վրա գտնվող Քըրքգյոզ կամուրջն ու շրջակայքի դաշտն էր։ Այդտեղ Ամասիայից, Թոքատից, Սվասից, Սամսունից, Տրապիզոնից ու Շապինգարահիսարից, Երզնկայից, Էղինից (Ակն-Ակունքի խմբ.), Արաբկիրից և այլ վայրերից բերված հայերին առանձնացնում էին, ողջ մնացած տղամարդկանց սպանում, կանանցից ու երեխաներից դեպի սիրիական անապատներ գնացող քարավաններ էին կազմվում: Այն բաշխման կետ էր հանդիսանում։ Մալաթիայից  Խարբերդ ձգվող հատվածում` Ֆըրընջըլար կոչվող ճանապարհի եզրին գտնվող  մեծ հարթավայրն էլ երկրորդ ճամբարն էր։ Ամռան տապին սոված-ծարավ սպասող աքսորականները հիվանդանում էին. օրական հարյուրավոր դիեր էին լցվում ջուրը։ Ֆըրընջըլար ճամբարում թուրք ու քուրդ համայնքների ներկայացուցիչները երիտասարդ աղջիկներին ազատ կերպով առևանգում էին, մի խումբ երեխաների որբանոց տանելու պատրվակի տակ` մահվան տանում։ Այնտեղ հայերի թիվը բավականին նոսրացնելուց հետո քարավաններ էին կազմում ու հավաքում Բեյդաղը բլրի մոտ։ Մի փոքր առջևում՝ Քահթայի նման կոտորածի վայրերում, ավելի էին նվազեցնում հայերի թիվն ու շարունակում ճանապարհը։ Այլ հավաքատեղիներ ու կուտակման կետեր էլ են եղել, սակայն Ֆուրունջու անունն այս տեղերով անցած բոլոր աքսորականների հուշերում մեծ ցավով ու կսկիծով է հիշատակվում, նրանցից շատերն իրենց երեխաներին այդտեղ են կորցրել։ Ներկայում Ինոնյուի համալսարանը գտնվում է մի վայրում, որտեղ հարյուր տարի առաջ հարյուր հազարավոր մարդիկ հալածվում էին այդ Գողգոթայի ճանապարհին, և որը դարձել էր տասնյակ հազարավոր մարդկանց մահվան կամ անհետացման բացօթյա գերեզմանոց (1)։ Կարճ ասած, Մալաթիան սպանդանոց դարձած վիլայեթներից մեկն է։   

Մալաթիան կարևոր տեղ  է զբաղեցնում Զավեն պատրիարքի «Ոճրագործների ցուցակ»-ում։ Պատրիարքը ցուցակագրել է սանջակում տեղի ունեցած կոտորածն իրականացնողների անունները. բիթլիսցի քուրդ կառավարիչ Քել Ռեշիդի, Մալաթիայի պատգամավոր Հաշիմ բեյի (2), Հաշիմ բեյի որդի Մեհմեդի (3), Հաջը Բեդիր աղայի (4) ու նրա եղբայր Զեյնելի (5) և այլ ոճրագործների անուններ են նշված։ Զավեն պատրիարքը 1919 թ. հետևյալ տեղեկություններն է հաղորդում Մեհմեդ բեյի վերաբերյալ.  «Մեհմեդ «բեյը» «դոկ.» Բեհաեդդին Շաքիրի խորհուրդների հիման վրա ավազակախմբեր է ստեղծել, և Մալաթիա ու Խարբերդ վիլայեթներում 60.000 հայերի է խեղդել տվել։ Հիմա Մալաթիայում բազմաթիվ աղջիկներ է առևանգում. 200.000 թուրք լիրայի չափով գույք է գողացել, մեկ ու կես տարի դատապարտվել է բանտարկության, սակայն Բեհաեդդին Շաքիրի շնորհիվ պատիժ չի կրել։ Մեհմեդը զորահավաքի առաջին օրը զինվորագրվել ու Կովկասյան ճակատ է մեկնել։  Այնտեղ «դոկ.» Բեհաեդդին Շաքիրի հետ է հանդիպել և բանտից փախածներից ավազակախմբեր կազմելու նպատակով Մալաթիա վերադարձել։ Մեհմեդը ոչ միայն Մալաթիայում, այլև այլ վիլայեթներում ևս դեր է ունեցել հայերի կոտորածի գործում։ Մեհմեդը Միություն ու առաջադիմություն կուսակցության  Կենտրոնական կոմիտեին էր ուղարկում գաղթականներից գողացված դրամի ու զարդերի կեսը, մյուս մասն էլ իրեն էր վերցնում ու բաժանում իր հանցակիցների միջև։  Թալեաթ «փաշայի» կառավարման շրջանում Մեհմեդ «բեյը» և Մալաթիայի քաղաքապետ բիթլիսցի Քել Ռեշիդը (1915 թ. հունիսի 7-ին աշխատանքից հեռացվել է ու մինչև 1915 թ. հուլիսի 17-ը աշխատել է որպես Մալաթիայի կառավարիչ) 18 ամիս բանտարկության են դատապարտվել, սակայն կորպուսի հրամանատարը մերժել է ի կատար ածել պատիժը(6)։ Այս բանտարկությունները սակայն նրանց իրականացրած զանգվածային սպանությունների պատճառով չէին, այլ՝ հայերի գույքի հափշտակման ու բաժանման մեջ արած կողմնակալության ու կոռուպցիայի համար։

