Քարթալ շրջանի Քումլուք թաղամասում գտնվող հեքիաթային սպիտակ տունը

Ռագըփ Զարաքօլու

Էնգին Գյունայի « Քարթելլիմենի» ( Նոթաբենե հրատարակչություն, 2017) վերնագրով գիրքը կարդալիս 1970-ականների Քարթալը հիշեցի։ Աչքիս առջև գրեթե կենդանացավ երբեմնի Քարթալը, Քումլուքը, բեյրութցի մի հայ ընտանիքին պատկանած հեքիաթային սպիտակ տունը, լքված հայկական շքեղ ամառանոցը․․․

Հարուն Քարադենիզի ու նրա ընկերների կողմից ստեղծված Աշխատավորական միությունը հիշեցի։ Հետագայում միության նախագահը լինելու էր մոտակայքում գտնվող Սողանլըքի թաղապետը։
Հունիսի 15-16-ից առաջ ծխախոտի գործարանի բանվորների համար տպված ու ֆաբրիկայի առջև բաժանված «Ծխախոտի գործարանի մասին ճշմարտությունը» թերթն է մտքիս գալիս։ Ունեինք նաև «Պարտիզան» անունով տեսական թերթ։ Երբ Սունգուրլար ֆաբրիկան գրավվեց բանվորների կողմից, այնտեղ էլ «Սունգուրլարի մասին ճշմարտությունը» թերթն էր լույս տեսնում։ Հակառակ կողմում՝ Ալիբեյքյոյում էլ բանվորական մի միություն կար։
Հե՜յ գիդի, Հայդարփաշայի և Էմնինօնյուի  Յաղ ու Յեմիշ կառամատույցնե~ր։
Միևնույն ժամանակ բանվորական թաղամաս հանդիսացող Քարթալում հունիսի 15-16-ի բռնկման մասին պատմվելուց մեկ տարի անց Մահիրի, Հուսեինի, Սիբելի տան վրա հարձակումները․․․Երիտասարդ հոգիներում այս ամենի թողած հետևանքները․․․Այն  միևնույն ժամանակ զանգվածային լինչի դատաստանի կամ արդարադատության շոուի վերածված մի գործողություն էր։
Ընդամենը 100 էջանոց գիրք, բայց պատմությունը ինչպիսի՜ վարպետությամբ է ներկայացնում։ Այնպիսի զգացողություն առաջացրեց ինձ մոտ, կարծես այդ օրեր վերադարձա։ Հե՜յ, Դրագոս և նրա՝ կղզիների վրա երկարած թևեր։ Հե՜յ Սուրեյայի լողափ, հե՜յ հայկական եկեղեցի, հե՜յ  Քալամըշ գյուղ և Օմերի գյուղական սրճարան․․․ Հունիսի 15-16-ը ինչպե՜ս ազդեց մեր կյանքի վրա, Մալթեփեում Մահիրի ու Հուսեյնի վրա գործադրած ճնշումները․․․
Մենք մեր սերնդակից «ընկերներին» հուղարկավորել սկսեցինք համալսարանական տարիներից։ Առաջինը Վեդաթ Դեմիրջիօղլուին հուղարկավորեցինք։ 6-րդ նավատորմի ցույցերի ընթացքում Տեխնիկական համալսարանի տանիքի վրա հարձակվելու ժամանակ նրան պատուհանից ներքև էին գցել։  Երկրորդ հուղարկավորությունը Թայլան Օզգյուինն էր, ում կրակել էին մեջքից Ստամբուլի համալսարանի ուսանողական միության ժողովի ժամանակ։ Երկուսն էլ պետության ձեռքի գործն էր։  Հետո տեղի ունեցավ  «պարամիլիտար ուժերի» դատը Անկարայում ու Ստամբուլում։
1978 թ․ սերնդի սպանդն էլ դեռևս լիցեյում կամ միջնակարգ դպրոցում սովորելու տարիներին սկսվեց։ Մորգի սպիտակ մարմարից սեղանների վրա «ընկեր» մականշումն էին արել։ Հեշտ չէ հաղթահարել դրա առաջացրած տրավման, դեռ ավելին` դրանից հետո վերք դարձած այդ դժոխային խավարը։
1980 թ․ հեղաշրջունից մեկ ամիս առաջ, երբ Գյուլհանե այգու դիմաց գտնվող մորգ էինք գնացել, մեր երիտասարդ լրագրող ընկերոջ՝ Ռեջայի Ունալի դին ճանաչելու, կողքի սեղանին էլ Մալթեփեի օպերացիայի ժամանակ վարչապետ եղած Նիհաթ Էրիմն էր պառկած։ Իրապես նա էլ Դրագոսում էր նստում։ Ցավոք սրտի, տեղի ունեցածների շուրջ 78-ի սերունդի վկայություններից բացի, այդ ժամանակաշրջանի ողբերգությունը գեղարվեստական գրականության մեջ արտացոլող ազդեցիկ աշխատանքներ շատ քիչ են հրատարակվել։
