ԱՍԱԼԱ-ի մարտիկ Լևոն Էքմեքչյանի գործն ինձ մտատանջել է դեռ պատանեկության տարիներից. թուրք իրավապաշտպան Մերալ Չըլդըր

Վերջերս Հայաստանում էր գտնվում թուրք իրավապաշտպան, Թուրքիայի մարդու իրավունքների միության ստամբուլյան մասնաճյուղի անդամ Մերալ Չըլդըրը: Նրա այցի նպատակը Հայաստանում Լևոն Էքմեքչյանին նվիրված մամլո ասուլիսին մասնակցել էր: Նշենք, որ Մերալ Չըլդըրը և Էքմեքչյան ընտանիքի փաստաբան Էրեն Քեսքինը զբաղվում են Լևոն Էքմեքչյանի աճյունը Թուրքիայից Ֆրանսիա տեղափոխելու գործով: Թուրքական համապատասխան մարմինները Լևոնի աճյունի փոխարեն կնոջ և շան ոսկորներ էին հանձնել իրավապաշտպաններին: Դրա մասին Էքմեքչյան ընտանիքը տեղակացել էր Ֆրանսիայում ԴՆԹ թեստ անել տալուց հետո միայն: Բայց և այնպես, Էքմեքչյանները և թուրք իրավապաշտպանները որոշել են շարունակել պայքարը` մինչև Լևոնի իսկական մասունքները նրա ընտանիքին հանձնվելը: Իրականում Մերալի հետ միասին Հայաստան պետք է այցելեր նաև Էրեն Քեսքինը, սակայն վերջինս չէր կարողացել գալ` Թուրքիայում իր դեմ հարուցված բազմաթիվ դատական գործերի պատճառով, և նրա փոխարեն մամլո ասուլիսին մասնակցեց Մերալ Չըլդըրը, իսկ Էրեն Քեսքինը լրագրողների հարցերին պատասխանեց տեսակապի միջոցով: Մամլո ասուլիսը հրավիրել էր Լևոն Էքմեքչյանի եղբայրը` Դրո Էքմեքչյանը:

Մամլո ասուլիսից անմիջապես հետո, առաջին անգամ Հայաստան այցելած Մերալին հարցնում ենք, թե ուր կցանկանար գնալ: Նա առանց երկար-բարակ մտածելու ասում է` Ցեղասպանության զոհերի հուշարձան: Իսկույն ուղևորվում ենք Ծիծեռնակաբերդ և ճանապարհին Մերալի հետ զրուցում իր գործունեության մասին: Մերալը 2010-2014 թթ․գտնվել է Մարդու իրավունքների միության ստամբուլյան մասնաճյուղի ղեկավար խորհրդի կազմում, իսկ 2014-2016 թթ․ եղել է նույն կառույցի փոխնախագահը։ Նա աշխատել է նաև Մարդու իրավունքների միության ստամբուլյան մասնաճյուղի՝ Բանտերում անհետ կորածների իրավունքների համար պայքարող հանձնաժողովում և Ցեղապաշտության ու խտրականության դեմ գործող հանձնաժողովում։ Ներկայում շարունակում է աշխատակցել Մարդու իրավունքների միության ստամբուլյան մասնաճյուղի Ցեղապաշտության ու խտրականության դեմ գործող հանձնաժողովին, որն ամեն տարվա ապրիլի 24-ին Թուրքիայում կազմակերպում է Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված միջոցառումներ։ Մերալ Չըլդըրը 2005 թ․ մինչ օրս զբաղվում է այդ միջոցառումների կազմակերպչական գործերով։  Նա 2016 թ․հունվարի 28-ին մասնակցել է Ֆրանսիայի հայկական կազմակերպությունների համակարգող խորհրդի (CCAF) ամենամյա ավանդական ճաշկերույթին։ Ֆրանսիայի այն ժամանակվա նախագահ Ֆրանսուա Օլանդի, ներքին գործերի նախարարի, Ֆրանսիայում Հայաստանի արտակարգ ու լիազոր դեսպանի և այլ պաշտոնատար անձանց մասնակցությամբ կայացած սույն միջոցառման շրջանակներում, Թուրքիայում գործող Մարդու իրավունքների միությունն արժանացել է Խիզախության մեդալին։ Ֆրանսիայի հայկական կազմակերպությունների համակարգող խորհուրդն այս կազմակերպությանը մեդալ շնորհելու որոշման մասին մասնավորապես ասել է․ «Այս տարվա մրցանակը շնորհում ենք Մարդու իրավունքների միությանը՝ Թուրքիայում, որպես քաղաքացիական-հասարակական կազմակերպություն, մինչ օրս հանուն խաղաղության, թուրք-հայկական երկխոսության զարգացման, Հայոց ցեղասպանության ճանաչման և վնասների փոխհատուցման պահանջը բարձրաձայնելու և, հատկապես, Լևոն Էքմեքչիյանի աճյունի փոխադրման գործն ապահովելու ուղղությամբ միության մղած պայքարի համար»։ Մրցանակը Մարդու իրավունքների միության անունից ստացել է հենց ինքը` Մերալ Չըլդըրը։

