Անի Մելքոնյան

Թուրքագետ

 

Ադրբեջանի Հանրապետության ստեղծումից ի վեր, նաև խոհրդային տարիներին,  այդ երկրում պետական մակարդակով տեղի է ունենում պատմության կեղծում, սերունդների մեջ հայատյացության սերմանում։ Ադրբեջանական կողմն իր առջև խնդիր է դրել վերացնել այն բոլոր ապացույցներն ու փաստերը, որոնք կարող են վկայել այդ տարածքների հայկականության և երբեմնի հայապատկանության մասին, այն ամենը, որոնք առհասարակ կարող են փաստել, որ այդ տարածքներում երբև հայեր են ապրել և ստեղծագործել՝ այսպիսով ձգտելով վերացնել այդ տարածքներում հայկական հետքը։ Ուստի ողջ Ադրբեջանի, հատկապես՝ Նախիջևանի տարածքից ոչնչացնում են հայկական հետքերը՝ ավերելով հայկական կոթողները, խաչքարերը կամ դրանք վերագրելով աղվաններին։
Հարկ է նշել, որ Ադրբեջանի իշխանությունների տեսանկյունն օպերատիվ կերպով տարածելու և ադրբեջանամետ դիրքորոշումներ ձևավորելու համար Ադրբեջանը ռազմավարական նշանակություն է տալիս մեդիա դաշտին և մեծ ռեսուրսներ է ներդնում այս ոլորտում։ Համացանցի բոլոր հնարավորությունները լայնորեն  օգտագործվում են ադրբեջանական քարոզչամեքենայի կողմից: Ներկայում գործում են Ադրբեջանում և այլ երկրներում գրանցված հակահայկական բովանդակությամբ հարյուրավոր կայքեր[1]: Այդ կայքերում հիմնականում տարածվում են ադրբեջանական պաշտոնական դիրքորոշումը և այս կամ այն պաշտոնյաների հայտարարությունները, իսկ այսպես կոչված գիտական հոդվածներն էլ ուղղված են  այդ պաշտոնական դրքորոշումներն «ապացուցելուն»։
Ջուղայի խաչքարերի ոչնչացման մասին ադրբեջանական էլեկտորնային մամուլում առկա  հոդվածներին բնորոշ հիմնական գծերն են․

ա․Ապացուցել, որ հայերը Նախիջևանի տարածքում երբեք չեն ապրել, բնիկ չեն եղել, բ․Ամեն հայկականը վերագրել աղվաններին ու ադրբեջանականացնել։