Բանաստեղծության մեջ դա հաջողվել է անել Էմիրհան Օղուզին։ «Կրակի գողերը» և «Մինդոսի դարպասը», ըստ իս, գագաթնակետն են այս «կորցված սերնդին» հասկանալու առումով։
Էնգին Գյունայի` միևնույն ժամանակ բանաստեղծական ոճով վեպը հիմա ինձ մոտ կրկին հույս արթնացրեց։
Թուրքիայում անանուն քաղաքացիական պատերազմ էր 1971-1980 թթ․՝ իր վայրիվերումներով հանդերձ։
Սա միևնույն ժամանակ կենսատարածքի պաշտպանության համար դիմադրություն էր։ Իսկ հետնախորշերի դիմադրությունը սրա մեկ այլ դրսևորումն էր։
Երբ Ադորնոն ասում էր «Օսվենցիմից հետո բանաստեղծություն չի գրվի», նկատի ուներ այն, որ այսպիսի խորը վայրիվերումներից հետո դժվար էր գրական գործունեությամբ զբաղվել։
Նացիստական ժամանակաշրջանից հետո գերմանական գրականությանը երկար տարիներ պահանջվեց ոտքի կանգնելու համար։ Պատերազմից հետո երտասարդ հասակում մահացած Բորխերթի պատմություններով առաջին զարթոնքը եղավ, կրկին ողբերգության հիմքի վրա։  Այնուհետև ասպարեզ եկան Հենրիխ Բյոլն ու Գյունթեր Գրասսը։
Էնգին Գյունայի վարպետորեն գրված գեղարվեստական գրքի հիմքում էլ «ընկորջը» կորցնելու՝ տարիներ շարունակ ապրած ցավն է ընկած։
Մահացած ընկերներից մնացած գրքերով բացված խանութն է, նրա  խորհրդավոր տերը հնավաճառ Քարթելլին է։ Նրա՝ ծովի ու կղզիների նկատմամբ ունեցած ուժեղ կապը․․․ Փոթորիկի ժամանակ այդ տեղերում անհետանալը, Ջանի կողմից  նրան թողնված նավի մնացորդները ալիքների վրա․․․
Քարթալից Հայդարփաշա կայարան գնացող երկաթգիծն անցնում էր  հեքիաթային երկիր հեշեցնող ապարանքներ ունեցող քաղաքի երկայնքով։ Ամեն կանգառում ձախակողմյանների կամ ազգայնամոլների ենթակայության տակ գտնվող մի տարածք էինք մտնում։ Փենդիկը ազգայնականներինն է։ Մեր կանգառած Քյուչյուքյալըն էլ էր այդպես։ Սակայն Քըզըլթոփրաքն ու Գյոզթեփեն հեղափոխականներինն էին։ Քարթալը հեղափոխականներինն էր։ իսկ Մալթեփեն՝ կոնֆլիկտային էր։ Հանկարծ չսխալվե՛ք ու, «Ջումհուիյեթ» թերթը` ձեր ձեռքին, Ուսքյուդարում չշրջե՛ք։
Ջանը Մալթեփեն ազգայնականների ազդեցությունից դուրս բերելու փորձերի ժամանակ զրկվեց կյանքից։ Երաժշտության սիրահար, աշխույժ մի երիտասարդ էր։ Նա մեզ թողեց իր դաշնամուրն ու գրքերը․․․
Այդ ժամանակ մենք մնում էին Քյուչուքյալըում, որտեղ գծից վերև ազգայնականներն էին իշխում։ Մի օր հանդիպեցինք դեպի կանգառ քայլող  երիտասարդների մի խմբի։ Ժողովրդի փրկության ամսագիրն էին կարդում։ Քյուչուքյալըի ավագ դպրոցի ուսուցիչները թիկունքից արձակված կրակոցի հետևանքով սպանվել էին։ Կանգառից վերև գտնվող երզնկացիների սրճարանը հաճախակի ռմբակոծվում էր։ Արդեն ապակի չէին դնում, բավարարվում էին միայն փեղկերն իջեցնելով։ Կանգառում գտնվող մեծ սրճարանը նրանցն էր, վերջիվերջո դա էլ ռմբակոծվեց։ իսկ Չամլըք սրճարանն էլ հեղափոխականների պաշտպանության տակ էր։ Աղջիկները երկար տարիներ Մեթրիսում էին մնալու։
Իսկ հիմա այս ամենը վերապրած այս տարածքում տխրությունն է տիրում։

http://www.agos.com.tr/tr/yazi/20362/kartalin-kumluktaki-masalsi-beyaz-evi

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net