Հայ ղեկավարությունը․ ներկան, անցյալը, ապագա՞ն

Թալին Սուջիյան

Մյունխենի համալսարանի Մերձավոր Արևելքի ուսումնասիրությունների  ինստիտուտի Թուրքիայի և Օսմանյան կայսրության պատմության բաժնի դասախոս, դոկտոր Թալին Սուջիյանը «Հայերը ժամանակակից Թուրքիայում» վերնագրով իր անգլերեն գրքում, որը թարգմանվում է նաև  թուրքերեն, վերլուծության է ենթարկել նաև 1944-51 թթ․ պատրիարքի ընտրությունների ճգնաժամը։ Սուջիյանը վերջին զարգացումների լույսի ներքո «Ակօսին» է ներկայացրել իր գնահատականները։
«1944-51 թթ․ Արսլանյանի պատճառով առաջացած ճգնաժամն ուսումնասիրելիս պետք է անցնեի նաև վերջին տարիներին գրեթե կրկնվող իրադարձությունների, դրանց պատճառով առաջ եկած զգացումների, մտածմունքների վրայով։

Առաջին անգամ այդ ժամանակ սկսեցի մտածել այն բանի շուրջ, թե ինչ է եկեղեցին, պատրիարքի պաշտոնը, հայ ղեկավարությունը, թե ինչ է այն ներառում, թե ինչպիսին չպետք է այն լինի։ Ավելի վաղ ես էլ էի կարծում, որ եկեղեցին սուրբ վայր է, իսկ պատրիարքությունը՝ կրոնական կառույց։ Հետո պետք է հասկանայի, որ դա պետության կողմից հորինված հեքիաթ է․ այնպես, ինչպես հավատում էինք, որ մենք «փոքրամասնություն» ենք, նույն ձևով էլ հավատում էինք, որ մերոնք աշխարհիկ են, իսկ պատրիարքությունը՝ «կրոնական»։  Սակայն արի տես որ պատմությունը այլ բան է ցույց տալիս։ Եթե նույնիսկ ընդունեք, որ բժշկական խորհուրդը ապացուցել է, որ պատրիարքը անկարող է ղեկավարել, այնուամենայնիվ տարբեր ժամանակաշրջաններում ու շրջաններում 19-րդ դարի առաջին կեսից սկսած հատկապես արևելյան շրջաններում գտնվող հայկական գյուղերում Հասանանլը, Գիբրանլը, Ռեշքոթանլը, Բալաբանլը քուրդ աշիրեթների կողից իրականացված արհավիրքներին լուծում գտնել փորձելու պես պատրիարքը համայնքի խնդիրներին հասնող ու վերջինիս համար պատասխանատու անձ էր։ 1847 թ․ սկսած գնալով քաղաքացիների մասնակցությունը ավելանում է, 1860 թ․ հետո ի հայտ է գալիս մի համակարգ, որը կազմակերպում է ընտրություններ, հանձնաժողովներ, մեկը մյուսին վերահսկող համակարգեր, իսկ պատրիարքն էլ  վերածվում է այդ  հանձնաժողովների ընդունած որոշումները կատարող անձի։ Սրանք չեմ ասում նրա համար, որ որևէ ժամանակաշրջան կամ որևէ ղեկավարի իդեալականացնենք, չեմ պնդում նաև, որ այն անսխալ աշխատող մի համակարգ էր, բայց այսօր տեղի ունեցող իրադարձություններին նայելիս հանգիստ կարող ենք ասել, որ այդ ժամանակաշրջանում այն գոնե ղեկավար  կառույց էր։ Իհարկե կարող ենք ավելացնել նաև, որ այդ օրերին օսմանյան ղեկավարությունը հայերին դեռևս նայում էր որպես սեփական ժողովուրդի և որպես կայսերական ուժ՝ պրագմատիկ կերպով  ամեն գործով զբաղվել չէր ցանկանում։ Արդեն իսկ պարզ էր, թե ում էր պատկանում վերջին խոսքը։