Սանջակում կատարված Ցեղասպանությունն ղեկավարած անձը Միություն և առաջադիմություն կուսակցության պատասխանատու քարտուղար Ռեսնելի Նազըմ բեյն էր։ Նրա օգնականներն էին բիթլիսցի քուրդ կառավարիչ Քել Ռեշիդն ու պատգամավոր Հաշիմ բեյի տղան՝ Մեհմեդ բեյը։

Մալաթիայում ուշագրավ է քաղաքապետ Մուստաֆա աղայի (Ազիզօղլու) ճակատագիրը։ Նախարարն առաքինի մուսուլմաններից մեկն էր, ով դեմ էր հայերի նկատմամբ իրականացվող արարքներին։ Քաղաքապետը լիազորություն չուներ արգելելու տեղահանությունը, սակայն նրան հաջողվել  է մարդկանց իր տանը պահել։ Նրա կյանքը ողբերգական ավարտ է ունեցել։  Միություն ու առաջադիմություն կուսակցության անդամ եղած որդու կողմից սպանվել է «գյավուրներին պաշտպանելու» համար ։

Այս փոքրիկ հոդվածում  ներկայացնում ենք հայկական գույքի կողոպուտը՝ Մալաթիա շրջանի հայերի գույքի թալանի օրինակով։ Մալաթիան ընտրեցինք այն պատճառով, որ շրջանը գտնվել է թուրք-քրդական սահմանին և ունեցել թուրք-քուրդ-ղըզըլբաշ խառը բնակչություն (7)։ 1915 թ. առաջ Մալաթիայի սանջակը հայկական հոծ բնակչություն է ունեցել, Գևորգյանն ու Փափուջյանը հայտնում են, որ   1914 թ. սանջակում 96 բնակելի շրջան է եղել, որտեղ բնակվել են 38.705 հայեր(8)։

Մեր աղբյուրը Մալաթիա շրջանի պաշտոնական թերթում տեղ գտած հրատարակումներն են։ Ստորև ներկայացվելիք սահմանափակ օրինակների միջոցով անգամ հայերի գույքի թալանի հետ կապված բավականին օրինակներ կան, որ ցանկանում ենք ներկայացնել ընթերցողի դատին։ Հայկական գույքը, հայերի մահվան ճանապարհ ընկնելուց ի վեր թալանվել է Միություն ու առաջադիմություն կուսակցության անդամների կողմից ու կիսվել ղեկավար անձանց միջև։  Քեմալական ժամանակաշրջանում (երկրորդ երիտթուրքեր) մնացյալ գույքը հանձնվել է ղեկավար մարմիններին (ԺՀԿ, ժողովրդական տներ, թուրքական օջախներ, «Քըզըլայ» և նման այլ կազմակերպություններ) առևտրի պալատներին, հատուկ անձանց, հատուկ կազմակերպություններին, հիմնադրամների ղեկավարությանը, Ֆինանսների նախարարությանը, քաղաքապետարանին։ Մնացածը մաս-մաս վաճառվել է, իսկ ստացված շահույթը` լցվել պետական գանձարան։ Ղեկավարության բաժանած գույքն էլ անհրաժեշտության դեպքում վաճառվել է այդ կառույցների կողմից, որոնք ի հաշիվ հայկական գույքի՝ ավելացրել են իրենց եկամուտները։ Այդ դրությունը, այսինքն՝ մի ժողովրդի մահվան տանելով` նրա արժեքներին (երեխաներին, կանանց, միություններին, գույքին) տիրանալն ամոթ չէր համարվում։ Այդ երևույթը մինչ օրս էլ շարունակվում է։ Ուշագրավ է Հաջը Հակոբ Քյունդյուբեկյանի հետ պատահած դեպքը. նա մի գործով գնում է Ֆինանսների նախարարություն ու դռան մոտ տեղեկանում, որ իր տունը, որպես լքված գույք, հանվել է աճուրդի։  Անմիջապես համապատասխան հիմնարկություն  է գնում ու ասում. «Իմ տունը լքված գույք չէ, ես այդ տանն եմ ապրում, ինչպե՞ս կարող եք վաճառել այն»։ Ոչ մեկին չի կարողանում հասկացնել դա. ծեծում են նրան։ Վերադառնում է տուն և որևէ բան չի կարողանում անել` իր տան վաճառքը դիտելուց բացի։ Տունը գնում են Մալաթիայի շուկայի տերերը, ում ձեռքն էր ընդեղենի գործը։ Հակոբը երկու տարի վարձով է մնում իր իսկ սեփական տան մեջ, ապա` տեղափոխվում իր ձեռքով կառուցված հյուղակ։ Որոշ ժամանակ անց Մալաթիան լքում ու գնում է Ստամբուլ, անյտեղից էլ, իր պատմական հողերը լքելով, մեկնում է Կանադա։