Արդյունքում, Նախիջևանում ադրբեջանական վանդալիզմի գլխավոր թիրախ է դառնում Ջուղայի քաղաքային գերեզմանատունը, որը մեզ հասած հայկական ամենամեծ գերեզմանատունն էր։ Ջուղայի տեղահանությունից հետո՝ 1648 թ., ճանապարհորդ Ալեքսանդր Ռոդեսը, անցնելով Ջուղայով, արձանագրել է, որ գերեզմանատանը կանգուն է եղել շուրջ 10 հազար լավ պահպանված խաչքար։ Այս փաստը միանգամայն համապատասխանում է իրականությանը։ 1971  եւ 1973 թթ. կատարած  հաշվումներով` Ջուղայի գերեզմանատանը եղել է 2707 խաչքար։ Քաղաքի եկեղեցիների եւ Ամենափրկիչ վանքի գերեզմանատներում և այլ մասերում հաշվվում է նաև շուրջ 250 այլ խաչքար[2]։  Եվ ահա, 1998 թ․ Թեհրանից ստացվում է ճարտարապետներ Ա․ Պետրոսյանի, Վ․ Առաքելյանի, Էդ․ Զոհրաբյանի, Վ․ Շահմիրզայանի ստորագրությամբ նամակն ու լուսանկարներն առ այն, որ Ջուղայի հին գերեզմանատունը քանդում են բուլդոզերներով։ Այդ տեսարանը գրավել է նաև Իրանի Իսլամական Հանրապետության մշակութային ժառանգության հաստատության պաշտոնյաների ուշադրությունը[3]։ Հայկական կողմը բազմաթիվ նամակներ է ուղարկում միջազգային կառույցներին, հատկապես ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին ու ԻԿՕՄՕՍ-ին՝ պահանջելով քայլեր ձեռնարկել և ստիպել ադրբեջանական իշխանություններին վերջ տալ վայրագությանը։ Սկզբնական շրջանում ադրբեջանական կողմը լռում էր, լռում էր նաև մամուլը։  Սակայն երբ ուժեղացավ միջազգային կազմակերպությունների կողմից ճնշումը, հատկապես, երբ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն ու ԻԿՕՄՕՍ-ը պահանջեցին դադարեցնել Ջուղայում մշակութային հուշարձանների ոչնչացումը, ադրբեջանական կողմը, չնայած բազում անհերքելի ապացույցներին, հայտարարեց, որ չի ընդունում այդ մեղադրանքները, որ այն կեղծ տեղեկություն է, որ հայերը երբեք չեն ապրել այդ տարածքներում[4]:  Հարկ է նշել, որ բարձրացված աղմուկի շնորհիվ այդ ժամանակ հնարավոր եղավ կասեցնել գերեզմանոցի ամբողջական ոչնչացումը։ Սակայն այդ վայրագությունները շարունակվեցին նաև 2002-2003 թթ․ և ամբողջովին ավարտին հասցվեցին 2005 թ.[5]։  Այդ ամբողջ ընթացքում ու դրանից հետո էլ ադրբեջանական կողմը հերքում էր հայկական կողմի մեղադրանքներն ուղղված Ջուղայի խաչքարերի ոչնչացմանը։
2005 թ․ վանդալիզմից հետո հայկական կողմը կրկին աղմուկ բարձրացրեց։ Միջազգային կազմակերպությունները մեկը մյուսի հետևից դատապարտեցին այդ վայրագությունը[6]։ 2006թ. հունվարի 19-ին Եվրոպական խորհրդարանը դատապարտեց Ջուղայի խաչքարերի ոչնչացումն ու ընդունած բանաձևով կոչ արեց ադրբեջանական իշխանություններին վերջ դնել խաչքարերի ոչնչացմանը[7]: ԵԽ-ն ցանկանում էր նաև  պատվիրակություն ուղարկել տեղանք, ինչը ﬕնչ այժմ ﬔրժված է Ադրբեջանի կառավարության կողﬕց:

Ադրբեջանական գիտական շրջանակների կողմից Նախիջևանի պատմության խեղաթյուրումը ևս նոր թափ ստացավ։  Դրա վառ ապացույցն է այն, որ 2006 թ․ հունիսի 30-ին Ադրբեջանի գիտությունների ազգային ակադեմիայի Բաքիխանովի անվան պատմության ինստիտուտը կազմակերպել էր կլոր սեղան՝ «Հայկական ազգայնականության պնդումները Նախիջևանի նկատմամբ  ու պատմական ճշմարտությունը» խորագրով։ Դրա վերաբերյալ https://azertag.az կայքում լույս տեսած հոդվածում ներկայացվում են կլոր սեղանի ժամանակ արծարծված հիմնական թեմաները։ Ինստիտուտի տնօրեն, Ազգային ժողովի պատգամավոր Յագուփ Մահմուդովը նշել է, որ դրանով գործողությունների մի նոր փուլ է սկսվում։ Ջուղայի խաչքարերի խնդրին անդրադառնալիս՝ կլոր սեղանի ընթացքում մասնավորապես նշվել է․ «Դրանք եղել են աղվանական հուշարձաններ, այդ քարերի առաջին նմուշները դեռևս սովետական շրջանում տեղափոխել են Հայաստան» կամ «Ընդհանուր առմամբ, այդ գերեզմանոցը «ներկայիս» քրիստոնյաներին չի պատկանել» և այլն[8]։ Զեկուցողները նշել են, թե իբր տարբեր աղբյուրներ են օգտագործել, սակայն հոդվածում այդպես էլ չի նշվում, թե որոնք են այդ աղբյուրները․ չի նշվում, որովհետև, վստահ եմ՝ նման աղբյուրներ չկան ու չեն էլ կարող լինել՝ պատմության ադրբեջանցի կեղծարարների գրվածքներից բացի։ Սա էլ իր հերթին վկայում է ադրբեջանական կողմի գիտական շրջանակների կատարած աշխատանքների՝ գիտականությունից զուրկ լինելու մասին։
http://ordubadnemetleri.az կայքում հրապարակված «Նախիջևանի պատմություն» վերնագրով հոդվածում կրկին ադրբեջանական կեղծարարության ևս մեկ վառ ապացույցի ենք հանդիպում, որտեղ փորձում են «ապացուցել» իբրև թե «Նախիջևանը հին ադրբեջանական տարածք է»[9]։ Սա բացահայտ կեղծիք է, ընդ որում` գիտական ու պետական ամենաբարձր մակարդակով տարածվող կեղծիք, քանի որ դեռևս XVII դ. սկզբներին Նախիջևանի երկրամասը էթնիկ տեսանկյունից Հայաս­տանի՝ միատարր կազմ ունեցող շրջաններից էր, որտեղ բնակչության ճնշող մեծամասնությունը հայեր էին: Վերոհիշյալի մասին ուշագրավ տեղեկություններ է հաղորդում եվրոպացի ճանապարհորդ, միսիոներ Վի Աոդը, ում վկայությամբ` Նախիջևանն ուներ 40 հազար ծուխ հայ բնակչություն[10]:

Ադրբեջանական մամուլում ավելի մեծ թափով տարածվում է նաև պատմության կեղծարարության մեկ այլ թեզ՝ խաչդաշների տեսությունը։ Այս թեզը շրջանառության մեջ են դրել Ախունդովները։ Նրանք փորձել են հայկական միջնադարյան մշակութային համատեքստի ներսում ոչ հայկական ծագման խաչքարեր «հայտնագործել», դրանք վերագրել աղվաններին և, ուրիշ ելք չգտնելով, խաչքար բառի երկրորդ մասի թարգմանությամբ անվանել են «խաչդաշ» («քար» արմատը փոխարինվել է թյուրքական համանուն «դաշ» արմատով)։ Հեղինակների բուն նպատակն է «աղվանական ծագման» այդ խաչքարերի մշակութային ավանդույթի շարունակությունը տեսնել ադրբեջանական մշակույթի հուշարձանների մեջ։ Նման հարցադրման դեպքում ակնհայտորեն անտեսվում և խեղաթյուրվում են ոչ միայն հայագիտության մեջ եղած խաչքարագիտական ձեռքբերումները, այլև ընդհանուր քրիստոնեական արվեստի պատմության և միջնադարագիտության մեջ հայտնի տարրական ճշմարտություններ։ Ախունդովը փորձեր է արել Ջուղայի, Լեռնային Ղարաբաղի և Հյուսիսային Արցախի խաչքարերի մեջ գտնել միթրայականության և զրադաշտականության նշաններ, որոնք իբրև թե առանձնացնում են «աղվանական խաչդաշները» խիստ քրիստոնեական հայկական խաչքարերից[11]։ Այդ տեսությունն այսօր ընդունված է ադրբեջանական պաշտոնական գիտական շրջանակներում և քարոզչության մեջ: Այն լայնորեն օգտագործվում է նաև մամուլում։ Օրինակ՝ http://gabala.cls.az կայքում[12], իսկ https://news.day.az կայքում ադրբեջանցիների հիվանդագին երևակայությունը հասնում է նրան, որ, ըստ հոդվածագրի, իբրև թե այդ խաչքարերը աղվանական կամ կելտական են ու որևէ կապ չունեն հայերի հետ[13]։  Ադրբեջանական մեկ այլ՝ http://atesh.az/ կայքում հանդիպում ենք Ֆաիխ Իսմայիլովի հոդվածին։ Այստեղ նա կրկնում է ադրբեջանական կեղծ պնդումները, տարբերակում հայկական խաչքարերը «աղվանական խաչդաշներից»։ Համարում է, որ հայերը «եկել ու հայացրել են աղվանական խաչքարերն ու հուշարձանները»[14]։ Սա շատ անհեթեթ պնդում է և հարց է ծագում․եթե իրենք աղվանների սերունդներն են, ինչու՞ են ոչնչացնում իրենց իսկ պատմությունն ու մշակույթը[15]։