Խաչատուրյանն ու Շնորհք պատրիարքը` որպես առաջնորդներ 

Նրանց ղեկավարման ընթացքում ընտանեկան իրավունքից սկսած ու հասարական ավանդույթներից վերջացրած` բոլոր հարցերը պատրիարքության խնդիրներն էին։ Հիմա կասեք՝ դա արդեն պատմություն է, այսօր ի՞նչ նշանակություն կարող է ունենալ։ Այն միջավայրում, որտեղ ծնվել եմ, այս ամենը դեռևս տեղի չէին ունենում, բայց բոլորս գիտեինք Խաչատուրյան պատրիարքին, Շնորհք պատրիարքին, գիտեինք, թե ինչ են իրենցից ներկայացնում  այս անունները, ինչ նշանակություն ունեն նրանք հայերի համար։ Նրանք համայնքի պատասխանատվությունը կրող պատրիարքության ավանդույթների ժառանգությունն են` մեզ, և նրանք այդ ուժը վերցնում էին կառույցի իրավասություններից ու պատմությունից։ Այս ամենը չեմ ասում նրա համար, որ այս անուններից կուռք ստեղծենք, իհարկե խոսքը ղեկավար կառույցի մասին է։ Սակայն եթե հաշվի առնենք նաև այն, որ 1923 թ․ վերջերին հայ ղեկավարությունն ու հասարակությունը ապրում էին դժվարին ու ժխտողական ժամանակաշրջան, ապա հանգիստ կարող ենք ասել, որ այս մարդիկ ներկայում աշխարհիս երեսին օրինակը չունեցող առաջնորդներ են եղել։ Սխալ կլինի նաև կարծել, որ պետությունը չգիտեր, թե պատրիարքությունը պատմականորեն ինչպիսի ղեկավար կառույց է ներկայացնում։ Այս համատեքստում պետք է մտածել նաև այն մասին, թե ինչպես 1922 թ․ Զավեն պատրիարքը ստիպված եղավ մի փախստականի նման փախչել այս երկրից։

Իմաստ չկա սպասել «օրենքին»

Մյուս կողմից էլ եթե ասեք՝ «Այո՛, այդպես է, սակայն այդ ժամանակից շատ ջրեր են հոսել, ուրիշ կառույցների, ուրիշ համակարգերի անհրաժեշտություն կա», շատ իրավացի պահանջ կլինի։ «Պետության դրածո Արսլանյանի, Աթեշյանի ու խորհրդակցական մարմնում առկա բազմատեսակ մարդկանց չենք ուզում, որ մեր վզին փաթաթեն» ասելն էլ լիովին իրավացի պահանջ է։ Սակայն, նման իրավիճակում պետությունից «ազգային փոքրամասնությունների համար օրենքի» սպասելու իմաստ չկա, այսպիսի օրենքները միշտ անուն են ունեցել, բայց  բովանդակություն չեն ունեցել, չեն էլ ունենալու, դեռ ավելին՝ պետության աչքում հատուկ օրենքի անհրաժեշտություն ունեցող «փոքրամասնություն» ամենասկզբից էլ գոյություն չի ունեցել։

Այնուամենայնիվ «Խայտառակություն է, լինելու բա՞ն է սա, մի սրան նայի՛ր»-ի նման արտահայտություններ անելու ժամանակը չէ։ Ու եթե անգամ պաշտպանենք տեղի ունեցածը ու ավելի աշխարհիկ, ավելի ակտիվ, ավելի ժողովրդավար նոր ճանապարհներ փնտրենք, ժամանակն է, որ դրա համար փորձենք հնարավորություններ ստեղծել։  Համայնքի բոլոր կառույցները, բոլոր իրադարձությունները, առկա ճգնաժամը քննարկելու, նրա մասին խոսելու, տեղի ունեցածին հակադարձելու վայրեր կարող են լինել։ Լինի դա հարսանյաց սրահ, թատրոն, համերգ, ցուցադրություն, պատարագ և, ընդհանրապես, բոլորիս ջանքերով, աջակցությամբ գոյությունը պահպանող կառույցներում կազմակերպվող իրադարձություն, որոնց մենք մասնակցում ենք, դրանք այն վայրերն են, որտեղ մենք ամենաշատն իրավունք ունենք ձայն բարձրացնել։

Այն, ինչ թողնելու ենք մեր հաջորդ  սերունդներին
19-րդ դարի երկրորդ կեսին պատրիարքների ամենակարևոր գործը հայերի ղեկավարման հիմնաքար համարվող Կանոնակարգը եղածի պես ուժի մեջ պահելն էր, քանի որ ամեն պահ այն կարող էր վերացվել։  Ճիշտ է, որ վերջին հարյուր տարում պետական քաղաքականությունը միտված է նրան, որ հայ ղեկավարությունում առկա բոլոր համակարգերը չգործեն, որ վերջինիս ստացած իրավունքները նա օգտագործի իր կամքով, որ թիրախավորել է ժամանակաշրջանի օրենքներով ու պրակտիկայով  գոյությունը պահպանող կառույցները։ Վերջին 10 տարում տեղի ունեցած դեպքերը, պատրիարքության ներկայիս վիճակը հենց դրա հետևանքներն են։ Ապրում ենք մի ժամանակաշրջանում, երբ սեփական հասարակության պատմությունից բխող մեր կառույցներին թույլ չեն տալիս աշխատել, միջազգային պայմանագրերի դրույթներն արդեն-իսկ չեն գործում, առկա կառույցների և ղեկավար կառույցների բովանդակությունն են վերացնում։ Սրանց հետ միասին և չնայած այս ամենին՝ ցանկանում եմ մտածել, որ մենք մեր հաջորդ սերունդներին փակուղի տանող ճգնաժամից բացի` ուրիշ բան էլ ենք թողնելու։

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/20420/ermeni-idaresi-dun-bugun-yarin

(Նյութը թարգմանված է որոշ կրճատումներով-Ակունքի խմբ.)

Թարգամնեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net