Պոնտոսն ու բանվորական գումարտակները

Օսմանյան կառավարությունը 1914 թ․ հուլիս-օգոստոս ամիսներին 18-40 տարեկան հույն տղամարդկանցից «բանվորական գումարտակներ» կազմելով՝ համակարգված կերպով նրանց մահվան էր տանում։ Այդ գումարտակներ տարվող հույներն աշխատում էին անմարդկային պայմաններում  և զանգվածաբար մահանում սովից ու հյուծվածությունից։ Օսմանյան կայսրության բանակի հրամանատարությունը Բաղդատի երկաթուղին կառուցելու ժամանակ ռուս ու անգլիացի գերիների հետ մեկտեղ սեփական քրիստոնյա քաղաքացիներին էլ էր տաժանակրության ենթարկում։

Մի հին «բանվորական գումարտակի» զինվորներից պոնտոսցի հույն Դիմիտրիս Ցիրկինիդիսը մահվանից կարճ ժամանակ առաջ՝ 1961 թ․, հրատարակված իր հուշերում նշում է․ «Ինձ 1916 թ․ Պոնտոսի ամենահարավում գտնվող Ափթուրահմալի գյուղից (Աբուրահմանլը/ Յոզղատ) տարան։ Հիշում եմ, որ 35 օր քայլելուց ու մոտ 300 մարդուց 70-ին սովից ու հյուծվածությունից կորցնելուց հետո 18-ից 50 տարեկան տղամարդկանցից էր բաղկացած մեր գումարտակը։ Եկանք հայերով (մինչև 1915 թ․, երբ բոլորին սպանեցին) քրդերով ու թուրքերով բնակեցված Խոզաթ (Դերսիմում է-Ակունքի խմբ.)։ Շինարարներին, հացթուխներին, պայտագործներին ու մյուս արհեստավորներին առանձնացնելուց հետո մոտ 150 հոգու տարան Քարփեր քաղաք։ (…) Մենք շատ թշվառ վիճակում էինք։
Մեր կոշիկները քրքրվել էին․ թելով կապել էինք` լրիվ բոբիկ չմնալու համար։ Կեղտոտ էինք, քայլելուց և հատկապես սովածությունից հյուծվել էինք։ Մեզ տարան ու մտցրեցին մի զինանոց, որտեղ գտնվում էին  ֆիզիկապես մեզանից էլ ավելի վատ վիճակում գտնվող հույներ ու հայեր։ (…) Մեզ զենք չտվեցին։ Մեր միակ զինվորական հանդերձանքը և՛ որպես անկողին, և՛ որպես ներքնակ օգտագործած ու պատառ-պատառ եղած մեծ զինվորական վերարկուն էր։ Հոկտեմբեր ամսվա վերջն էր, և այդ շրջանում սկսել էր ձյուն տեղալ։ Առավոտից մինչև կեսգիշեր պատերազմող ջոկատներին դեպի ռազմաճակատ էինք տանում, կամ ռազմամթերք տեղափոխում, կամ էլ ճանապարհներն էինք վերանորոգում։ Մեր ամբողջ ուտելիքը կազմում էին օրական երկու անգամ տրվող մի կտոր հացն ու ապուրը։ Ամեն օր ոմանք ուժասպառությունից կամ ծեծի ենթարկվելու պատճառով մահանում էին։  Բազմիցս մեր տրեխներից կերակուր ենք պատրաստել ու կերել։ Նոյեմբեր ամսին տիֆ տարածվեց։  Սակայն ճանապարհին ձյունը մաքրելու գործը շարունակվում էր։ Բազմիցս  կենդանիների փոխարեն մենք էինք ուղարկում տանկերը կամ սայլերը քարշ տալիս։ Մեր բախտից որոշ ժամանակ անց, գուցե և ռուսների հրահրմամբ, շրջանի քրդերը ոտքի կանգնեցին։ Սկսվեցին լայնամասշտաբ խռովություններ։
Գաղթականներից կազմված բանակն ու մեր բանվորական գումարտակները փողոցներում իրար խառնվեցին։ Հիանալի առիթ էր սա։  Ես ու կմախքի վերածված ևս 14 հույն փախանք։ (…) Մի ամիս շարունակ թափառեցինք։ Իմ երեք ընկերները ճանապարհին մահացան։ Թուրքական ջոկատների որոշ խմբերի հանդիպեցինք, ու մեր ընկերներից ևս 2-ին կորցրեցինք։ Վերջապես հասանք Սամսունի լեռնային հատված։ Այնտեղ մեզ Սինոպ՝  իր մարդկանց մոտ ուղարկող պոնտոսցի պարտիզանների առաջնորդներից մեկին հանդիպեցինք։ Երկու ընկերներս որպես պարտիզան միացան նրանց։ Մնացածս հասանք Սինոպ և մի մակույկ նստեցինք,  ռուսական նավատորմը մեզ վերցրեց, ու նավարկեցինք դեպի Բաթում։
Երբ պատերազմն ավարտվեց, այսինքն՝ 1918 թ․ վերադարձա իմ ծննդավայր։ Սակայն Մուստաֆա Քեմալի կողմից ահաբեկչական գործողությունների սկսվելուց կարճ ժամանակ անց՝ 1919 թ․ սեպտեմբերին, իմ երրորդ եղբորը՝ Էվրիպիդեսին, վերցրեցի, ու Կիլիկիայով անցանք ֆրանսիական սահման, Մերսինից ֆրանսիական մի նավ նստեցինք ու հասանք Քավալա (Հունաստան), որտեղ ջրկիրություն էինք անում»։