Ադրբեջանական մամուլում շրջանառվող հաջորդ տարածված տեսությունն այն է, որ հայկական կողմը պատերազմում է նաև մեկ այլ հարթության վրա։ Դա հայկական պատմամշակութային հուշարձանների ոչնչացման թեմայի շուրջ կազմակերպված մեծ արշավն է, որը տարբեր ժամանակ կատարվում է այս կամ այն ուժգնությամբ։ Այդ մասին հետաքրքրական է հատկապես  http://azerbaycanli.org/  կայքում առկա հոդվածը, որտեղ անամոթաբար կոծկվում է մշակութային այդ վանդալիզմը և առաջ քաշում այն տեսակետը, իբրև թե 2003 թ․ Նախիջևանում գտնվող հայկական հուշարձանների թեման Ադրբեջանի դեմ Հայաստանի ինֆորմացիոն պատերազմի հիմնական ուղղություններից մեկն է դարձել, իսկ 2004-2005 թթ․ հայերն այս խնդիրը բերել են տարբեր միջազգային կառույցների օրակարգ, հոդվածներ են հրատարակել արտասահմանյան մամուլում, և որ նրանք զբաղված են Նախիջևանում  հայկական խաչքարերի առկայությունը հիմնավորող տարբեր փորձագետների կարծիքների շրջանառությամբ։ Եվրոպական խորհրդի կողմից 2006 թ․ Ջուղայի խաչքարերի ոչնչացման դատապարտման մասին բանաձևի ընդունումն էլ հոդվածագիրը պայմանավորում է հայերի՝ «Նախիջևան-խաչքար» թեմայով տեղեկատվական դաշտում իրականացրած արշավով, փետրվար ամսին մահմեդական երկրների հետ Եվրոպայի  «ծաղրանկարային պատերազմով», ինչպես նաև՝ համաշխարհային հռչակ ուենցող գիտնականների հոդվածներով, նրանց արտահայտած դիրքորոշումներով։ Նա որպես օրինակ բերում է Էրմիտաժի տնօրեն Միխաիլ Պիոտրովսկու՝ մարտ ամսին Երևան կատարած այցի ժամանակ հայկական հուշարձանների ոչնչացման մեջ Ադրբեջանին մեղադրող հայտարարությունը[16]։
Հայկական ու միջազգային կազմակերպությունների կողմից բարձրացված աղմուկից, դատապարտող հայտարարություններից հետո Ադրբեջանի նախագահը  հայտարարում է.  «Դա սուտ է, սադրանք»[17]։ 2006 թ․ Եվրոխորհրդի պատգամավորները հանդես էին եկել առաջարկով՝ գալ և տեղում ուսումնասիրել հուշարձանների վիճակը։ Սակայն Ադրբեջանը պատասխանել էր, որ այդ մոտեցումը «կողմնակալ է և հիստերիկ»[18]։ Մինչև ադրբեջանական կողմը, ակնհայտ ապացույցները անտեսում ու շարունակում էր ժխտել մշակութային այդ բարբարոսությունը, մշակութային այդ ցեղասպանությունը, 2006 թ. գարնանը Պատերազմի և խաղաղության ինստիտուտի լրագրող, ծագումով ադրբեջանցի Իդրակ Աբասովն այցելում է գերեզմանոց և գրում, որ այն «ամբողջությամբ անհետացել է»[19]։ Ինչպես վերը նշեցինք, նախատեսվում էր Եվրոպական Խորհրդարանի Մեծ Բրիտանիայի պատգամավոր Էդվարդ Օ՛Հարրայի գլխավորությամբ պատվիրակություն ուղարկել Նախիջևան՝ տեղում ուսումնասիրելու իրավիճակը։ Սակայն ադրբեջանական ակտիվ հակաքարոզչության ու Ադրբեջանի կողմից բազմաթիվ արհեստական խոչընդոտների ստեղծամն հետևանքով  պատգամավորների այցը հետաձգվում է։ Այս առիթով 2007 թ․ ՀՀ արտգործնախարար Վարդան Օսկանյանը հայտարարություններ է անում, որ պետք է Եվրախորհրդի, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի հետ անպայման հասնել առաքելությունների գործուղմանը Ջուղա ու համապատասխան դատապարտումների[20]: Ադրբեջանի Եվրոպայի խորհրդի խորհրդարանական վեհաժողովի պատվիրակության անդամ, ԵԽԽՎ մշակույթի, կրթության եւ գիտության հարցերի հանձնաժողովի անդամ Ռաֆայել Հուսեյնովն կրկին ժխտում է հայկական հետքերի գոյության փաստը Նախիջևանում, առաջ քաշում այն սուտ պնդումը, թե Ջուղայի գերզմանատունը հին աղվանական գերեզմանատուն է, իսկ այն «պնդումը», թե 1980-ական թթ․ վերջերին այնտեղից գերեզմանաքար են գողացել ու տարել  Էջմիածին, ուղղակի ծիծաղելի է, քանի որ խաչքարերով ու խաչքարագործներով հարուստ Հայաստանում, որտեղ ամեն քայլափոխի կարող ես հանդիպել բազմաթիվ հին և նոր խաչքարերի, միանգամայն անհեթեթ է մեկ այլ վայրից խաչքար գողանալն ու տեղափոխելը։ Խաչքարերի Հայաստան տեղափոխման միակ նպատակը եղել է այդ խաչքարերի փրկությունը ադրբեջանակական վանդալիզմից։ Ադրբեջանական կողմը պնդում է նաև, որ նախ պետք է ուսումնասիրել հայկական տարածքներում, հատկապես Ղարաբաղում գտնվող այսպես կոչված «ադրբեջանական հուշարձանները», ապա միայն գնալ Նաիջևան[21]։ Սա իր մեջ որևէ տրամաբանություն չի պարունակում, դրանք տարբեր տարածքներ են տարրբեր պետությունների կազմում։ Եթե խոսքը գնում է մշակութային վանդալիզմի մասին, բնական է, որ յուրաքանչյուր դեպքի համար պետք է ցուցաբերել անհատական մոտեցում, հակառակ դեպքում՝ այնպիսի տպավորություն է, թե ադրբեջանական կողմը փորձում է իր կատարած հանցագործություններն արդարացնել հայերի կողմից նմանատիպ արարքների կատարման կեղծ թեզեր առաջ քաշելու միջոցով։ Ադրբեջանական կողմը պետք է հստակ գիտակցի, որ պատասխանատվություն է կրում և պետք է պատասխան տա իր վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներում կատարվածի համար։

