Ալեքսանդրեթի սանջակի (մարզ, շրջան-Ակունքի խմբ․) հարցը և հայերը

Անի Մելքոնյան

Թուրքագետ

Հայերը Սիրիայում (Ասորիքում) բնակություն են հաստատել հնագույն ժամանակներից։ Տիգրան Բ Մեծի օրոք Ասորիքի զգալի մասը որոշակի ժամանակահատված (մ.թ.ա. 80-60-ական թթ.) ընդգրկվել է հայկական տերության կազմում։ Հայկական աղբյուրները հիշատակում են, որ այդ ժամանակ հայերի մեծ գաղթ է տեղի ունեցել դեպի Սիրիայի հյուսիսային շրջաններ:

Սիրիայում բնակություն հաստատած հայերի թիվն ստվարացավ VII դ. արաբական տիրապետության հաստատումից հետո։ Մեծ թվով հայեր ծառայության անցան արաբական արքունիքում և բանակում: Հայերի թիվը Սիրիայում մեծացավ մասնավորապես Հայաստանում Բագրատունիների թագավորության անկման (1064թ.), սելջուկ թուրքերի (1064-1220թթ.) ասպատակությունների, մոնղոլ-թաթարական (1220-1468թթ.) բազմամյա տիրապետության, իսկ հետագայում նաև Կիլիկյան հայկական պետության անկման (1375թ.) հետևանքով: Հայկական տարրը նշված շրջանից ի վեր սկսեց բնակություն հաստատել Դամասկոսում, Փայասում, Ալեքսանդրեթում, Հալեպում և այլուր[1]:

Հայոց ցեղասպանության հետևանքով տեղի հայության թիվը հետզհետե շատացավ: Երբ երիտթուրքերի ոճրագործ ղեկավարության կողմից ծրագրված և իրականացված Հայոց ցեղասպանության հետևանքով հայ բռնագաղթվածների քարավանները հայտնվեցին Սիրիայի, Իրաքի և արաբական մյուս երկրների տարածքներում, արաբները ոչ միայն չմիացան թուրքական արյունարբու ոհմակին, այլև օգնեցին հայ տարագիրներին: Հենց այս հանգամանքն էլ վճռորոշ դեր խաղաց Սիրիայում և արաբական մյուս երկրներում մերօրյա հայ սփյուռքի առաջացման համար: 1920-45 թթ. հայերը, օգտվելով արաբ ժողովրդի բարյացակամ վերաբերմունքից, ստեղծեցին իրենց ազգային ներհամայնքային կառույցները և գաղթական կարգավիճակից դարձան արաբական երկրների քաղաքացիներ, իսկ արաբական երկրները՝ նրանց երկրոդ հայրենիքը: Հայերի պահվածքը շատ բարձր են գնահատել արաբ պետական գործիչները[2]:

Այն բանից հետո, երբ ֆրանսիական զորքերը լքեցին Կիլիկիան և այն թողեցին թուրքերին, իրենց բնօրրանը նորից շենացնելու հույսով Կիլիկիա վերադարձած Ցեղասպանությունից մազապուրծ հայերը երկրորդ անգամ նույն վտանգի առջև կանգնեցին, և նրանց մեծ մասը սպանվեց: Մնացած մասը կրկին բռնեցին գաղթի ճամփան: Երբ 1921 թ. նոյեմբերին Մերսինի և Ալեքսանդրեթի նավահանգիստներում բաց երկնքի տակ կուտակվել էին ավելի քան 25.000 հայեր, ֆրանսիացի գերագույն կոմիսարը ոչ միայն մերժեց արտագաղթողներին ընդունել Սիրիայում, այլև չկամեցավ նավեր տրամադրել հայերին «Կիլիկիայի դժոխքից» դուրս բերելու համար:

Անգլիացիներն իրենց հերթին Եգիպտոսի, Կիպրոսի ու Պաղեստինի դռները փակեցին «փոքր դաշնակցի» բեկորների առջև: «Բոնոմ» շոգենավի 217 հայ գաղթականների նկատմամբ շատ անմարդկային վերաբերմունք ցույց տվեցին բրիտանական իշխանությունները: Եգիպտահայերի դիմումը՝ գեներալ Ալեմբիին, մնաց անհետևանք, և շոգենավը շաբաթներ շարունակ Ալեքսանդրեթի նավահանգստում սպասելուց հետո հեռացավ:

Ի վերջո միջազգային հասարակական ճնշման ներքո ֆրանսիական իշխանությունները համաձայնվեցին հայ գաղթականներին ընդունել Սիրիայում: Այսպիսով, ֆրանսիական գաղութարարական քաղաքականությունն աղետալի հետևանքներ ունեցավ Կիլիկիայի հայության համար: Ցեղասպանության արհավիրքն ապրած արևմտահայության այս բեկորները, ավելի քան 20.000 զոհ տալով, մեծամասամբ գաղթեցին Սիրիա[3]:

Ինչպես նախկինում, հայերի հիմնական զանգվածը տեղաբաշխված էր Հյուսիսային Սիրիայի՝ ներառյալ Ալեքսանդրեթի սանջակի քաղաքներում ու գյուղերում: Սանջակը Սիրիայի հայահոծ շրջաններից էր: Ցեղասպանությունից հետո սանջակցիներից քչերին հաջողվեց վերադառնալ հարազատ վայրեր: Այնտեղ հիմնականում հաստատվեցին Կիլիկիայից գաղթած հայերը: 1923-24 թթ. Ալեքսանդրեթ քաղաքում և նրա շրջակայքում կար  6500, Ջեբել Մուսայի գյուղերում՝ 4700, Քեսապում և նրա շրջական գյուղերում ՝  300, Բեյլանում և նրա գյուղերում՝ 1800, Անտիոք քաղաքում՝ 400, Կըրք-Խանում և գյուղերում՝ 1500, ընդամենը՝ 17800 հայ[4]:

Ցեղասպանությունից հետո Սիրայում հայտնված հայ գաղթականների վերաբնակեցման ծրագիրը ֆրանսիական իշխանություններն օգտագործում էին տեղի արաբ ու հայ բնակչության միջև ազգամիջյան բախումներ առաջացնելու, ինչպես նաև Թուրքիայից զիջումներ կորզելու համար: Այսպես, 1925-26 թ.. ֆրանս-թուրքական նոր պայմանագրի նախապատրաստման աշխատանքների ընթացքում կողմերն արդեն հանգել էին նախնական պայմանավորվածության Ալեքսանդրեթի սանջակի հարցի շուրջ: Քեմալականները խոստացել էին չօգնել մանդատի դեմ պայքարող սիրիացիներին, իսկ ֆրանսիացիները հանձն էին առել սանջակի հարցը լուծել՝ Թուրքիայի շահերին համապատասխան ձևով: Թուրքերի պահանջով ֆրանսիացիները Ալեքսանդրեթի ոստիկանությունն ու ժանդարմերիան արդեն մաքրել էին հայ աստիճանավորներից: Թուրքիան պահանջել էր նաև սանջակի հայ ազգաբնակչության մի մասը «առնվազն 60 կմ» հեռացնել Թուրքիայի սահմաններից, սակայն այս պահանջը չիրագործվեց Ջեբել Դրուզի վերահաս ապստամբության պատճառով[5]:

Ինչպես նշեցինք, 1921 թ. սկսած սանջակում հաստատվել էր «հատուկ վարչակարգ»՝ ֆրանսիական մանդատի ներքո: Ֆրանսիական իշխանությունները, սանջակում մեծամասնություն կազմող արաբ բնակչությանը մի քանի համայնքների բաժանելուց հետո, նման բաժանում արեցին նաև տեղի հայ համայնքի հետ: Վերջինս բաժանվեց հայ-առաքելական, հայ-կաթոլիկ, հայ-լատին, հայ-բողոքական «համայնքների», ընդ որում, բացի լուսավորչականներից՝ մնացած համայնքները պաշտոնական տվյալներում չէին հաշվվում և չէին մտցվում հայերի թվի մեջ: Այս ձևով արաբական ու հայկական համայնքների թիվն արհետականորեն նվազեցվում էր, և «թուրք ցեղին պատկանող» համայքը դարձվում էր սանջակի ամենախոշոր միաձույլ փոքրամասնությունը: 1937 թ. պաշտոնական տվյալներով հայերի թիվը սանջակում մոտ 29.000  էր:  Այդ տվյալներով՝ հայախոս էր բնակչության մոտ 13%-ը [6]:

Սակայն  սանջակի հայ ազգաբնակչության իսկական թիվը զգալի չափով բարձր էր պաշտոնական տվյալներից՝ մոտ 29.000-ից: Արդարև, դեռ 1909 թ. սանջակի տարածքում ապրում էր մոտ 26.000 հայ (Պոլսո պատրիարքարանի տվյալներով)։ 1915 թ. միայն Մուսա լեռան հայ գյուղերում եղել է 6311 հայ,  Քեսաբի շրջանում՝ 8000 – 10.000։ 1921 թ. հետո ևս 10-12.000 հայ հաստատվեց սանջակում։ 1937 թ. Ալեքսանդրեթում ապրում էր 8227 հայ, Կրըկ-Խանում՝ 4388 և Ռիհանիե ու շրջակա Հայաշեն, Վարգաշեն և այլ գյուղերում՝ 3000-ից ավելի հայ։ Նույն ժամանակաշրջանում Բեյլանում ու շրջակա գյուղերում կար 4000, Քեսաբի շրջանում՝ 7000, Անտիոքում՝ 1000, իսկ Մուսա-լեռան գյուղերում շուրջ 10.000 հայ։ Այս թվերի մեջ չեն մտնում մոտ 5000 հայ կաթոլիկներն ու բողոքականները։  Այսպիսով, փաստորեն 1937 թ. սանջակում ապրում էին շուրջ 43,000 հայեր: Սանջակի հայերի ճնշող մեծամասնության բնիկ լինելու մասին վկայում են սանջակի տարածքում գտնվող բազմաթիվ հնադարյան հուշարձանները՝ վանքեր, եկեղեցիներ, ամրոցներ։ Այդ մասին են վկայում վերջին ժամանակաշրջանում արդեն հայաբնակ վայրերի հայկական տեղանունները[7]։

Սանջակում հայկական համայնքն ակտիվորեն մասնակցում էր նաև սանջակի ներքաղաքական կյանքին: Ստեղծվել էին հայկական՝ հնչակյան, ռամկավար-ազատական,  դաշնակցական միություններ, որոնք արաբական միությունների նման՝ ևս կողմնակից էին, որ սանջակը միանա Սիրիային:

Դեռևս 1890 թ. հնչակյան գործիչ Աղասիի նախաձեռնությամբ Սոցիալ-դեմոկրատ հնչակյան կուսակցության կազմակերպություններ էին ստեղծվել Մուսա լեռան, Քեսաբի, Անտիոքի և Ալեքսանդրեթի հայերի շրջանում: Հաջորդ տասնամյակներում առաջացան նաև դաշնակցական և ռամկավար կուսակցության միություններ[8]:

Տեղի հայ ազգաբնակչության մեծամասնությունը և հայ քաղաքական-հասարակական խմբավորումները սանջակում ընդհանրապես տարել են Սիրիայի հետ միասնության, Սիրիայի անկախության պայքարին համակիր քաղաքական գիծ։ 1936 թ. Հալեպում ստեղծված «Սուրիահայ ժողովրդական ճակատը» կոմիտեներ ուներ սանջակի բոլոր հայաբնակ վայրերում: Նույնպիսի գործունեություն էին ծավալում նաև սանջակի և Հայաստանի օգնության կոմիտեները (ՀՕԿ), Հայկական բարեգործական ընդհանուր միության մասնաճյուղերը և նրանց ենթակա երիտասարդական մշակութային միությունները։ Սանջակի հայության քաղաքական ճիշտ ուղեգծի մասին են խոսում պատմական փաստերը, արաբական մամուլն ու քաղաքական գործիչները, ինչպես նաև՝ оտար հեղինակներ։ Անգլիացի հեղինակ Լոնգրիգը գրում է. «Ելնելով հայ-թուրքական նախկին հարաբերություններից՝ հայ-արաբական համերաշխությունը սանջակում հաստատուն էր»[9]։ Սանջակի արաբ և հայ կրթված երիտասարդությունը գտնվում էր անկախության պայքարի առաջնագծում։ Սանջակում ներքաղաքական իրադրությունն ավելի սրվեց Ժնևյան կոմպրոմիսից հետո հաստատված ընտրությունների նախաշեմին: Այստեղ հայերը ևս ակտիվ մասնակցություն ցուցաբերեցին: Երբ թուրքական իշխանություններն սկսեցին թուրքերի ուղարկել սանջակ՝ ընտրություններին մասնակցելու, Ալեքսանդրեթի պաշտպանության բոլոր կոմիտեները, նաև «Սուրիահայ ժողովրդական ճակատն» ակտիվորեն կազմակերպում էին սանջակցի հայերի ու արաբների մասնակցությունը ընտրություններին: Չնայած ընտրողների ճնշող մեծամասնությունը դեմ արտահայտվեց սանջակի նոր ստատուսին,  արդեն թուրք-ֆրանսիական համաձայնությունը կայացվել էր:

Դամասկոսում ստեղծվեց «Ալեքսանդրեթի պաշտպանության կոմիտե»: Այդ ժամանակ Սիրիայի ու Լիբանանի կոմունիստական կուսակցության հայկական հատված ու Հնչակյան կուսակցության ներկայացուցիչներն այցելեցին «Ալեքսանդրեթի պաշտպանության կոմիտե»-ի նախագահին ու նրան հայտնեցին սանջակի պաշտպանության գործին մասնակցելու՝ հայերի պատրաստակամության մասին: Այդ կոմիտեի աշխատանքներին հայ ներկայացուցիչներից մասնակցեցին Հակոբ Բերբերյանը և Հակոբ Խաշմանյանը[10]: 1938 թ. հուլիսի 5-ին թուրքական զորքերը մտան սանջակ: Հուլիսի 10-ին սանջակի պաշտպանության կոմիտեի հովանավորության ներքո բողոքի ցույցը տեղի ունեցավ ընդդեմ այդ ներխուժման: Սանջակի պաշտպանության դիրքերում հանդես եկան նաև Հալեպի ու Լաթաքիայի հայերը[11]: Սակայն Սիրիային միանալու ակտիվ կողմնակիցները հալածվում էին ու ձերբակալվում, իսկ թուրքական ցուցակներում գրանցվել չցանկացողները խոշտանգումների էին ենթարկվում: Նման պայմաններում թափ առավ հայ և արաբ բնակչության ուժեղ արտագաղթ սանջակից: Իսկ «Հաթայ պետության» հռչակումից հետո այդ արտագաղթը զանգվածային բնույթ ընդունեց: Սանջակը, փաստորեն, հանձնվեց թուրքերին, ինչը մեծ անհանգստություն պատճառեց տեղի հայությանը: Նրանք ևս արաբների հետ միասին հանդես եկան այդ անօրինական որոշման դեմ, սակայն իշխանական բոլոր լծակներն արդեն իսկ թուրքերի ձեռքում էին: Արագ կերպով տեղի էր ունենում շրջանի «թուրքացումը», նրա կցումը Թուրքիային արդեն պատրաստվել էր, իսկ 1939 թ. հունիսի 23-ին այն վերջնականապես բռնակցվեց Թուրքիային:

Այդ բռնակցման հետևանքով հուլիսի 16-23-ը ընկած ժամանակահատվածում տեղաբնակ շուրջ 40.000 հայեր լքեցին իրենց բնակավայրը և հատատվեցին Սիրիայի այլ շրջաններում ու Լիբանանում: Քեսաբահայերը չհամաձայնեցին բռնակցման հետ ու բազմաթիվ բողոք- նամակներ գրեցին ֆրանսիացիներին: «Հաթայ պետության» ժամանակաշրջանում թուրքական զորքերի ու պաշտոնյաների կողմից կազմակերպվեցին բռնություններ ու զինված բախումներ: Մեծ թվով քեսաբցիներ գաղթեցին Բեյրութ կամ հանգրվանեցին լեռներում: Այդ ընթացքում Քեսաբ այցելեցին հայ և ֆրանսիացի բազմաթիվ գործիչներ, այդ թվում և Պապական նվիրակ Արքեպիսկոպոս Ռեմի Լըփրեթրը: Նա տեսնավ քեսաբահայերի կացությունն ու գոյամարտը և կարեկցեց հայ ժողովրդին: Նա ուղղակիորեն դիմեց Հռոմի պապին և ֆրանսիական կառավարությանը՝ խնդրելով Սիրիային միացնել Քեսաբի շրջանը:  Այսպիսով, Քեսաբի շրջանի բնակելի մասն անջատվեց «Հաթայից» և վերադարձվեց Սիրիային: Այս հարցում մեծ դեր ունեցավ նաև կարդինալ Գրիգոր Աղաջանյանը:   Թուրքիային անցած տարածքում միայն 1 հայկական գյուղ մնաց՝ Վաքըֆլըն, որը մինչև օրս էլ Թուրքիայում պաշտոնապես միակ հայկական գյուղն է՝ շուրջ 150 բնակչով[12]: Սակայն թուրքական անեքսիայի հետևանքով բազմաթիվ ավանդական և պատմական վայրեր, հայերի տնտեսություններն ու ունեցվածքը, դափնու ծառի անտառները, արոտավայրերն ու հովիտները կցվեցին Թուրքիային, որոնք ժամանակին պատկանել են բնիկ հայերին[13]: Ոչ մի կերպ հնարավոր չեղավ Սիրիայի հետ վերամիավորել նաև Մուսա լեռան շրջանը, որի համար շրջանի ժողովուրդը պահանջ էր ներկայացրել Փարիզ, Ժնև և հատուկ պատվիրակություն ուղարկել Կոլեի ու բարձր կոմիսար Գ. Պյույոյի մոտ[14]:

Հարկ է նշել, որ թուրքական իշխանությունները ցուցադրաբար որոշ միջոցներ էին ձեռնարկում՝ սանջակից հայերի արտագաղթը կանխելու ուղղությամբ: Պոլսո պատրիարքը  թուրքական կառավարության պարտադրաքով սանջակ ուղարկեց արքեպիսկոպոս Արսլանյանին, որպեսզի հայերին հորդորի մնալ և գործակցել իրենց «թուրք եղբայրնորի հետ»: Սակայն դա որևէ արդյունք չտվեց: Արդեն 1939 թ. հուլիսի Ալեքսանդրեթի սանջակի գրեթե ողջ հայությունը տեղափոխվեց Սիրիա և Լիբանան[15]:

Ամփոփելով կարելի է ասել, որ Ցեղասպանությունից մազապուրծ հայության մեծ մասն ապաստան գտավ ներկայիս արաբական երկրների տարածքներում (նշյալ ժամանակահատվածում այդ երկրները գտնվում էին Մեծ Բրիտանիայի կամ Ֆրանսիայի մանդատի ներքո), հատկապես՝ Սիրիայում, այդ թվում՝ Ալեքսանդրեթի սանջակում, որտեղ հայերը սկսել էին բնակություն հաստատել դեռևս հնագույն ժամանակներից: Ժամանակի ընթացքում տեղի հայությունը կարողացավ ներգրավվել սանջակի տնտեսական, քաղաքական, մշակութային կյանքին՝ միաժամանակ պահպանելով ազգային ավանդույթները: Սակայն թուրքերը կարողացան օգտվել իրենց համար քաղաքական բարենպաստ վիճակից և սանջակը բռնակցել Թուրքիային: Նման պայմաններում տեղի հայերը կրկին բնաջնջման վտանգի առջև կանգնեցին, և սկսվեց համընդհանուր արտագաղթ:

Որ թուրքերը իրենց հայահալած ծրագրերից չեն հրաժարվել՝ մենք ևս մեկ անգամ համոզվեցինք 2014 թ. մարտին, երբ իսլամիստները Թուրքիայի բացահայտ օժանդակությամբ գրավեցին Քեսաբը, և տեղի հայությունը ստիպված նորից տեղահանվեց Լաթաքիա քաղաք, ճիշտ է՝ հետագայում Քեսաբը հետ գրավվեց, սական վտանգը դեռ պահպանվում է:

[1] Փաշայան Ա., Հարությունյան Լ., Սիրիայի հայ համայնքը. արդի հիմնախնդիրներ, Ե., 2011թ., էջ 9:

[2] Հովհաննիսյան Ն., Մերձավոր Արևելքի և Սիրիայի հայ համայնքները և նրանց հեռանկարները, Ե., 2015, էջ 18:

[3] Թոփուզյան Հ., Սիրիայի և Լիբանանի հայկական գաղթօջախների պատմություն(1841-1946),  էջ 166:

[4] Նույն տեղում, էջ 170:

[5] Նույն տեղում, էջ 175:

[6] Բայրամյան, Ա. (1964) Ալեքսանդրետի սանջակի իրավական ստատուսը և
քաղաքական խմբավորումները (1920—1930-ական թվականներ). ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր
հասարակական գիտությունների, № 12 ., էջ 28:

[7] Նույն տեղում, էջ  29:

[8] Բայրամյան Ա., նշվ. աշխ., էջ 38-39:

[9] Longrigg S., Syria and Libanon under French Mandate, L., 1958, p. 239.

[10]  «Ժողովրդի ձայն» շաբաթաթերթ, Բեյրութ, 3 հուլիսի 1938:

[11] Թոփուզյան Հ., նշվ. աշխ., էջ 76-77:

[12] Թուրքիայի Հանրապետության պատմություն, դասագիրք, խմբ. Ռ. Սաֆրաստյանի, Ե., 2014, էջ 97:

[13] Պատմական ակնարկ Քեսաբի ու քեսաբահայության մասին, http://galatv.am/hy/culture-history/5607656/

[14] Բայրամյան Ա., նշվ. աշխ., էջ 148:

[15] Թոփուզյան Հ., Հայերի մասնակցությունը Սիրիայի և Լիբանանի ազգային-ազատագրական և դեմոկրատական շարժումներին, էջ 78-79

Akunq.net