Թուրքերը եւ իսլամութիւնը

«Հորիզոն».- Հայ ազգային–իմաստասիրական դպրոցի հիմնադիրներէն եւ ՀՅԴ գործիչ եւ Գարեգին Նժդեհի սերտ գործակից Հայկ Ասատրեանի (1900-1956) «Հայաստան – Արիական նախադիրք Առաջաւոր Ասիայում» արժէքաւոր աշխատութենէն (Սոֆիա, 1942) առնուած այս հատուածը հարազատօրէն կը ներկայացնէ իսլամութեան դիմակին ներքեւ իր քաղաքական հաշիւները որոճացող թուրքը: Իրողապէս կապ չունենալով իսլամ վարդապետութեան հետ, թուրքերը դարերու ընթացքին միշտ ալ յաջողած են չարաշահել Իսլամը: 

Լրջօրէն չի դրուել այն հարցը, թէ թուրքը բարոյական ի՞նչ արժէքներ է տուել իսլամին կամ ի՞նչ ազդեցութիւն ունի նրա վրայ եւ որպիսի՞ զգացումներով է կապուած նրան: Կեղծելում ճարպիկ՝ հարկ եղած դէպքում նա ցուցադրում է մոլեկրօնութիւն, բայց իրապէս անհաւատ է, զուրկ կրօնական էակ դառնալու որեւէ ընդունակութիւնից: Ուրիշների կրօնական սրբութիւնները պղծելով միայն նա կարողանում է համակուել մոլեռանդութեան մի հոգեվիճակով, որ ստանում է մի տեսակ բացասական կրօնականութեան, այսինքն՝ կրօնապղծութեան ձեւ: Դա մահմետական է դառնում, որպէսզի օգուտուելով իսլամի ուժերից՝ ոչնչացնէ աւելի խորքոտ, աւելի յաւիտենակեդրոն մի կրօն – քրիստոնէութիւնը:

Իբրեւ մահմեդական՝ նա աւելի քրիստոնեաների կրօնին, աստծուն, խաչին, աւետարանին, սրբերին է հայհոյում, քան իր իբրեւ թէ դաւանած ալլահին, մարգարէին աղօթում:

Արաբներն ու պարսիկները իսլամական ճարտարապետութեան, արուեստի հետ՝ զարգացրել են հոգեւոր որոշ արժէքներ, կրօնա-բարոյական ըմբռնումներ, անգամ մի տեսակ բարեպաշտութիւն: Թուրքը մահմետականութիւնից օգտուել է միայն քաղաքական հաշիւներով, քրիստոնեաների եկեղեցիները վերածել է մզկիթների կամ այդպիսիներ շինել է տուել նրանցից կողոպտած դրամներով, նրանց կործանուած տաճարների քարերով, նրանց վարպետների ձեռքով:

Նա թութակի նման կրկնել է մի քանի արաբերէն, պարսկերէն խօսքեր, բացարձակապէս անհաղորդ է մնացել կրօնական ճշմարիտ ապրումի, որով՝ չի ունեցել մշակութային կեանքի ներհոգեւոր զարգացում, իսկ եթէ երբեմն նպաստել է իսլամի տարածումին՝ ապա դա կատարել է բացառապէս սրով: Այս դէպքում էլ դա աւելի ուրիշ կրօնների պատկանող ժողովուրդներ է ջարդել, քան թէ արաբների նախընթացով, հաւատակիցներ շահել:
Արաբները զէնքի իրանց յաջողութիւնները պսակում էին կրօնական յաղթանակով, այսինքն՝ քաջութիւնը ծառայեցնում էին վերացատիպ մի սկզբունքի: Թուրքը զուրկ է նման սկզբունքներից, որով եւ՝ քաջութեան իսկական խանդից: Նա չունի հոգեկան վերացումի ընդունակութիւն, ոչ էլ կրօնական պաշտանքի եւ սրբութեան զգացում: Նա անատակ է կրօնական խորք դնել իր մտածումի մեջ, ուստի եւ՝ ծնունդ տալ բարոյագէտների: Այս կէտը հաստատում է, որ Նա չունի նաեւ զինուորական ճշմարիտ ոգի, որովհետեւ սա ենթադրում է տեսլապաշտութիւն, առանց որի, ինչպէս բարոյագէտներ չեն կարող դիմագծուել, այդպէս էլ ռազմավարներ, զինուորական հանճարներ:

Թելադրուած քաղաքական հաշիւներից‘ եւրոպացի որոշ դիւանագէտներ, հոգով աղքատ պատմագէտներ տուրք են տուել մակերեսային դիտողութիւնների եւ հանել այն եզրակացութիւնը, թէ իբրեւ մարտիկ թուրքն «ասպետ» է, իբրեւ մահմետական՝ «մոլեռանդ»: Նրանք չեն ուզեցել հասկանալ, որ ամէն ձի հեծնող ձիաւոր չէ, ոչ էլ եկեղեցի կամ մզկիթ մտնող ամեն մարդ՝ հաւատացեալ: Թուրքը, յաճախ, արդիւնաւոր ճակատամարտներ է մղել, յաղթանակներ շահել, բայց չի ծնել հերոսներ. նա դաւանել է իսլամը, բայց նրա մէջ չի դրել կրօնական խանդ ու խորք, այլ միայն յետադիմութեան, մշակութակործանումի, կողոպուտի, եղեռնաբաղձութեան ոգի:

Օսմանեան պետութեան կազմաւորման պատմութիւնն ինքնին գալիս է հաստատելու, որ թուրքն երբեք չի եղել իսլամի հոգեւոր տէրը, նրա ճշմարիտ դրօշակիրը, ոչ էլ քրիստոնեաների ուղղակի յաղթականը, այլ առաջինի բարոյական թերիներից, վերջինների մարդկային տկարութիւններից օգտուող մի մակաբոյծ: Թուրքերը Փոքր Ասիայում երեւան եկան պատմական այն շրջանին, երբ փլուզուել էր իսլամական միջնադարը եւ քայքայւում էր քրիստոնէականը: Նրանց սկզբնական յաջողութիւնը հետեւանք չէր իրանց ներքին ոյժերի զարգացման, այլ յոյն ցեղի վատասերման: Ցեղային ամեն վատասերում քաղաքական կամքի անդամալուծման հետ՝ բերում է ազգային յոռետեսութիւն: Այս յոռետեսութիւնը, ահա, միացած յոյն իշխանների ունայնամտութեան եւ կղերական դասի ամէն չափ կորցրած ագահութեան՝ խախտել էին բիւզանդական կայսրութեան թէ քրիստոնէական կրօնի հիմքերը: Հարկերի ծանր բեռի տակ ճնշուած ժողովուրդը զրկուել էր ոչ միայն դիմադրական ոգուց, այլեւ փրկութեան հնարաւոր ելքը տեսնում էր հայրենի իշխանութիւնների խորտակման եւ հաւատափոխութեան մեջ:

Վարպետ մարդկային տկարութիւնները չարաշահելու գործում՝ թուրքերն օգտուեցին նախ յոյն, ապա եւ սլաւ գիւղացիների հոգեկան անկումից: Կուտակուած ատելիութիւնը եւ հաւատուրացութեան հոգեվիճակը սրանց դարձրեցին կատաղի, վրէժխնդիր մարտիկներ, որոնց քաջութեան թէ կազմակերպական ընդունակութեան շնորհիւ՝ թուրք անտաղանդ ժողովրդի դրօշի տակ ստեղծուեց զինուորական հուժկու մի պետութիւն:

Իսլամական աշխարհը՝ յանձին Արաբիայի թէ Պարսկաստանի՝ բացարձակապէս անմասն մնաց այս շարժումին, որով՝ սկզբից իսկ օսմանեան նուաճումները չունեցան կրօնական շարժառիթ կամ դրոշմ: Ընդհակառակն՝ Պալքաններում շահած յաղթանակներից մի դար ետք, օսմանացիք նոյն քրիստոնէածին իրանց զօրականներով եւ բանակներով յարձակուեցին Արաբիայի եւ Պարսկաստանի վրայ: Ոչ թէ կրօնական, այլ քաղաքական հմայքի նկատումներով նրանք խլեցին խալիֆութիւնը. Իր բնոյթով դա այնպիսի մի քայլ էր, ինչպիսին եղել էր Կ. Պոլսի Ս. Սոֆիայի տաճարի վերածումը՝ մզկիթի, որով խորհրդանշական մահահարուած էր տրուել քրիստոնէութեան: Այժմ, խալիֆութեան թրքացումով, բարոյական թէ իմացական սնանկութեան էր դատապարտւում եւ իսլամը: Արաբներն երբեք չհաշտուեցին այդ նուաստացումին. նրանք շատ բան կորցրեցին իրանց պատմական արժէքներից թէ ստեղծագործական կարողութիւնից, բայց հոգեպէս չնուաճուեցին: Քաղաքականապէս էլ նրանք մնացին տեւական անհնազանդներ, ապստամբներ:

Բայց աւելի՝ մեծ, գրեթէ, ճակատագրական եղաւ շիիթական Պարսկաստանի ընդդիմութիւնը: Որպէս Թուրանի հին թշնամին՝ արիական Իրանը թուրքերի դէմ մղեց երկարատեւ, արիւնահեղ պատերազմներ եւ անուղղակիօրէն հանդիսացաւ մէկը գլխաւոր այն գօրծոններից, որոնք փրկեցին Եւրոպայի մշակոյթը կործանումից: Պատմական ամբողջ անցեալում Թուրքիան երբեք չկարողացաւ ստեղծել կամ վարել համիսլամական ինչ որ շարժում: Այդ բոլորով հանդերձ՝ նա յաջողեց երկար ժամանակ չարաշահել իսլամի անունը:

ՀԱՅԿ ԱՍԱՏՐԵԱՆ

https://horizonweekly.ca/am/64016-2/