Թուրքիայի գիտնականներից Իսմեթ Քոնաքն «Ակօս»-ում անդրադարձել է Խարբերդի հայության կոտորածին

Թուրքիայի գիտնականներից դոկտոր Իսմեթ Քոնաքը, ով իր մագիստրոսական աստիճանը ստացել է Մոսկվայի պետական համալսարանում, պոլսահայ «Ակօս» շաբաթաթերթի համարում անդրադարձել է 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունից առաջ և հետո Խարբերդի հայության դրությանը: Այդ մասին հայտնում է Akunq.net-ը:

Աղբյուրի համաձայն` Քոնաքը հոդվածում մասնավորապես նշել է. «Խարբերդ քաղաքը խորը հայկական հետքեր է կրում` իր պատմությամբ, մշակութային մոտիվներով և ճարտարապետական կոթողներով: Խարբերդի ճակատագիրն սկսել է բացասական ուղղությամբ փոխվել հատկապես Աբդուլ Համիդ Երկրորդի օրոք: Խարբերդ վիլայեթում գործադրված բնաջնջման քաղաքականության առաջին հանգրվանը գրանցվել է 1894-96 թթ.: Տվյալ ժամանակաշրջանը մոտիկից ուսումնասիրած Էդվին Մանսել Բլիսը «Թուրքիան և հայերի նկատմամբ իրագործված վայրագությունները» գրքում հայտնում է, թե տվյալ ժամանակաշրջանում Խարբերդի վիլայեթում ապրել է 30 հազար հոգի, և որ այս բնակչության մեկ երրորդը կազմել են հայերը: Դարձյալ ըստ Բլիսի հաղորդած տեղեկության` 1894-96 թթ. կատարված կոտորածների ժամանակ Խարբերդ վիլայեթին ենթակա Արաբկիրում սպանվել էին 2 հազար հայեր, իսկ 325 գործատեղի` հրկիզվել: Փալուում սպանվել է 1580 հայ, իսկ Հուսենիգում` 260, 9 հոգի էլ` դաժանաբար ողջակիզվել: Հիշյալ ջարդերի և թալանի ընթացքում վնաս կրած ամենանշանավոր կառույցներից մեկն է եղել Խարբերդի կենտրոնում գտնվող Եփրատ քոլեջը: Ճիշտ այնպես, ինչպես Ռոբեր քոլեջը, տվյալ ժամանակաշրջանի ամենաընտիր կրթական հաստատություններից մեկը եղող Եփրատ քոլեջը (1852-1915), հատկապես 1915 թ. ոչնչացման գործողությունների ժամանակ, ենթարկվել էր ամենամեծ ավերի, իսկ քոլեջի բազմաթիվ ուսուցիչներ դարձել էին ջարդերի զոհ: Ուշադրության են արժանի նաև տվյալ քոլեջում որպես ուսուցիչ աշխատած Ռութ Փարմըլիի` 1915 թ. վերաբերյալ զեկուցումները, որոնցից մեկի համաձայն` օսմանյան գրականության և պատմության ուսուցիչ, պրոֆեսոր Նիկողոս Թենեքեջիյանն սպանվել է ծանր կտտանքների ենթարկվելուց հետո»:

Հիշեցնենք, որ ըստ Հայկական համառոտ հանրագիտարանի` Խարբերդի նահանգը 1913թ. ուներ երեք գավառ` Դերսիմ (Խոզաթ, Կզըքիլիսա կամ Նազմիե, Մեծկերտ կամ Մազկերտ, Չարսանջակ, Չմշկածագ, Օվաջըք գավառակներով), Մամուրեթ ուլ Ազիզ (Ակն, Արաբկիր, Խարբերդ, Կապան-Մադեն, Փութուրկե կամ Շիրո գավառակներով) և Մալաթիա (Աղջադաղ, Բեհեսնի, Հիսնի-Մանսուր կամ Ադըյաման, Մալաթիա, Քյախթա գավառակներով): XXդ. Սկզբին նահանգում ապրել է ավելի քան 575 հազար բնակչություն: Հայերը միշտ կազմել են նահանգի բնակչության ամենաստվար մասը, չնայած մահմեդական ճնշման և հալածանքների հետևանքով ծայր առած արտագաղթը զգալիորեն նվազեցրել է նրանց թիվը: Խարբերդի հայերը մեծ կորուստներ են կրել 1894-96թթ. կոտորածների ժամանակ: Ըստ Կ.Պոլսի հայոց պատրիարքարանի վիճակագրական տվյալների՝ 1912թ. Խարբերդի նահանգում ապրում էր 204 հազար հայ (35,4%): Կային նաև քրդեր (հիմնականում` քըզըլբաշներ), թուրքեր, ասորիներ, հույներ: Հատկապես հայաշատ էին Խարբերդ, Չարսանջակ, Ակն, Արաբկիր, Քյախթա գավառակները:

Թարգմանեց Մելինե Անումյանը

Akunq.net