Թալանից չի խուսափել հայկական ոչ մի հիմնարկություն ու գույք։ Մալաթիայի հայկական գերեզմանոցի քարերն անգամ նման ճակատագրի են արժանացել. դրանք օգտագործվել են  Մալաթիայի ժողովրդական տան կառուցման համար։ Այդ գործի համար քաղաքապետարանը լիազորել է Միհրան Օզթաշչը, Երեմյա Թաշչը, Գևորգ Բելգե անուններով հայ վարպետներին, որոնց հանձնարարել են, որ հայտնաբերեն Մալաթիայում այլևս բարեկամ չունեցող հանգուցյալների գերեզմաննները, ավերեն դրանք, քարերը հանեն ու շինարարության մեջ օգտագործեն։ Հայ վարպետներին զգուշացնում էին, որ օգտագործվելիք գերեզմանաքարերի վրա եղած հայկական անունները պետք է մաքրվեն, սակայն վարպետները ձեռք չէին տալիս դրանց։ Նրանք գրությունները թաքցնում էին ու քարերը ժողովրդական տան կառուցման մեջ  օգտագործում։  Ժողովրդական տան շենքի չորս պատերը  կառուցվել են հայկական գերեզմանոցը քանդելու միջոցով։  Այն ներկայում օգտագործվում է որպես Աթաթուրքի տուն։ Գերեզմանոցի ու Աթաթուրքի տան համեմատությունը ակնհայտորեն արտացոլում է իրավիճակը։ Գերեզմանոցի քանդված մասի վերանորոգումը չի անտեսվել։ 60-ական թթ. հայկական համայնքի միասնականության շնորհիվ ու ֆինասնական միջոցներով մի պատ է կանգնեցվել, որով փորձ է արվել գերեզմանոցի կանգուն մնացած մասը պահպանել։

Մալաթիայում հայերի թալանի մասին տեղեկանալիս  ընթերցողը կարող է ասել  «բանական է», սակայն սա այսբերգի երևացող փոքրիկ մասն է միայն։

1. Հայկական գույքը, ինչպես երևում է նաև ստորև ներկայացվող հայտարարության մեջ, ազգային գույք էր(9)։ Այդ գույքից համայնքի բոլոր հատվածները օգուտ են ունեցել։ Դրա վերաբերյալ բազմաթիվ տեղեկություններ կան, բայց որպեսզի ընթերցողների համար էլ հեշտ լինի, այս կարճ հայտարարությունը որոշեցինք ներկայացնել. «Ազգային ուխտում ներառված հայկական գույքն ազգայնացվել է։ Մալաթիայի բնակիչ Քըրդըքաչդը օղլուն Կարապետ օղլուն և Հովհաննեսի, Թաշջը Մարդիկի որդիներ Ավետիսի ու Սարգսի, Փարսիի որդիներից Մարտիրոսի, Գալուստ Սարգսի, Դանիելի ու Եղսաբեթի, Օջաքլըի որդիներ Կիրակոսի ու Արթինի, Դևեջի Ունանի որդի Հակոբի, Չեքեմ Մըղդըսը Կարապետի ունեցվածքը, այս 7 կտոր գույքը, Ազգային ուխտի շրջանակներում ազգայնացված հայկական գույքի նման, ազգայնացվել ու 01-09-1929 ամսաթվին վաճառվել է` պետության ֆինանսական պահանջները բավարարելու նպատակով։

Մալաթիայի ֆինանսների գրասենյակի տվյալներից

Գույքը ենթակա է վաճառքի

Տեսակը	Հասցեն	Նախկին տերը
Տուն ու պարտեզ	Մինավեր	Քընդըքաչդըօղլու Կարապետի որդի և Հովհաննես ու մյուսներ
–	–	Թաշչըմարդիկի որդիներ Ավետիս ու Սարգիս
Հողատարածք ու պարտեզ	–	Փարսիի որդիներ Մարտիրոսից ու մյուսներից
–	Մուստաֆափաշա	Լքված գույք` Գալուստի որդի Սարգսից, Դանիելից ու Եղիսաբեթից
	Շիֆա	Օջաքլըի որդի Կիրակոսից և Արթինից
Հողատարածք	Նիյազի	Դևեջի Ունանի որդի Հակոբի կողմից հանձնված
Այգու տարածք	Չեքեմլեր	Չեքեմ Մըղդըսը Կարապետ