Ադրբեջանական իշխանության կողմից ԵԽ պատգամավորների այցը Ջուղա արգելելը առաջացրել է նաև միջազգային հանրության զայրույթը։ Այս առընչությամբ Հանս Սվոբոդան (Ավստրիական սոցիալիստական կուսակցություն) հայտարարել է․ «Եթե նրանք չեն թողնում մեզ գալ, ապա դա ակնհայտ նշան է, որ որևէ վատ բան է կատարվել։ Եթե մեզնից որևէ բան է թաքցվում, մենք հարցնում ենք` ինչո՞ւ։ Դա կարող է լինել միայն այն բանի պատճառով, որ պնդումների մի մասը ճշմարիտ է։ Նա նաև զգուշացնում է, որ Եվրոպային մոտ լինել ցանկացող յուրաքանչյուր պետության համար ամենակարևոր տարրերից մեկը հարգանքն է հարևանների մշակութային ժառագության նկատմամբ»[22]։
Եվրոխորհրդարանում բրիտանացի ներկայացուցիչ Չառլզ Թանոքն ասել է․
«Սա նման է Բուդդայի արձանների քանդմանը Թալիբանի կողմից։ Նրանք բետոնել են տարածքը և ռազմական ճամբարի վերածել այն։ Եթե նրանք թաքցնելու բան չունեն՝ պետք է թույլ տան մեզ տեսնել վայրը»[23]։

Այսպիսով, 1998-2006 թթ․ ընթացքում ադրբեջանական բանակի ստորաբաժանումներն ամբողջությամբ ոչնչացրին Ջուղայի հայկական գերեզմանոցը, որն Ադրբեջանի կառավարության կողմից վերածվեց ռազմական հրաձգարանի։ Պետական մակարդակով ժխտումն ու կեղծարարությունը տարածվեց ողջ աղրբեջանական մամուլում, որտեղ, առաջնորդվում էին այն մտքով, որ լավագույն պաշտպանությունը հարձակումն է, և սկսեցին շրջանառվել կեղծ թեզեր, թե ընդհակառակը, հայերն են ոչնչացնում ադրբեջանական հուշարձանները, իսկ աղմուկ էլ բարձրացնում են միջազգային հանրության ուշադրությունը «իրական հանցագործությունից շեղելու համար»։

