Հարիւր ականաւոր դէմքերու յուշ-պատգամներ` Հայաստանի Հանրապետութեան հիմնադրութեան հարիւրամեակին

ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ

Յովհաննէս Բաղրամեան
(1897-1982)

* 1918 թուականի մայիսի վերջերին, այսպէս, հիմնականում յաղթականօրէն զարգացան հայկական զօրքերի անձնուէր հերոսութեամբ լի մարտական գործողութիւնները թուրքական բանակի դէմ, որը ձգտում էր գրաւել Արեւելեան Հայաստանի ամբողջ տերիտորիան: Հայկական զօրքերի յաջող մարտական գործողութիւնները ամէնուրեք հայ ժողովրդի մէջ մեծ բերկրանքի ու հպարտութեան զգացմունք էին առաջացրել:

Յատկապէս տպաւորիչ էր մեր զօրքերի յաղթանակը Սարդարապատի պատմական ճակատամարտում, որի ընթացքում հայկական զօրքերը տառացիօրէն ջախջախեցին թուրքական բանակի առաւել մարտունակ տիվիզիաներից մէկը եւ նրա մնացորդներին ստիպեցին խուճապահար նահանջել ընդհուպ մինչեւ Ալեքսանդրապոլ:

* Ամէն անգամ, երբ ինձ առիթ է ներկայանում այցելելու այդ պուրակ-յուշարձանը, ես ակամայ վշտով ու խոր ափսոսանքով եմ համակւում այն զոհերի նկատմամբ, որ ինկան 1918 թուականին, այն տանջանքների համար, որ կրեցին մեր ժողովուրդն ու հայրենիքը:

Միաժամանակ եւ հպարտանում եմ, որ խոշտանգուած, կողոպտուած, արիւնաքամ ժողովուրդը, այնուամենայնիւ, աննկուն մնաց, ապստամբեց, մահացու կռուի ելաւ, նուաճեց յաղթանակը, նուաճեց կեանքի իրաւունքը` վերածննդի իրաւունքը:

* Եթէ չլինէին 1918 թուականի մայիսեան յաղթանակները, չէր լինի հայոց պետականութեան վերածնունդը, չլինէր Աւարայրի ոգին, չէր թեւածի Սարդարապատի յաղթանակը:

* …Ես մեծ յարգանքով լցուեցի ղարաբաղցի զինուորների նկատմամբ` մարտում նրանց ցուցաբերած քաջութեան, անձնազոհութեան ու անվեհերութեան համար:

Խորէն Ա. Կաթողիկոս Բարոյեան
(1914-1983)

* Հոգեկան անհուն հրճուանքով եւ ազգային հպարտութեան խնդալից զգացումներով կ՛ողջունենք յիսնամեակը այն բախտորոշ եւ լուսեղէն թուականին` 28 մայիս 1918-ին, երբ հայ ժողովուրդը վերջ տուաւ իր դարերու ստրկութեան մութ ու մռայլ պայմաններուն եւ հերոսական ոգորումներով տիրացաւ իր անկախութեան, դիւցազնական մարտնչումներով անգամ մը եւս արտայայտեց ազատօրէն ապրելու իր ազգային կամքը եւ պետական ինքնուրոյն դրութեամբ եւ դիմագծութեամբ ինքզինք իրագործելու իր աննկուն իտէալը:

* Դարձակէ՛տ է մայիս 28-ը հայոց պատմութեան մէջ: Այն հիմնաքա՛րը, որուն վրայ բարձրացաւ հայկական անկախ հանրապետութիւնը, եւ որուն շնորհիւ հայ անկախութեան պաշտպանութիւնը եւ որպէս գերագոյն նուիրականութիւն եւ արժէք ճանաչումը դարձաւ հայութեան ազգային ամենամեծ նախանձախնդրութիւնը եւ որպէս ազգ` անոր ամէնէն պերճախօս արժանիքներէն եւ փաստերէն մէկը:

* Հայրապետական Մեր այսու պատգամով կոչ կ՛ուղղենք Մեր բոլոր զաւակներուն` ի սփիւռս աշխարհի, վառ պահել ազատութեան եւ անկախութեան գաղափարականն ու տեսիլքը մինչեւ «ՕՐՆ ՀԱՏՈՒՑՄԱՆ», որ անպայման պիտի գայ ու պիտի բանայ նո՛ր էջ հայոց պատմութեան մէջ, նո՛ր դարձակէտ հայ կեանքի մշտահոս եւ մշտանորոգ ընթացքին մէջ:

Կեցցէ՛ մայիս 28-ը,
Յաւէ՜տ ապրին հերոսները հայ պայքարին,
Թող բացուին «դռներն յուսոյ»
Երկրին Աւետեաց Հայոց Աշխարհին…

Սարգիս Զէյթլեան
(1930-1985, առեւանգուած)

* Հայաստանի անկախութեան կերտումը, մայիսեան դիւցազնամարտին ընդմէջէն, հայոց պատմութեան մեծագոյն անկիւնադարձն է, մահէն ի կեանք կամարուած անկրկնելի շրջադարձն է ան անտարակոյս:

Հայ ազգային անկախ պետականութեան կերտումով իր լրումին կը հասնի մեր ազգային ինքնակառոյցի վերականգնումը, կ՛ամբողջանայ եւ կ՛ամրապնդուի մեր ազգային ու քաղաքական դէմքը, դիմագիծը:

* Երէկ Հայկական հարցին բովանդակութիւնը Հայաստանի ստեղծումն էր եւ վերանորոգ հայութեան կերտումը: Այսօր այլեւս Հայաստան կայ, կա՛յ հայ ազգութիւն, կայ նաեւ հայ պետականութիւն:

Այժմ մեզի պակսողը այլեւս Հայաստանը չէ, այլ ամբողջական Հայաստանն է: Ներկայիս այլեւս մեր փնտռածը հայութիւնը չէ, այլ հայութեան ամբողջացումն է: Այսօր այլեւս չենք մտածեր հայութիւնը կազմակերպելու, այլ կը մտածենք համախմբելու մասին:

* Մայիսեան դիւցազնամարտը հայութեան մեծագոյն յաղթանակն է, ուրեմն, ոչ միայն իր ֆիզիքական գոյութեան պաշտպանութեան մարզին մէջ, այլեւ, այլ մանաւանդ իր քաղաքական կամքի գործարկման եւ ազգային պետականութեան կերտման ճակատին վրայ, իբրեւ համակշիռ սխրագործութիւն:

* Ազգին հետ, հայրենիքին հետ, հայ լեզուին, հայ մշակոյթին չափ կենսական է նաեւ անկախութիւնը` իբրեւ միւս բոլորին ապահովութեան ու անարգել զարգացման ամէնէն յուսալի գրաւականը: Որովհետեւ անկախութեան կորուստը կամ կորուստին հետ հաշտուիլը ոչ միայն ոչինչ չ՛ապահովեր վերջին հաշուով, այլեւ, ընդհակառակն, միւս բոլորը միասին եւ ամէն ինչ միաժամանակ կը վտանգէ ըստ ամենայնի:

…Պանծացնել մայիսեան դիւցազնամարտը` կը նշանակէ միշտ յիշել եւ, իբրեւ ներշնչման մնայուն աղբիւր, երբեք չմոռնալ պատմական այս մեծ դասը, որ կու գայ հայոց պատմութեան խորագոյն խորերէն եւ լուսաստղի պէս կը լուսաւորէ մեր ներկայ ու դեռ գալիք բոլոր սերունդներու ուղին, հոգին ու միտքը հաւասարապէս:

Քրիստափոր Փիրումով
(1895-1985)

* …Ես երբեք չեմ մոռանայ այն փոփոխութիւնը, որ կատարուել էր Սարդարապատում զինուորների հետ: Մինչեւ Ալեքսանդրապոլ նահանջած զինուորները հիմա ոչ մի տեղ չէին գնում, կանգ էին առել ու համախմբուել: Սարդարապատում բոլորին համակել էր կռուելու ցանկութիւնը, եւ դա երեւում էր նրանց դէմքերից: Բոլորն էլ միասին կռւում էին մի նպատակի` հայրենիքի փրկութեան համար:

* …Արարատեան դաշտի տարբեր գիւղերից ու վայրերից կանայք ու ջահել աղջիկներ հաց, ջուր, ուտելիք էին հասցնում կռուողներին: Ամէն օր գնացքները, ծանր բեռնուած, Երեւանից գալիս էին Սարդարապատ, եւ հայ կանայք իրենց բերած հացն ու ջուրը հասցնում էին առաջաւոր դիրքերում կռուող զինուորներին:

Գէորգ Թոփալեան
(Մելիտինեցի, 1898-1986)

* Պատմական ճշմարտութիւնը, որ տեղի ունեցաւ մեր օրերուն, այն է, որ Հայ յեղափոխականներու դաշնակցութեան հերոսները` որպէս անգերազանցելի ասպետներ, իրենց կուրծքերը իբր ամրակուռ վահան ծառայեցուցին պաշտպանելու համար հայ ժողովուրդի ֆիզիքական գոյութիւնը, ապա` իրենց սուրբ արեամբ գրելու համար մեր նորագոյն պատմութեան ամէնէն պայծառ էջերը:

Այդ հերոսներն էին, որ հետեւելով ակն ընդ ական, եւ ատամն ընդ ատաման ճշմարիտ նշանախօսքին, հայ ժողովուրդի արի-արանց զաւակները, ծառացուցին ջարդի ու թալանի տենչէն գազանացած անարգ թշնամիին դէմ եւ սպարտական քաջութեամբ մղելով Ղարաքիլիսէի, Սարդարապատի եւ Բաշ Ապարանի  դիւցազնամարտերը վերջ տուին վեց հարիւր տարուան գերութեան եւ ոսկիէ տառերով հայ ազգային պատմութեան մէջ արձանագրեցին նորագոյն անկախութեան օրը, 1918 մայիս 28:

Կը հաւատանք, ի խորոց սրտի կը հաւատանք, որ ՀՅ Դաշնակցութիւնը հինաւուրց հայ ժողովուրդի Վահագնեան քաջութեան, արութեան եւ գեղեցկութեան նորագոյն ճառագայթումն է:

Լեւոն Ադունց
(1895-1987)

* Մի քանի օրից յետոյ մեզ մօտ եկան գեներալ Սիլիկովը եւ Դանիէլ Բէկ Փիրումեանը` իրենց շքախմբերի հետ: Նրանք պարգեւատրեցին շատ մարտիկների եւ հրամանատարների, որոնք իրենց հերոսութեամբ եւ սխրագործութեամբ աչքի էին ընկել Սարդարապատի ճակատամարտում: Ես այստեղ ստացայ 2-րդ աստիճանի ոսկէ Գէորգիեւեան խաչ:

Հմայակ Խաչատրեան
(1900-1987)

*  …Մեր ձեռքի հրացանները կոչւում էին «Մոսին»…

Հրացանների գլուխներին շտիկներ էին ամրացուած: Օգտագործել ենք «Մաքսիմ» եւ «Կոլտ» մակնիշի գնդացիր: Հեծեալները իրենց կողքից կախուած թրեր ունէին, ինչպէս նաեւ` դաշոյն: Մեր գնդի դրօշը ցարական բանակի դրօշներից էր` կարմիր, կապոյտ, սպիտակ: Շատ հետաքրքիր, հայրենասիրական պաթոսով երգեր էինք երգում: Դրանցից էր «Մեր հայրենիք» երգը:

Աշխարհազօրային շարժման մասին պէտք է ասեմ, որ մեր գիւղի քահանայ Տէր Յովհաննէսը, Էջմիածնի վանքից Գարեգին եպիսկոպոսը, Դանիէլ վարդապետը, որոնք աշխարհազօրային շարժման կազմակերպիչներն էին, իրենց հետ երեք արշին բիազ էին վերցրել, որ որտեղ մեռնեն, այնտեղ իրենց պատանքը կարեն: Ինձ հետ մեր գիւղից Սարդարապատի ճակատամարտին մասնակցել են` Հրանդ Զոհրապի Սարգսեան` կապիտան, Հրաչեայ Զոհրապի Սարգսեան` սպայ, Ջանիբեկ Կարապետի Յարութիւնեան, Եսայի Խաչատուրի Թարփոշեան, Սարգիս Յակոբի Սարգսեան, Մեսրոպ Խաչատուրի Մանուկեան:

* …Մայիսի 22-ի առաւօտեան արդէն դիրքաւորուել էինք ու չէինք հաւատում, որ թուրքը մեզանից մի քանի մեթրի վրայ է: Առաւօտեան սկսուեց կռիւը: Այդ օրը մեր թնդանօթաձիգը զոհուեց: Թնդանօթը սկսեց գործի դնել մեր բարեկամներից մէկը` Հրանդ Զոհրապի Սարգսեանը (նա յաջորդ օրը մի շարք զօրամիաւորումների հետ տեղափոխուեց Բաշ Ապարան): Այդ օրը մեր խմբին միացաւ նաեւ «Ղաչաղ» Մելքուշը` իր հեծեալ խմբով… Մեր թնդանօթներն սկսեցին ռմբակոծել թշնամու դիրքերը եւ շարքից հանեցին նրանց թնդանօթները: Դրանից յետոյ մարտի նետուեցին մեր զինուորները, այդ թւում` նաեւ Մելքուշի խումբը… Մի քանի ժամ յետոյ բերեցին Մելքուշի դիակը:

Անդրանիկ Ծառուկեան
(1913-1989)

* Մոռնա՞լ: Բայց կարելի՞ է մոռնալ Արեւը, որ ամէն օր կ՛ողողէ հոգիդ, կը պայծառացնէ սրտիդ խաւարը, կը տաքցնէ մարմինդ, էութիւնդ: Կարելի՞ է մոռնալ Արեւը:

Փա՜ռք ուրեմն մայիսի պայծառ արեւին, կարմիր արիւնին, կապոյտ երկինքին եւ նարնջագոյն ու հասուն արտերուն…

Փա՜ռք, երեք գոյնով իր խորհուրդին Եռագոյն ու մէկ բառով իր իմաստին` Անկախութիւն:

Ու հազա՜ր փառք բոլոր անոնց, որ հսկայ իրենց բազուկներով, մեր խաւար երկինքն ի վեր արձակեցին արեւներուն ամէնէն պայծառն ու ամէնէն շքեղը` մայիս 28-ը…

* Մայիս 28-ը, Տապանակ ուխտին է հալածական ու որբ հայ ցեղին: Իր իտէալին, իր կամքին ու կորովին սրբանօթը, խտացած ուխտ մը` մեռելներէն կտակուած ողջերուն: Ապրելու հրաւէր, քալելու խթան, յաղթելու յոյս: Անկենդան ու բրածոյ նշխար մը չէ՛ նախնիքներէն մնացած, խորհրդանշան մը չէ՛ միայն հայրենիքին երջանիկ մէկ վայրկեանը ոգեկոչող, այլ հայրենիքը ի՛նքն իսկ է, կենդանի, բաբախուն յաւիտենակա՜ն հայրենիքը` ցեղին պէս արիւնաքամ, ցեղին պէս սգաւոր ու ցեղին պէս հաւատաւոր:

Տապանա՛կ ուխտի…

* Զուր պիտի անցնի ճիգը բոլոր անոնց, որ փորձեն իր ամբողջական ու կատարեալ փառքին մէջ ցայտեցնել հարազատ պատկերն ու տարողութիւնը մայիս 28-ին: Զուր, վասնզի արժէքը այս Օրուան, իր գոյութեան փաստին մէջ չէ, որ պէտք է փնտռել, այլ Խորհուրդին: Դժուար է այս ճշմարտութիւնը հասկնալի դարձնել նոր ժամանակներու նոր մարդուն, որ ամէն պատմական դէպք կ՛արժեւորէ իր նիւթական, շօշափելի արդիւնքով միայն: Դժուար, բայց ո՛չ հայուն համար: Որովհետեւ հայը ունենալէ առաջ մայիս 28-ը` ունեցաւ ապրիլ 24-ը: Այս երկու թուականները անքակտելի են իրարմէ: Մէկը կը լրացնէ միւսը: Մէկուն հերոսական ու շքեղ խոյանքն է, որ կը մեղմէ, կը հաւասարակշռէ անպատմելի ողբերգականութիւնն ու անյատակ սուգը միւսին:

* Արիւնից ծորած երիզ մի կարմիր,
Երկնքից պոկուած կտոր մի կապոյտ,
Հասուն հասկերի շող նարնջագոյն,
Եւ վեց դարերի խաւարի վրայ
Դրօշ Եռագոյն…

* Երկինքն էր սառել ու չկար Աստուած…
Բայց ահա՛, ահա` հէքիա՞թ, թէ՞ հրաշք,
Ծառացաւ մի մարդ,
Հրաշքից փախած ու հրա՛շք մի մարդ.
Կանգնեց նա դաշտում մեր Արարատեան,
Դիակների մէջ եւ ագռաւների,
Եւ հաւատքն արած պողպատեայ վահան,
Եւ սէրն հայրենեաց մի շեփոր ռազմի`
Սոված, սարսափած մարդկանցից վհատ
Դարբնեց մի բանակ,
Եւ որպէս ոխից շիկացած երկաթ`
Խփեց ոսոխի ճակատին անարգ…

………………………….

Երբ չկար Աստուած, երկինքն էր դաժան,
Յիշո՞ւմ ես կրկին,
Ահեղ Բէլի դէմ ծառացող Հայկին
Եւ նրա թոռան.
Թո՞ռն էր նա Հայկի, զա՞րմը Վարդանի,
Դաւի՞թն էր մանուկ,
Հայոց լեռներում յայտնուած ոգի՞…
Յիշո՞ւմ ես նրա ճակատը պայծառ,
Անունն անթառամ-
Մանուկեան Արա՛մ…

* Քաջալանջ Հայկից թող մինչեւ Տիգրան,
Ու պերճ Տիգրանից մինչ Կարմիր Վարդան,
Ու մինչեւ, Գագիկ, ու մինչեւ Թորոս,
Մինչեւ Դաւիթ Բէկ
Եւ մինչեւ, մինչեւ Բաղրամեա՛նն հերոս,
Վե՛ր կենան մի հեղ,
Հողի տակ ապրող մարտիկները մեր
Վե՛ր կենան մի հեղ,
Եւ Արարատից մինչ անհաս երկինք,
Ու երկնքներից դեռ մինչեւ աստղեր,
Ու մինչեւ եթեր,
Ու մինչեւ Աստուա՛ծ.
Ու համբոյր տան ձեզ,
Ու տան ձեզ պատի՛ւ,
Տան Փա՛ռք ու պարծանք`
Հէ՛յ Սարդարապատ
Ղարաքիլիսա՛,
Հէ՛յ Բաշ-Ապարան…

Երուանդ Խաթանասեան
(1893-1989)

* Իրողութիւն է, որ 1918 մայիս 28-ին հայ ժողովուրդը վիթխարի մեծ ուժի մը դէմ յաղթանակ տարաւ: Ինչպէ՞ս կարելի եղաւ սակայն:

Մինակ մնացեր էր հայ ժողովուրդը: Վրացիներ լքած էին, ազրպէյճանցիներ` թշնամացած: Սպառնալիքի տակ էր Հայաստան: Ստեղծուած էր ահաւոր վիճակ, յուսալքում եւ յուսահատական մթնոլորտ:

Յանկարծ հնչեղ ձայն մը զէնքի հրաւիրեց հայ ժողովուրդը: Այդ ձայնը ՀՅ դաշնակցութեան ձայնն էր: Անոր ոգիով ու կազմակերպութեամբ տեղի ունեցան ահռելի կռիւները:

* Մայիս 28-ը` ամէնէն շքեղ առասպելն է, իրական, աւելի իրական, քան` իրականութիւնը: Հաւատքով կռուեցաւ հայ ժողովուրդը: Իւրաքանչիւր կռուողի մէջ հայութիւնը կար:

Հայ ժողովուրդը ոչ միայն պարտադրեց իր կամքը` յաղթելով թշնամիին, այլ նաեւ ինքը` զգաց, թէ ապրելու արժանի ազգ մըն է:

(Շար. 7)

http://www.aztagdaily.com/archives/396117