« 1980-ական թվականներին, ավելի ստույգ` 1980-1984 թթ. ընթացքում Թուրքիայում մոտ 50 հոգու մահապատիժ է ի կատար ածվել, սակայն ուշագրավ է, որ այդ բոլոր դեպքերից միայն 3-ն են դրոշմվել իմ հիշողության մեջ, մեկը ավագ քրոջս սպանությունն էր, որ կատարվել էր նրա իսկ երեխաների աչքի առաջ, երկրորդը` դարձյալ իր զավակների ներկայությամբ սպանված մի կնոջ, իսկ երրորդը` Լևոն Էքմեքչյանի: Հետաքրքիր է, որ ես ամեն օր հետևում էի Լևոնի դատական գործընթացի մասին լուրերին և մտատանջվում նրա ճակատագրով: Միգուցե զգում էի, որ մի օր զբաղվելու եմ նրան առնչվող գործով…»,-մեզ հետ զրույցում ասում է Մերալը:

Իսկ գուցե դրա պատճառներից մեկն էլ այն է, որ Մերալի մեջ ևս հայկական արյուն կա: Նա ավելի ուշ մեզ հայտնում է, որ իր մեծ մայրերից մեկը հայկական արմատներ է ունեցել:

Ծիծեռնակաբերդում նա ծնկի է գալիս, ծաղիկներ դնում անմար կրակի մոտ, ապա հայացքը հառում վերև ու մեզ մատնացույց անում հուշարձանի վրա թառած մի քանի աղավնիներին: «Գուցե դրանցից մեկն էլ Հրանտ Դինքն է»: Այդ միտքն անցնում է բոլորիս մտքով: Մերալը խիստ հուզվում է նաև թանգարանում:

Ծիծեռնակաբերդում հարցնում ենք, թե ուրիշ ուր կցանկանար, որ այցելեինք, քանի որ նա Երևանում պիտի մնար միայն 2-3 օր: Մերալն իսկույն խնդրում է, որ գնանք հայկական եկեղեցի: Այցելում ենք Սուրբ Զորավոր Աստվածածին, ուր պատահաբար հանդիպում ենք թուրքերենին տիրապետող մի սիրիահայ տիկնոջ և ծագումով Սասունից եղող հայաստանցի հայերի. ջերմ խոսակցություն է տեղի ունենում նրանց միջև, ապա գալիս ենք «Ակունքի» խմբագրություն և անմիջապես սկսում հարցազրույցը Մերալի հետ:

Հայկազուն Ալվրցյան-Դուք որպես Թուրքիայի մարդու իրավունքների հանձնաժողովի միության ստամբուլյան մասնաճյուղի Ցեղապաշտության ու խտրականության դեմ գործող հանձնաժողովի անդամ, ինչպե՞ս եք գնահատում Թուրքիայում փոքրամասնությունների վիճակը: Արդյոք մե՞ծ է փոքրամասնությունների իրավունքների խախտման դեպքերի թիվը:

Մերալ Չըլդըր- Այո, Թուրքիայում չափից դուրս մեծ է նման դեպքերի թիվը` չնայած Լոզանի պայմանագրով ամրագրված` փոքրամասնությունների իրավունքներին: Այդ պայմանագրի դրույթներն անգամ չեն պահպանվում: Առանց այդ էլ Թուրքիայում խիստ բարդ է նրանց կազմակերպվելը: Եվ մենք, որպես մարդու իրավունքների պաշտպաններ, մեր պարտականություններն ենք կատարում նրանց նկատմամբ, հատկապես, երբ դիմումներ ենք ստանում նրանցից: Եթե անգամ նման դիմում չի լինում նրանց կողմից, սակայն իրավունքի խախտման դեպք ենք նկատում, դարձյալ փորձում ենք միջոցներ ձեռնարկել, օրինակ` մամլո ասուլիս ենք հրավիրում և հասարակայնությանը հաղորդում դրա մասին ու դատապարտում տվյալ դեպքը: Այդպիսով` առնվազն ապահովում ենք, որ այդ դեպքն արձանագրվի: Ցավոք նման դեպքերը խիստ հաճախ են հանդիպում: Արդեն իսկ մեր երկրում փոքրամասնությունների թիվը օրեցօր նվազում է: Առավելապես նման դեպքեր են գրանցվում Թուրքիայի հայերի առնչությամբ: Սակայն պատահում են նաև հույների, հրեաների և այլ փոքրամասնությունների իրավունքների խախտման դեպքեր: Նրանցից շատերը, հատկապես երիտասարդները հարկադրված են լինում արտագաղթել Թուրքիայից: Այստեղ շարունակվում է նաև փոքրամասնությունների ներկայացուցիչների ասիմիլացիան: Նրանց մեծ մասը ձգտում է թուրքական անուններ տալ զավակներին, որպեսզի շատ խնդիրներ չունենան: Փոքրամասնությունների դպրոցներում անգամ ղեկավարներ են նշանակվում միայն ազգությամբ թուրք մարդիկ: Այդպիսով` փոքրամասնությունները չեն կարողանում ստանալ մայրենի լեզվով կրթություն, դրույթ, որն ամրագրված է Լոզանի պայմանգրում: Քրդերն արդեն իսկ, ըստ Լոզանի պայմանագրի նման իրավունք չունեն: Սակայն մյուս փոքրամասնությունները` հայերը, հույներն ու հրեաները, ևս չեն կարողանում օգտվել իրենց այդ իրավունքից:

Հայկազուն Ալվրցյան- Թուրքիայում 2016 թ. հեղաշրջման փորձից հետո արդյոք ավելացե՞լ են մարդու իրավունքների խախտման դեպքերը:

Մերալ Չըլդըր- Հեղաշրջման փորձից հետո նման դեպքերի թիվը խիստ մեծացավ, թեև չենք կարող ասել, թե մինչ այդ մարդու իրավունքները շատ չէին խախտվում Թուրքիայում: Կարելի է արձանագրել, որ հեղաշրջման փորձից հետո այդ դեպքերն ավելի տեսանելի դարձան, խտրականությունը` ավելի ակնառու: Եվ այստեղ խտրականությունը վերաճեց բացահայտ ատելություն սերմանող հայտարարությունների: Հազարավոր մարդիկ ենթարկվեցին կտտանքների, հեռացվեցին աշխատանքից: Նրանց մի մասը հարկադրված եղավ լքել երկիրը, մի մասն էլ այդ ընթացքում կորցրեց կյանքը, իսկ մի մասն առևանգվեց: Մենք, որպես Մարդու իրավունքների միության անդամներ, հեղաշրջման փորձից մի քանի օր անց հանդես եկանք մամլո հաղորդագրությամբ` անդրադառնալով բանտերում կտտանքների ենթարկված անձանց հարցին և վերջիններիս կոչ անելով նման դեպքերում դիմել մեզ: Նշեցինք, որ մեր միությունը պատրաստ է անվճար հիմունքներով աջակցություն ցուցաբերել նրանց: Ցավոք նման դիմումներ շատ չստացանք, քանի որ առկա էր վախի մթնոլորտ: Բացի այդ, թուրքական հասարակության մեջ տարածված է մի թյուր պատկերացում, թե այդ բռնությունները կատարում է ոչ թե պետությունը, այլ` միայն իշխանությունները: Խիստ նվազ թիվ կազմեցին այդ հարցով մեր ստացած դիմումները: Այնուամենայնիվ, մենք դրանք պարբերաբար ներկայացրեցինք հանրությանը: Թե մեր զեկույցներում արձանագրեցինք այդ դեպքերը և թե նաև հոգեբանական օգնություն ցուցաբերեցինք տուժած անձանց: Տվյալ ժամանակաշրջանում մեծապես տուժեցին նաև հարկադիր զինվորական ծառայության մեջ գտնվող անձինք: Մեր միությունը նրանց ևս դիմեց նմանատիպ կոչով: Մի քանի ընտանիք, մեր առաջարկով, դատական գործ հարուցեց այդ հարցով, այսինքն` հեղաշրջման փորձից հետո բանակում իրենց զավակների հանդիպած բռնությունների գործով:

Մելինե Անումյան- Ըստ Ձեզ, ի՞նչ քայլերի պետք է դիմի Ձեր միությունը և նմանատիպ այլ կառույցներ Թուրքիայում` այստեղ մարդու և փոքրամասնությունների իրավունքների պահպանման ուղղությամբ:

Մերալ Չըլդըր- Կարծում եմ, որ նախ Թուրքիայի բոլոր քաղաքական կուսակցություններն այս հարցը պետք է ներառեն իրենց ծրագրերում` անկախ այն բանից անգամ, թե նրանք ներկայացուցիչներ ունեն մեջլիսում, թե ոչ: Նրանք պետք է իրենց ծրագրերում ընդգրկեն նաև Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցը: Իհարկե, կարևոր է նաև միջազգային հանրության կողմից եկող ճնշումը, սակայն այս հարցերը նախ և առաջ պետք է քննարկվեն և լուծվեն Թուրքիայի խորհրդարանում:

Մելինե Անումյան- Սակայն, ինչպես տեսնում ենք, դրությունը Թուրքիայում հետզհետե վատթարանում է: Թե առկա է վախի մթնոլորտ, և թե ավելի են մեծանում խտրականության դեպքերը…

Մերալ Չըլդըր- Անշուշտ, ներկայում Թուրքիայում էլ ավելի է մեծացել խտրականությունը: Օրինակ` հատկապես մեր երկրում հայտարարված արտակարգ դրության հետևանքով գրեթե չեն թույլատրում որևէ միջոցառում անել: Դրա թերևս ամենավառ օրինակին հանդիպեցինք այս տարվա ապրիլի 24-ին` մեր ամենամյա Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված միջոցառման ժամանակ, երբ արգելվեց ցեղասպանություն բառի կիրառումը, և անգամ միջոցառման որոշ մասնակիցներ ձերբակալվեցին: Ըստ էության, անցյալ տարի ևս գործում էր արտակարգ դրության ռեժիմը, սակայն 2017 թ., թեև մենք դարձյալ միջոցառումն իրականացրել էինք` ցեղասպանություն բառն օգտագործելով և այդ բառը պարունակող ցուցապաստառ բացելով, բայց ձերբակալման դեպքեր չէին գրանցվել: Իսկ այս տարի դեռ չէինք էլ հասցրել ցուցապաստառները բացել, երբ մեզ արգելեցին ցեղասպանություն կամ կոտորած բառերի հիշատակումը: Մեր միությունը, ի պատասխան այդ արգելքի, հրապարակայնորեն նշեց, որ իրերը պետք է կոչվեն իրենց անուններով. ցեղասպանությունը պետք է հիշատակվի հենց ցեղասպանություն բառով: Մենք ընդգծեցինք, որ եթե արգելված է ցեղասպանություն բառի հիշատակումը, ապա չենք անի այդ միջոցառումը: Այդ կերպ արտահայտեցինք մեր բողոքը և վերադարձանք գրասենյակ: Ապա միության անունից հանդես եկանք մամլո հաղորդագրությամբ: Միջոցառմանը մասնակից մեր կին ընկերներից մեկը ձերբակալվել էր: Հարկ է շեշտել, որ մեր միջոցառումների շարքում նման դեպք արձանագրվում էր առաջին անգամ: Այսինքն` իրոք էլ Թուրքիայում նման դեպքերը օրեցօր աճում են, բայց մենք, որպես մարդու իրավունքների պաշտպաններ, շարունակում ենք մեր պայքարը: Անշուշտ, մենք չենք կարող