Հաշվի առնելով, որ Ադրբեջանն արգելել է տարածքի հետաքննությունը արտաքին խմբերի կողմից, Գիտության առաջխաղացման ամերիկյան ասոցիացիան (AAAS) ձեռք է բերել և վերլուծել բարձր սահմանման արբանյակային պատկերներ՝ գնահատելու, թե արդյոք տեղի է ունեցել մշակութային արժեքների ոչնչացում։ Հիմնվելով 2003 թ․-ից մինչև 2009 թ․ արբանյակից ստացված պատկերների գնահատման վրա` ասոցիացիան հանգել է այն եզրակացության, որ դեռ 2003թ․-ին Ջուղայի գերեզմանոցում 15-16-րդ դարերի հնության հարյուրավոր խաչքարեր կային, իսկ 2009թ-ի լուսանկարներում դրանց մի մասն անհետացել է:
Աշխարհատարածքային տեխնոլոգիաների կիրառման միջոցով արված ուսումնասիրությունները թույլ են տալիս ենթադրել, որ խաչքարերը տեղափոխվել են հողը փորող հատուկ սարքերի միջոցով, իսկ հետո հողի այդ հատվածները պարզապես հավասարեցվել են[24]:

Վերջում մեջբերենք հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանի հետևյալ խոսքը․ «Ըստ էության, պատերազմական շրջանակից դուրս գտնվող մի տարածքում՝ Նախիջևանում, Ջուղայից բացի` ոչնչացվել են այդ բնակավայրերի բոլոր պատմական հուշարձանները, թե գերեզմանոցները և թե եկեղեցիները։  Ջուղայի խնդիրը շատ արծարծվեց, որովհետև այն Իրանի սահմանին մոտ էր, և տեսանելի էր իրանական կողմից։ Մինչդեռ փաստ է, որ ամբողջ Նախիջևանում հաշվեհարդար է տեղի ունեցել հայկական բոլոր հուշարձանների նկատմամբ, և այսօր մենք այլևս այդ երկրամասի տարածքում որևէ հայկական հուշարձան չունենք։ Այսինքն՝ տեղի է ունեցել զանգվածային հանցագործություն, որի դեմն առնելու կամ պատժելու միակ ձևը` դատն է»[25]։

Այսպիսով, Ջուղայի խաչքարերի ոչնչացման փաստը մշակութային ցեղասպանության դրսևորում է, որը թեև դատապարտվել է, սակայն մինչ օրս համարժեք գնահատական չի ստացել միջազգային համապատասխան կառույցների կողմից: Դրա հիմնական պատճառներից մեկն էլ միջազգային կառույցների անհետևողականությունն է` պայմանավորված սեփական քաղաքական հաշվարկներով ու շահերով:

[1]http://ysu.am/files/%20%D5%B0%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%BF%D5%A5%D5%B2%D5%A5%D5%AF%D5%A1%D5%BF%D5%BE%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%20%D5%B0%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D6%80%D5%A3%D5%A8.pdf Ադրբեջանի հակահայկական տեղեկատվական համակարգը։

[2]  http://armenianhouse.org/aivazyan-a/jugha/monuments.html Այվազյան Ա,  «Ջուղա», Սովետական գրող հրատարակչություն, Երևան,  1984 թ., էջ 34։

[3] http://www.aravot.am/1998/12/04/784527/ , Ջուղայի հին գերեզմանատունը։

[4]https://archive.archaeology.org/online/features/djulfa/  Tragedy on the Araxes․

[5]http://www.mfa.am/en/article-iwpr IWPR reporter confirms that there is nothing left of the celebrated stone crosses of Jugha․

[6] https://ich.unesco.org/en/RL/armenian-cross-stones-art-symbolism-and-craftsmanship-of-khachkars-00434 , https://www.icomos.org/quebec2008/resolutions/pdf/GA16_Resolutions_final_EN.pdf, https://www.icomos.org/risk/2002/azerbaijan2002.htm Armenian cross-stones art. Symbolism and craftsmanship of Khachkars, տե՛ս նաև՝ https://www.icomos.org/quebec2008/resolutions/pdf/GA16_Resolutions_final_EN.pdf  16th General Assembly

