Շարունակում ենք շրջել լեռներով․ Շըրնաք, Գևեք

Սևան Նշանյան

Ժամանակակից հայերենում «kavar»-ը գավառի իմաստով է օգտագործվում, սակայն հիմքը «հայրենիք, գավառ, գավառակ»-ն է։ Հայերենի գրերի գյուտից՝ 5-րդ դարից հետո, շատ հաճախ ենք հանդիպում այդ բառին։ Աճառյանի բառարանում տասնյակից ավել ածանցյալ է առկա՝ գավառական, գավառապետ, վերնագավառ, գավառաբարբառ։ Ըստ նրա` գավառը կովկասյան լեզվից, գուցե ուրարտերենից փոխառյալ բառ է։ Աճառյանը վրացերեն kvari გვარ (տեսակ, ցեղ, դինաստիա) և kvaropa «տեղացի» օրինակներն է նշել։

Արևելյան աշխարհագրական տարածքում հաճախ հանդիպող տերմին է։ Օրինակ՝ Խիզանի անմիջապես հարավային մասում տեղակայված այն հովտի անունը, որտեղ գտնվում են հին Խիզան գյուղաքաղաքի մնացորդներն ու Գայդան,  Քավար է։ Հին գրությունը كاوار կամ كوار է եղել, Գյավար կամ Գևեր էլ է կարդացվում։ Վանա լճի հարավում, Փոր թերակղզու արևելյան մասում գտնվող բերրի հովիտն էլ, կարծեմ, պետք է հայտնի լինի Քավար անունով, քանի որ այստեղի Վանիկ (Չաթալթաշ) գյուղը հարևան երկրում գտնվող Քերջիգան Վանիկից (Ւլուսոյ) տարբերակելու համար հայտնի է Քավառ-Վանիկ անունով։ Ժամանակակից արտասանությունը չկարողացա գտնել, Գևերվենք, նույնիսկ Քևվերունք կարող է լինել։ Վերջապես Հաքյարիի գավառակ եղող Յուքսեքովայի անունն էլ հնում Գյավառ կամ Գևար էր, իսկ այժմ Գևեր է։ Այս անունը շրջանի, այսինքն՝ Յուքսեքովայի անունն է։ Գավառակի կենտրոնը հադիսացող գյուղաքաղաքը՝ Դիզեն է, որ նշանակում է ամրոց։

Սակայն Էրզրումի (Կարին-Ակունքի խմբ.) Խնուսում և Բայբուրթի (Բաբերդ-Ակունքի խմբ.) կենտրոնում ևս Քավար/Գևեր անունը կրող վայրեր կան։ Կարծում եմ, որ երկուսն էլ որևէ ժամանակահատված այդ վայրերի կենտրոնը պետք է եղած լինեն։

Իսկ Շըրնաքի Գևերը (Քուշքոնար) որևէ տարածքի կենտրոնի նման չէ։  Գաբար (Gabar) լեռան գագաթի անմիջապես ներքևում` մի խորշի մեջ, աշխարհից կտրված մի գյուղ է, որի աշխարհագրական հասցեն է՝ 37°35’26’’ K 42°17’15’ D։ Արդյո՞ք անունը կապարի հետ առնչություն կարող է ունենալ։ Մի ժամանակ գուցե այդ վայրերում կապարի հա՞նք է եղել․ հետքը չկարողացա գտնել։ Եփրիգյան բառարանի 2․270-րդ էջում Աղձնիքի (Բիթլիս) ու Վասպուրականի (Վան) սահմանին՝ Գաբարահադ լեռան վրա, կապարի հանք լինելու մասին է խոսք գնում, սակայն Գաբար լեռանը, ցավոք սրտի, անդրադարձ չի կատարվել։