2. «Ռեսմի Մալաթիա» թերթի 15.08.1929 համարում առկա է տեղեկություն` առ այն, որ ժամանակի միակ կուսակցությունը՝ ԺՀԿ-ն, օգուտներ է քաղում ազգայնացված գույքից։ Կուսակցության վարած քաղաքականությունը հայկական գույքով է ֆինանսավորվում։ Այդտեղ հանդիպում ենք հետևյալին. «Գյոքսոքու թաղամասից կաթոլիկ Յազըջըօղլու Առաքելի, Ջըրջըրքյոշե թաղամասից Ղազարի որդիներ Ներսեսի, Արթինի, Կարապետի ու Հովհաննեսի, Ֆոսօղլուներից Հովհաննեսի, նրա աղջիկ Մարգարիտի ու Վար խաթունի, Ջերահօղլու Հովսեփի ու Հակոբի, կաթոլիկ դերձակ Յափօղլու Մինասի և այլոց գույքը վաճառվել է, որով ֆինանասավորվել է ԺՀԿ-ն»։
3. Մալաթիայի վիլայեթի ղեկավար խորհրդի տվյալներից.

No	Տեսակը	Հասցեն	Նախկին տերը	Սահմանակից է
1	արտ	Սիլբիսի	Գյոքսոքոմ թաղամասից կաթոլիկ Յազըջըօղլու Առաքել	Լիազորված անձի և Հակոբի կողքի ճանապարհին
2	–	Սըղիրլըք	Ջըրջըրքյոշե թաղամասից Ղազարի որդիներ Ներսես, Արթին, Կարապետ ու Հովհաննես	Սահմանակից է Ղազարի որդի Արթինի ու եղբայրների` Սըղըրի ճանապարհի ու Դեպանոսի հետ
3	արտ	Ադաֆը	Ֆոսի որդիներից Օհաննեսի դուստր Մարգարիտ ու Վար խաթուն 3 3	Արևելքում` Հակոբի, արևմուտքում՝ Վարդանի, հյուսիսում՝ ճանապարհ է, հարավում Հասանի հետ
4	—	—	—	արևմուտքում` Հակոբի, հյուսիսում Հաջը Մեհմեդի, հարավում՝ Գյոքչուի որդու տների հետ, իսկ արևելքում ճանապարհն է
5	արտ	Բաբուհթույորեն	Գյոքսոքու թաղամասից Ջերահի որդիներ Հովսեփ ու Հակոբ	Հարևանությամբ գտնվում են Հանչերլիի դաշտը, Խաչիկի տունն ու ճանապարհը
6	–	Փընար	Զանկոչ թաղամասից Չիլ Արսլանի որդի Հակոբ	Ստեփանոսի, Պետրոսի, ձորահովտի ճանապարհի, Հաս Քյոր Դադայի որդի Կիրակոսի տան հետ
7		Չայմուզուբայր	Զանկոչ թաղամասից կաթոլիկ դերձակ Յափօղլու Մինաս	Արևելքում ճանապարհն է, ոսկերիչ Փիլո, հյուսիսում, հարավում Քելեջի Հալիլի տան հետ
8	–	Չալիք	–	Հալլոյի փեսայի տան, դերվիշական տարիկաթի, Ամչայ ու Աշըքի որդի Օմերի տան հետ

Կուսակցությանը պատկանող վերոնշյալ տեսակի ու որակի գույքը՝ 8 հողակտորը, հայտարարության ամսաթվից սկսած 20 օրվա ընթացքում աճուրդի է հանվել, հայտարարվում է, որ գնորդները դիմումները ներկայացնեն կուսակցության կոմիտեներ։