[7]http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P6-TA-2006-0069+0+DOC+XML+V0//EN  European Parliament resolution on cultural heritage in Azerbaijan․

[8] https://azertag.az/xeber/349491  “Oharranın regiona səfərinin baş tutmamasının əsas səbəblərindən biri onun marşrutu düz seçməməsidir”․

[9] http://ordubadnemetleri.az/az/page/64 “Президент Алиев предлагает фальсификацию истории вместо компромиссов”: интервью советника министра обороны Армении․

[10] http://shirak.asj-oa.am/441/1/48-56.pdf   Ժողովրդական տեղաշարժը Թուման-ե, Նախիջևանի, Ազատ-Ջիրի ու Դարաշամբի սահմաններում(XII առաջին կեսին)։

[11]http://lraber.asj-oa.am/4583/ Առաքելյան, Բաբկեն և Սահակյան, Արծրունի (1986) Խաչքարերը հակագիտական խեղաթյուրումների առարկա. Լրաբեր Հասարակական Գիտությունների, No. 7 . pp. 38-48. ISSN 0320-8117․

[12]http://gabala.cls.az/more/text/7010 , Alban xaç daşları․

[13]https://news.day.az/azerinews/934736.html ,Erməni işğalının görünməyən tərəfləri․

[14]http://atesh.az/medeniyyet/tarix/60-azerbaycan-erazilerindeki-xach-dashlarinave-diger-bedii-dash-numunelerine-ermeni-iddiasi.html , Azərbaycan ərazilərindəki xaç daşlarına və digər bədii daş nümunələrinə erməni iddiası․

[15] Ընդդեմ Ադրբեջանի հայատյաց քաղաքականության, հրատարակություն ՀՅ Դաշնակցության, Ե․,2007, էջ 30։

[16]http://azerbaycanli.org/index.html?lang=aze&page=441&newsId=2793  Biz kimlerden ve niye inciyirik? (2006), տե՛ս նաև՝ http://br.az/society/20150421092842836.html , Миф о «средневековых хачкарах», или О том, как Армения ведет войну против памятников азербайджанской культуры․

[17] http://www.mfa.am/en/article-iwpr  IWPR reporter confirms that there is nothing left of the celebrated stone crosses of Jugha․

[18] https://www.independent.co.uk/news/world/europe/azerbaijan-flattened-sacred-armenian-site-480272.html

[19] http://mfa.am/en/article-iwpr , IWPR reporter confirms that there is nothing left of the celebrated stone crosses of Jugha․

[20] http://www.mfa.am/hy/press-conference/item/2007/01/09/vo/  , ՀՀ ԱԳ նախարար Վարդան Օսկանյանի մամուլի ասուլիսը 09.01.2007.

[21]https://az.trend.az/azerbaijan/politics/1058855.html Millət vəkili: “Ermənistan Azərbaycandakı alban qəbiristanlığını “erməni qəbirləri” kimi təqdim etməklə, öz cinayətlərini gizlətməyə çalışır”.

[22] http://mfa.am/en/article-belfast  Azerbaijan ‘flattened’ sacred Armenian site․

[23] http://www.charlestannock.com/pressarticle.asp?ID=1265 Azerbaijan ‘vandalised’ sacred Armenian sites
The Independent – 30 May 2006․

[24] https://www.aaas.org/page/high-resolution-satellite-imagery-and-destruction-cultural-artifacts-nakhchivan-azerbaijan High-Resolution Satellite Imagery and the Destruction of Cultural Artifacts in Nakhchivan, Azerbaijan․

[25] http://www.ardarutyun.org/?p=854 Ջուղայում տեղի է ունեցել զանգվածային հանցագործություն, որի դեմն առնելու կամ պատժելու միակ ձևը` դատն է։

+ Հոդվածը, որպես զեկուցում, ներկայացվել է սույն թվականի մայիսի 17-18-ին ՀՀ ԳԱԱ արևելագիտության ինստիտուտի կողմից կազմակերպված «Հայաստանը և արևելաքրիստոնեական քաղաքակրթությունը» խորագրով գիտաժողովին: 

Akunq.net