Գյուղում առաջինը, որ գրավում է մեր ուշադրությունը, Մաչու Պիկչուն կամ էլ Ջավայում գտնվող բրնձի դաշտեր հիշեցնող հիասքանչ դարատափերն են։ Երբ մի փոքր շրջեցինք, հարևան գյուղերում էլ նման դարատափերի հանդիպեցինք, օրինակ՝ ներկայում լքված Գյորմեշ (Բիավե) գյուղում, նրանից արևելք գտնվող հովտի վերջնամասում՝  37°35’10’’ K 42°10’01’ D հասցեում գտնվող անանուն գյուղի ավերակներում, հարևան Էրուհ գավառակում արդեն գոյություն չունեցող Դադաքլըում (Նիթ) և Թյունեքպընարում (Ավալ), ավելի արևմուտք միայն անունը մնացած Ալքեմերում (Դեյրշև)․ քրդական աշխարհագրական տարածքում մեր աչքին սովոր տեսարանները չեն սրանք․ այդ շրջանին հատուկ, օրինակ՝ Գևերից ներքև Գյունեյջե (Բանիբոթիյան) գյուղի նման կուտակումներ են։ Առանց ծուլանալու` այդ դարատափերն ո՞վ է կերտել,  քանի՞ հարյուր տարեկան են դրանք` տեղեկություն չունեմ։

Իմ հիշատակած գյուղերից բոլորը, բացառությամբ Գյունեյջեի, «հերոս» թուրք բանակի կողմից ավերվել ու քանդվել են։ Քար քանի վրա չի մնացել։ Գյուղացիներին զրկել են իրենց տուն ու տեղից, Դիարբեքիրի, Արդահանի արվարձաններում բնակվողներին դադապարտել ներկահոտ շնչելու։ Իրենց պատիվը գետնովը տված գյուղերի ճակատագիրն էլ մյուսներից ավելի լավը չի եղել։ Օրինակ՝ կրկին Էրուհում, Դադաքլըիից մի փոքր դեպի հյուսիս գտնվող Դաղդյուշու (Սերքեթե) գյուղին նայե՛ք։ Աջ ու ձախ ավերակ դարձած հին գյուղ․ աջ կողմի վրա Թուրքիայի պետության չափանիշներին համապատասխան, «ժամանակակից» հավաքատեղի։ Այդպիսի վայրում նման պայմաններում ապրե՞լն է ավելի մեծ աղետ, թե՞ ներկահոտը։

Ահաբեկի՞չ ասացիք

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի կողմից կատարված նմուշի հետաքննության շնորհիվ տեղյակ ենք Գևերում տեղի ունեցածի մասին։  Այն գյուղի վրայով, որի բնակիչները չեն ընդունել ահաբեկիչների դեմ զինված պայքար տանելու պետության առաջարկը, 1994 թ․ մարտի 26-ին ուղղաթիռ է թռչում, նշան է ուղարկվում, որից հետո երկու ինքնաթիռով գյուղը ռմբակոծում են։  26 քաղաքացի մասնատվում ու մահանում է։ Այն գյուղացիները, ովքեր ցանկացել են բողոքել, Թուրքիայի Հանրապետության պաշտոնյաների կողմից սպառնալիքներ են ստացել առ այն, որ իրենց գլխին ավելի վատ բան կգա այդ դեպքում։ Գյուղացիները հապշտապ գյուղից փախչում են ու այլևս չեն կարողանում վերադառնալ, քանի որ այդ օրվանից այն դառնում է արգելված գոտի։ Նույն օրը ուրիշ գյուղեր էլ են ռմբակոծվում։ Չար կազմակերպությունը անսահման աներեսությամբ տարիներ շարունակ ամեն բան ժխտում էր ու մեղքը փորձում բարդել ՊԿԿ-ի վրա։ Այդ օրվա թռիչքի տեսագրությունները կեղծ տեսագրություններով են փոխարինվում։ Քուշքոնար գյուղի անունը ջնջում են քարտեզի վրայից։  Գաբար լեռան դարատափերը թողնվում են բախտի քմահաճույքին։

Ռմբակոծման հրամանը տված գեներալ-լեյտենանտ Հասան Քուդաքչըն ավելի ուշ քաղաքական կարիերա է սկսում Դողու Փերինչեքի կուսակցությունում։

Քաղաքակրթություն ասվածը դարեր շարունակ քայլ առ քայլ կուտակվելով առաջացող երևույթն է։ Հասկանալի՞ է արդյոք, թե Թուրքիայում ինչու դա տեղի չի ունենում։

Կա՞ մեկը, ով կարող է ասել, թե առանց լուծարելու  Թուքիայի Հանապետություն  կոչեցյալ ահաբեկչական կառույցը` ինչպես հնարավոր կլինի քաղաքակրթության զարգացումն ապահովել։

https://nisanyan1.blogspot.com/2018/07/dagda-gezmeye-devam-srnak-gever.html

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net