Անկարայի ազգայնական կառավարությունը հույներին կրկին տաժանակրության ենթարկելու որոշումը ուժի մեջ մտցրեց 1921 թ․։
1916 թ․ ձմռան կեսերին Պոնտոսի հույների նկատմամբ սկսվեցին հետապնդումները, աքսորներն ու ջարդերը։ Տրապիզոնը, որի կառավարիչը Teşkilat-ı Mahsusa-ի՝ Արևելյան Անատոլիայում (Արևմտյան Հայաստան- Ակունք խմբ․) գտնվող հայտնի ներկայացուցիչներից ու իրեն հանձնարարված շրջանում հայերի ու հույների նկատմամբ իրականացրած առանձնահատուկ վայրագություններով հայտնի Ջեմալ Ազմին էր, Պոնտոսի հույների կենտրոնն էր։ Նրա պաշտոնավարման ժամանակաշրջանում թուրք պաշտոնյաները Պոնտոսի հույներին 1916 թ․ սկսած քշել են դեպի երկրի ներքին շրջաններ, դեպի Սվաս (Սեբաստիա-Ակունքի խմբ.)։ Այս ամենաշատն ազդվել են Ռիզե և Փալաթանու (Աքչաաբաթ) շրջանները։ Էլևի (Գյորելե) և Տրիպոլի (Թիրեբոլու) շրջանում ապրած 16․750 մարդուց՝ 550-ը, Տրապիզոն քաղաքում բնակված 49․520 մարդուց միայն 20․300-ը ողջ մնացին։

Հաղթած դաշինքի ուժերը Մուդրոսի պայմանագրից հետո երիտթուրքերի կողմից իրականացված բնաջնջման քաղաքականության պատկերն են փորձել ստանալ։ Գ․ Վ․ Ռենդելը 1922 թ․ մարտի 20-ին Անգլիայի կառավարությանը գրած իր զեկույցում ասում է հետևյալը․
«Խնդրո առարկա տեղահանության ընթացքում (Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում) 1․500․000 հայեր բավականին վայրագ պայմաններում սպանվել են ու 500 հազարից ավել հույներ էլ աքսորվել են․ ենթադրվում է, որ նրանց միայն մի մասն է կարողացել ողջ մնալ։ Պատերազմի սկզբում տեղի ունեցած հայերի դաժան աքսորը դեռևս 1916 թ․ անգլիացիների «Կապույտ գրքում» (անգլ․՝ Blue Book) է հայտնվել, և գրեթե նման ձևով հույների նկատմամբ իրականացված հալածանքների մասին տեղեկությունները բազմաթիվ պաշտոնական հունական պարբերականներում են տեղ գտել։ (Տե՛ս, Հատկապես Աթենքում 1921 թ․ տեղի ունեցած երրորդ ազգային ժողովի քննարկումները)»։

Աղբյուր` «1912-1922 թթ․ քրիստոնյաների նկատմամբ հետապնդումները. տեղահանություն ու բնաջնջում», Բելգե հրատարակչություն, 2013 դեկտեմբեր, կազմող՝ Թեսսա Հոֆման, էջ 30, 31, 32, 33»։

http://mavrithalassa.com/pontos-ve-amele-taburlari /

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net