2. «Յենի Մալաթիա» թերթի 1930 թ. հուլիսի 7-ի համարում հանդիպում ենք այն լուրին, որ ձեռնարկության կապիտալն ավելացնելու համար տրված հայկական գույքի մի մասն աճուրդի է հանվել։ Կասկած չունենք, որ սույն ձեռնարկությունը նախկին իթթիհադականներին է պատկանել և չենք ուսումնասիրել առևտրական մատյանները։ Գիտենք, որ իթթիհադականների և վերջինիս ժառանգորդ քեմալականների ժամանակաշրջանը միևնույն ժամանակ նաև իշխանության եկած բյուրոկրատական բուրժուազիան (զինվորական-քաղաքացիական), քրիստոնյաներին իրենց պատմական հողերից արմատախիլ անելու միջոցով, բռնագրավված ու կուտակած գույքով առևտրական ու արդյունաբերական բուրժուազիայի վերածելու ժամանակաշրջան էր։ Նախարարների խորհուրդը 1926 թ. հոկտեմբերի 29-ի թիվ 4573 որոշումով բռնագրավված հայկական գույքը մասնավոր հատվածին տալով չի բավարարվել և 1928 թ. օգոստոսի 5-ին մասնավոր հատվածը զարգացնելու համար,  նոր հայկական գույքը բաժանելով վերջինիս` ֆինանսավորել է մասնավոր հատվածին. Առաքելօղլու Պողոսի և նրա կնոջ՝ Հռիփսիմեի աղջիկներ՝ Աղավնիի ու տանտիկնոջ Վարֆի ու որդի Հովհաննեսի, Քարաօղլանի որդի Կարապետի որդի Զարոնի ու Քարաօղլանի որդիներ Արթինի, Ահարոնի ու Թորոսի,  թոռներ Թորոսի ու Մանուշի և Աննայի ու Կարապետի որդի Կիրակոսի ու Սաիրեի, Սիմոնի որդիներ Հակոբի, Մանուելի և Եղսաբեթի և այլոց գույքը Մալաթիայի արդյունաբերական ձեռնարկության կողմից օգտագործվել է թուրք բաժնետիրական ընկերության ֆինանսավորման նպատակով։ Այդ գույքը 1930 թ. օգոստոսի 3-ից սկսած հանվել է վաճառքի։

Մալաթիայի արդյունաբերական ձեռնարկության թուրքական բաժնետիրական ընկերության ղեկավար խորհրդի տվյալներից.

Համար	Նախկին տեր	Տեսակը	Ցանկատարածք	Հասցեն	Սահմանները
60-2	Առաքելի որդի Պողոսը և կինը՝ Հռիփսիմեն, դուստրերը՝ Աղավնին ու տանտիկին Վարֆը և որդին՝ Հովհաննեսը	Ոռոգովի արտ	Չարմուզու	Գերեզմանոցի մոտակայք	Արևելքից ու արևմուտքից ճանապարհն է, հյուսիսում սահմանակից է Թարաքչըի որդի Հաջի Ֆեյզուլլահի, հարավում՝ Թանիլի ժառանգների տարածքներին
61-2	Քարաօղլանօղլու Կարապետի որդի Զարոն ու Քարաօղլանօղլու Արթին և Ահարոն, Թորոսի թոռներ Թորոս ու Մանուշ Աննայի ու Կարապետի որդիներ Կիրակոս ու Սաիրե		Սիլբիսի	Դելիքլի թաշ	Արևելքում՝ Թոփալ Հաֆըզզադեին, արևմուտքում՝ Քյուսթյուքօղլուին, հյուսիսում՝ մայթին, հարավում՝ Աթմալըզադեին
63-2	Ավեդիքօղլու Կարապետի դուստր Վարթեր		Չարմուզու	Քըրաչ	Կից է ճանապարհին ու Մազլումի որդիների ունեցվածքին
64-2	Պետրոսի կին Վարթեր, Բինթի Մանուկ		Քոլլիքդութ	Սիլբիսի	Արելքում սահմանակից է գյուղապետ Քեփոյի տարածքին, արևմուտքում՝ Փիլոյի որդիների արտին, հյուսիսիսում՝ կրկին Փիլոյի որդիների արտին, իսկ հարավում առու է
65-2	Քեսեքաթմազօղլու Փիլոյի որդիներ Կիրակոս, Ստեփանոս ու Թորոս		Սիլբիսի	Քոլլիքդութ	Արևելքում՝ գյուղապետ Քեփոյի և կեսն էլ Թամբուրաջըի որդի Հաչոյի, կիսով չափ Վարթերի ու Մարգարիտի սեփականություններն են, արևմուտքում՝ Հորաթա առուն է, հյուսիսում սահմանակից է Համամջըզադե Աբդուլլահի հետ, հարավում կիսով չափ առու ու ճանապարհ են, կիսով չափ սահմանակից է նաև Մարգարիտ ու Վարդերի սեփականությանը
66-2	Արթինի որդի Կարապետի կին Ջևհերը, Կիրակոսն ու աղջիկները Աննան ու Մարիամի որդի Կարապետը		Սիլբիսի		Արևելքում Տեր-Դավթյան Նազարեթ աղայի սեփականությունն է, արևմուտքում՝ Բաջաքսըզի ու Թիսթանօղլուի, հյուսիսում Բաղդասարօղլուի սեփականությունները
67-2	Բաջաքսըզ Փիլոյի որդիներ Բաբիլիք Սիմոն ու Դավիթ			Օրեն	Հարևանն են Մուհարրեմօղլուն, Մազըջըօղլուն և Թիսթանօղլուն
69-2	Քյուլհանջըի որդիներ Սերոբը, Քերոբը, Ստեփանոսն ու Եղսաբեթը		Բարասնա	Փալասդութ	Հարևաններն են Ջաբոն ու Հաջը Մեհմեթը, սահմանակից է նաև Հասոյի արտերին
71-2	Փահսարի որդիներ Ստեփանոս ու Գյուլբենք, դուստրեր Եղսաբեթ ու Լուսյա, որդիներ Մափիլիոն ու Գենան		Սիլբիսի	Սըղըրյոլու	Արևելքում սահմանակից է Բաջաքսըզօղլու Սիմոնի տարածքին, արևմուտքում առու է, հյուսիսում բնակվում են Ֆոսբըյըքօղլուի դուստրն ու Տեր-Դավթյան Նազարեթը,  հարավում` Կոստանի որդի Կիրակոսը
74-2	Թամբուրաջը թոփալ Հաչոյի որդի Սարգիս		Սիլբիսի	Սըղըրյոլու	Գտնվում է Հալեպի մայրուղու ու Սըղըրյոլու ճանապարհի վրա, առվի ու Միչոյի տարածքի հարևանությամբ
75-2	Թանբուրաջըի որդի Զերոն		Սիլբիսի	Սըրասյողութ	Արևելքում առու է, արևմուտքում սահմանակից է քարտաշ Քըրմըզըօղլանի որդու, հյուսիսում Ավետիսի, հարավում Քորղուի որդու տարածքիներին
78-2	Քյուլեքչի կամ այլ անվամբ`  Նաջար Սիմոնի որդիներ Հակոբը, Մանուելն ու Եղսաբեթը		Բաբուլիթու՞	Օրեն	Արևելքում սահմանակից է Ահրանի որդի Մըսըհի, հյուիսիսում՝ Ֆոսբըյըքօղլուի, արևմուտքում՝ Սիմոնի որդի Սարգսի տարածքներին, հարավում ճանապարհ է:

Ստորև ներկայացվող 12 հողակտորն աճուրդի է հանվել 1930 թ. օգոստոսի 3-ից սկսած 20 օրվա ընթացքում։ Հայտարավել են ձեռնարկության նկատմամբ գնորդների դիմումները։

3. «Մալաթիա» թերթի 1930 թ. օգոստոսի 27-ի համարից տեղեկանում ենք, որ առևտրական բուրժուազիայի վերածվելու ընթացքում Մալաթիայի առևտրի պալատին նվիրաբերված հայկական գույքի մի մասը անհրաժեշտության դեպքում վաճառվել է. Տեր-Դավթյան Կարապետի որդիներ Ստեփանի, Համբարձումի, Մափիլիոնի ու Դավթյան Ավետիսի, Փալիսարի որդի Թաթյոսի ու Մըսըհի, Թյութելյան Հովհաննեսի որդիներ Ստեփանի ու Սաիրեի և այլոց գույքը Առևտրի պալատին են հատկացվել։

Մալաթիայի առևտրի պալատի տվյալներից.

Տեսակը	Վայրը	Նախկին տերը
Ոռոգովի դաշտ	Բաբուհթու	Ֆահրիքի որդի Հակոբ
–	–	Թյութելյան Հովհաննեսի զավակներ Ստեփան ու Սաիրե
–	–	Փալիսարի որդիներ Թաթիյոս ու Մըսըհ
–	–	Չյոփջիյան Քոզիոս
–	–	Փահսարօղլու  Դեփանուս ու Նազարեթ
–	–	Տերթավեթյան Կարապետի զավակներ Իսթիփան, Համբարձում,Մափիլիոն ու Դավթյան Ավետիս

Առևտրի պալատին պատկանող վերոնշյալ 6 հողակտորներն աճուրդի են հանվել 21.08.1930 ամսաթվից սկսած, 11.09.1930 թ. մրցույթ է հայտարավել, ու սկսել է գնորդների կողմից դիմումների ներկայացման գործընթացը։

4. 1930 թ. նոյեմբերի 12-ին թերթում Հիմնադրամների տնօրինության հայտարարության մեջ հանդիպում ենք վարձակալված հայկական գույքի։ Վարձավճարների արժեզրկված լինելու փաստը պետք է դիտարկել որպես կապիտալի փոխանցում ու դրամական օժանդակություն` առանձին մարդկանց։ Բորսայի գները այդ ժամանակի գների հետ համեմատելիս այդ փոխանցումը ակնհայտ երևում է (1930 թ. 1 կգ ցորենը 4 ղուրուշ էր)։

Վաքըֆների տնօրինությունից.