լուռ մնալ այս դեպքերի նկատմամբ: 2005 թ. մինչ օրս մեր միությունն ամեն տարի կազմակերպում է Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակին նվիրված միջացառումներ: Ի դեպ, մեր միությունն առաջին կազմակերպությունն է, որ նման միջոցառում է արել Թուրքիայում: Մենք վճռական ենք Հայոց ցեղասպանության ճանաչման և դատապարտման հարցում մեր պայքարը շարունակելու առումով: Արդեն իսկ այս տարվա ապրիլի 24-ին, երբ միջոցառման վայրում մեզ արգելեցին ցեղասպանություն բառի կիրառումը, մենք վերադարձանք գրասենյակ և մամլո հաղորդագրության մեջ դարձյալ նշեցինք ցեղասպանություն բառը: Այսինքն` չնայած Թուրքիայում հետզհետե աճող ճնշումներին` մենք շարունակելու ենք թե Հայոց ցեղասպանության ու մյուս ցեղասպանությունների ճանաչմանը և թե մարդու և փոքրամասնությունների իրավունքների պահպանմանն ուղղված մեր պայքարը: Երբեք չենք հրաժարվելու դրանից:

Անի Մելքոնյան- Ըստ Ձեզ` Թուրքիայի փոքրամասնությունները ի՞նչ քայլեր պետք է ձեռնարկեն արտահերթ խորհրդարանական ընտրությունների ժամանակ:

Մերալ Չըլդըր- Ըստ էության, այդ հարցում առաջին հերթին մեծ անելիք ունեն ոչ թե փոքրամասնության ներկայացուցիչները, այլ` ընդհանուր թուրք հասարակությունը: Հենց թուրքերը պետք է պաշտպանեն իրենց քաղաքացի փոքրամասնությունների իրավունքները: Կարծում եմ, որ այս պայքարում էական դեր ունի նաև Ցեղասպանության ճանաչումը, դատապարտումը և փոխհատուցումը: Օրինակ` գիտենք Թուրքիայի հայերից Սևակ Բալըքչըի կամ Մարիա Քյուչյուքի դեպքերը, որոնք ըստ իս միջնորդավորված կերպով առնչվում են Հայոց ցեղասպանության հարցի հետ: Այս նախընտրական պայքարի ժամանակաշրջանում ևս հայկական համայնքը պետք է մոտիկից ծանոթանա ընտրություններին մասնակցող կուսակցությունների նախընտրական ծրագրերին և իր քվեն տա այն կուսակցությանը, որը մեծապես կարևորում է ազատությունը և հանդուրժողականությունը: Իհարկե ես, որպես Մարդու իրավունքների հանձնաժողովի անդամ, իրավունք չունեմ որևէ կուսակցության անուն հիշատակել, սակայն կոչ եմ անում, որ Թուրքիայի փոքրամասնությունները և, մասնավորապես, հայերն իրենց ձայնը տան այն կուսակցությանը, ով ամենաշատն է խոսում ժողովուրդների միջև խաղաղության և ազատության մասին: Առաջարկում եմ, որ նրանք աջակցեն հենդ այդ կուսակցությանը: Պետք է նշել, որ ոչ մի ժողովուրդ գաղափարական առումով միաբան չէ. սա տեսնում ենք հատկապես Թուրքիայի քրդերի օրինակով: Դա իհարկե բնականոն է, բայց և այնպես եթե ցանկանում են, որ փոքրամասնությունների իրավունքները պահպանվեն, պետք է ճիշտ ընտրություն կատարեն:

Մելինե Անումյան- Ինչպես հայտնի է, Էքմեքչյան ընտանիքին Լևոնի աճյունի փոխարեն սխալ ոսկորներ էին հանձնվել: Այսուհետև ի՞նչ քայլեր եք նախատեսում կատարել այդ ուղղությամբ:

Մերալ Չըլդըր- Նախ և առաջ, երբ վերադառնամ Թուրքիա, նախատեսում ենք մամլո ասուլիս հրավիրել այստեղ և ներակայցնել ԴՆԹ թեստի արդյունքները: Այսինքն` սույն խնդիրը հրապարակային ենք դարձնելու: Նշելու ենք, որ սխալ աճյուն է հանձնվել, թեև առայժմ չգիտենք` դա դիտմա՞մբ է արվել, թե՞ ակամա, քանի որ ոսկորները հանվել են հենց պաշտոնապես նշված գերեզմանից: Այսինքն` այդկերպ հաշիվ ենք պահանջելու թուրքական պետությունից և իրավասուներից: Այնուհետև վերստին զբաղվելու ենք Լևոն Էքմեքչյանի իրական գերեզմանոցը գտնելու գործով: Այսինքն` դարձյալ հանդես ենք գալու պաշտոնական դիմումով: Քանի որ 1980-ականներին Թուրքիայում ռազմական ռեժիմ էր տիրում, բոլոր դատական գործերով զբաղվում էր նաև գլխավոր շտաբը: Դրանից ելնելով էլ` դիմելու ենք նաև Թուրքիայի զինված ուժերի գլխավոր շտաբին: Փորձելու ենք նաև հասու դառնալ Լևոն Էքմեքչյանի դատական գործընթացի արձանագրությունը պարունակող թղթապանակին:

Անի Մելքոնյան- Դուք առաջին անգամ եք այցելել Հայաստան: Կկիսվե՞ք ձեր առաջին տպավորություններով:

Մերալ Չըլդըր- Թեև վաղուց էի ծրագրել Հայաստան գալ, սակայն ցավոք առաջին անգամ այցելեցի այս տխուր առիթով` Լևոն Էքմեքչյանի աճյունի վերաբերյալ մամլո ասուլիսին մասնակցելու նպատակով: Այնինչ շատ կցանկանայի այցելել Լևոնի վերաթաղման արարողությանը մասնակցելու համար: Թեև ընդամենը մի քանի ժամ է, ինչ Երևանում եմ, սակայն կարող եմ շեշտել, որ հայ հասարակության դեմքին հոգեկան խաղաղություն նկատեցի: Թերևս դրա պատճառն այն է, որ համեմատություն անցկացրեցի մեր հասարակության հետ, որը հատկապես հեղաշրջման փորձից հետո բավականին խռովահույզ է դարձել: Ըստ իս` Երևանը, հատկապես Ստամբուլից հետո, շատ խաղաղ և հանգիստ քաղաք է: Նկատեցի նաև, որ ձեր մոտ պահպանվում են բնությունն ու պատմությունը: Կարծում եմ, հայերը մեծ արժեք են տալիս մշակույթին ու արվեստին: Երևանում շատ մեծ է արձանների, քանդակների թիվը: Ինձ վրա մեծ տպավորություն թողեց հատկապես Կոմիտասի վեհաշուք արձանը: Շատ ազդվեցի Կոմիտասի արձանի դեմքի արտահայտությունից. կարծես Ցեղասպանության վիշտը դրոշմված լիներ նրա աչքերում… Թեև տեսել եմ նաև Փարիզում գտնվող Կոմիտասի արձանը, սակայն Երևանինը շատ ավելի տպավորիչ է… Երևանում նաև շատ հուզվեցի Ցեղասպանության հուշարձանի մոտ: Կարծում եմ` հուշարձանի վրա կանգնած աղավնիներն անմեղ զոհերի հոգիներն են, որ մինչ այժմ չեն կարողանում հանգիստ գտնել…

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net