Համար	Վայրը	Տեսակը	Հիմնադրամը	Նախկին վարձակալը	Ենթադրյալ գինը` լիրայով
0	Էսքիշեհիր	մզկիթ	Աղմինարե	Արափի որդի Վահաբ	10
0		հողատարածք	Հաջի Յուսուֆ	Ջիրոյի որդի Օմեր	17
0	–	–	–	–	14
0	–		Սիլահթար	Աբբասի որդի Հյուսեին	9
108		սրճարան		Թոմոյի որդի Հասան	30
109		փուռ		Արափի որդի Վահաբ	5
107		խանութ		Հյուսեինի որդի Մեհմեդ	3
106				Հալիլ	3
103				Բըլըմօղլու Վահաբ	3
104				Քալլաշ Ռըզա	3
0		հողատարածք	Էսքիսահար	Հալիլ	3
0		հողամաս	Դաբաղհանե		6
0		հողատարածք	Բանազիսուֆլա		6
0			Դյոմբելեք		3
0			Բոյաջըօղլու		3
25,1	Առևտրականների շուկան	խանի դուռ	Հաջի Նեբի	Ահմեդ աղա	108
44		խանութ	Սյողութլու	Հաջը Էվլիյա Ֆայիք	108
46				Մանդայի որդի Ահմեթ	111
60				Աբդուրահման էֆենդի	24
8			Նասըր բեյ	Հոջազադե Բեքիր	42
49	Դերձակների շուկան		Մուստաֆա փաշա	Հաջի Մեհմեդ	15
53	Շիֆա թաղամաս		Սյուլուքիզադե	Քադիր էֆենդի	10
50				Սարը Ալիի որդի Մեհմեդ	9
	Մյուջելլի պողոտա	տուն	Թահիր բաբա	Բահիսնիլի Հաջի էֆենդի	84

 

5. Նոյեմբերի 15-ի համարում հանդիպում ենք քաղաքապետարանին փոխանցված հայկական գույքի վաճառքի մասին տեղեկությանը: Այսինքն` խոսքը գնում է կողոպուտին մասնակից դարձած քաղաքապետարանի մասին: Անսուրլըյան Կարապետի որդիներ Նշանի ու Հովսեփի, Անսուրլու Մըղդըսը Քեփոնի դուստր Բեդահշանի և նրա փեսա Գևոյի, Քըզըլքեշիշի որդիներից Մարտիրոսի որդի Միսակի, Սանթըրօղլու Սարգսի ու Սանթըրօղլու Հովհաննեսի և այլոց գույքը բնագրավվել է քաղաքապետարանի կողմից։

Քաղաքապետարանի տվյալներից.

Վայրը	Տեսակը	Նախկին տերը	Աճուրդի ամսաթիվը
Էղրիբյուքոմուզքոլու	Ոռոգովի դաշտ	Չիլարսլանի որդիներ Հակոբ և Քերոբ	13-01-1931
		Անսուրլյան Կարապետի որդիներ Նշան և Հովսեփ
		Անսուրլիյան Օրիլի որդի Նիշան և այլք
		Մըղդըսը Քեփոյի փեսա Գևո և աղջիկը՝ Բեդահշան
		Ադուրաղա Այալի Վարդան
		Օրիլյան Կարապետի որդի Նշան ու Անսուրլիյան Հովսեփ
Գեդիկյերի		Անսուրլու Մըղդըսը Քեփոյի դուստր Բեդահշանը և նրա փեսա Գևոն
Աքթաշ		Օրիլյան Կարապետի որդի Նշան և Անսուրլիյան Հովսեփ
Ուչդութ		Փալանչի Վարդանի որդի Փիլիպոս
Բեքթաշյերի
Չեքմեյեքափըօնու		Մաթյոսօղլու Նազարեթ, Մաթյոսի թոռներ Ինջին և այլք	15-01-1931
Թիլաքդերե		Օրդուզույի ներկարարներ Սարգիս ու Կիրակոս
Չեքմեյեմըհլըդութ	պարտեզ	Սանթըրօղլու Սարգիս ու Սանթըօղլու Հովհաննես և այլք
«   քափըօնու		Գալուստօղլու Գալուստ և Սերոբ
Թեջդեքարաքավաք		Ոսկերիչ Փիլօղլուի Իբրահիմ և այլք
Չարմուզուի կենտրոն		Դարբին Մարտիրոսօղլու Սարգիս
		Քըզըլքեշիշի որդիներից Մարդիրոսօղլու Միսակ
Գելենգեչ		Էղինցի Արթին էֆենդին ու որդին՝ Պողոսը

Հայկական գույքը տվյալ ժամանակաշրջանում իշխող կուսակցության կողմից բաժանվել է քաղաքապետարանին, Ֆինանսների նախարարությունում՝ վաքըֆների ղեկավարությանը, Առևտրի պալատի կողմից` մասնավոր ձեռնարկություններին ու ձեռներեցներին, Ֆինանսների նախարարության ու վաքըֆների ղեկավարության ձեռքով մուսուլման կապիտալը, ի հաշիվ հայկական գույքի վաճառքի կամ էլ վարձակալության, զարգացնելու համար կապիտալի փոխանցումը և 1915 թ. Ցեղասպանության ժամանակ իրականացված ու մինչև մեր օրերը հասնող մեղսակցության ինստիտուցիոնալ բնույթը մեր բոլորի աչքի առջև է։ Հայկական գույքի կողոպուտի թեման ներկայացնում եմ բազմաթիվ համաժողովներում և հարց բարձրացնում.

Այսօր ո՞վ է բռնագրավել հայկական գույքը. բնական է, որ մինչ օրս պատասխան չեմ կարողանում ստանալ։  1915 թ. շարունակվում է։

Մալաթիայում ո՞վ է տիրացել հայկական գույքին։ Որտե՞ղ են այդ գույքի տերերը:

Ծանոթագրություններ

[1] Հովսեփ Հայրենի, 1915. ներողության ու խորհրդանշական վայրերի շուրջ, հասանելի է՝ http://www.gelawej.net/index.php/yazarlar/hovsep-hayreni/1198-1915-ozur-ve-sembol-mekanlar-uzerine 2․12․2014

[2] Մալաթիայի պատգամավոր Հաշիմ բեյը ծնվել է 1851 թ. Կարսում, Սեփականության տնօրինության ղեկավարն է եղել։  93 ձայնով Մալաթիայից պատգամավոր է ընտրվել, ինչը նշված է Թուրքիայի մեջլիսի հուշամատյանում։

[3] Մեհմեդ «բեյ»-ը Մալաթիայի պատգամավոր Հաշիմ «բեյի» որդին է:

[4] Հաջը Բեդիր աղա ( 1872 Քահթա(Ադըյաման)-1928), Ռիշվան աշիրեթի ղեկավար Հաջը Բեդիր, 21 թևի բաժանված Ռիշվան աշիրեթի ղեկավարը։  Նա քեմալական ժամանակաշրջանում առաջին և երկրորդ գումարման ժամանակ եղել է Մալաթիայի պատգամավոր, իսկ երրորդ շրջանում հանդիպում ենք որպես Կարսի պատգամավորի։ 1920 թ. ապրիլի 23-ին գումարված առաջին մեջլիսում Մուստաֆա Քեմալի կողքին ձեռքերը բաց աղոթք է անում։ Զավեն պատրիարքը նշում է, որ Հաջը Բեդիրը Էրզրումում (Կարին-Ակունքի խմբ.), Էրզինջանում (Երզնկա-Ակունքի խմբ.), Սվասում (Սեբաստիա-Ակունքի խմբ.) ու նրա շրջակայքում կատարված կոտորածների կազմակերպիչն է եղել։ Հաջի Բեդիր աղային գյուղական ֆերմա, տուն ու խանութներ են տվել լքված գույքից, և նա փոխադրվել է Ադանա։

[5] Հաջը Բեդիր աղայի եղբայրն էլ, նրա նման, լքված գույքից տուն ու խանութներ է ստանում ու տեղափոխվում  Ադանա։

[6]  Սաիթ Չենթիօղլու, Ոճրագործները, Զավեն պատրիարքի ցուցակը Հայոց Ցեղասպանության կազմակերպիչների վերաբերյալ, «Փերի» հրատարակչություն, 2011 թ.:

[7] Վիթալ Ջուինեթի տվյալներով` սանջակում մուսուլման բնակչությունը թիվը 112.000 է եղել,  որից 22.000՝ քուրդ, 66.000՝ ղըզըլբաշ։

[8] Ռ. Գևորգյան և Փ. Փափուջիյան, Հայերը Օսմանյան կայսրությունում 1915 թ. առաջ, թարգմանիչ՝ Մայդա Սարիս, «Արաս» հրատարակչությւոն, 2012 թ., 392 էջ։

[9] Ամենաբարձր ատյանը Սահմանադրական դատարանն էր, 1963 թ. ապրիլի 22-ի որոշումով` հայկական գույքի տերը դառնում է պետությունը։ Ըստ դրա էլ հայերի  ժառանգություն ստանալը հնարավոր է միայն այն դեպքում, երբ պետությունը թույլ կտա։

https://hyetert.org/2018/08/17/malatyada-ermeni-mallarini-kim-aldi-turkiyenin-turk-kurt-burjuvazisinin-kara-tarihinden-bir-yaprak/

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net