Հայերեն փոխառությունները ժամանակակից թուրքերենում

Սոնա Մինասյան

Թուրքագետ

Աշխարհի բոլոր ժողովուրդները իրենց պատմության ընթացքում կրել են բազմաթիվ փոփոխություններ, ինչը և իր ազդեցությունն է ունեցել նրանց լեզուների վրա: Բացառություն չէ նաև թուրքերենը, որ իր պատմության ընթացքում ենթարկվել է մի շարք փոփոխությունների[1]:

Թյուրքական ցեղերը Փոքր Ասիա քոչելուց հետո տեղական բնակչության հետ խառնվելու ընթացքում աստիճանաբար անցնում են նստակեցության՝ տեղացի բնակիչներից յուրացնելով երկրակեցության և նստակյաց կյանքի փորձը: Տեղացի բնակիչները ունեին բարձր նստակյաց երկրագործական մշակույթ, տնտեսության հարուստ փորձ, որը սկսեցին յուրացնել վաչկատուն անասնապահները:

Եվ, իհարկե, մշակութա-տնտեսական ասիմիլյացման գործում հաղթող էին դուրս գալիս տեղացի բնակիչները: Սակայն, ինչ վերաբերում է լեզվական ասիմիլյացիային, ապա այստեղ հաղթող էին դուրս գալիս թյուրքական բարբառները, որ ուներ մի քանի հիմնավոր պատճառներ, որոնցից գլխավորներն  էին թյուրքերի ամենից ավելի խոշոր ընդհանրություն լինելը, նրանց տիրապետող դիրքը, թուրքերենի՝ ազգամիջյան հաղորդակցության լեզու դառնալը: Բացի վերոնշյալ հիմնական պատճառներից, դա բացատրվում է նաև այն բանով, որ թյուրքական լեզուն բավական հեշտ է օտարալեզու բնակչության կողմից յուրացնելու համար, քանի որ այն հնչյունական տեսակետից պարզ է, քերականությունը ևս մեծ դժվարություն չի ներկայացնում:  Օրինակ` բայի խոնարհումը անչափ պարզ է, արմատ-հիմքը բոլոր բառերում անփոփոխ է: Դժվարություններ չկան նաև բառակազմության ժամանակ: Նույնը չի կարելի ասել Փոքր Ասիայի և Բալկանների տեղական լեզուների համար: Օրինակ, հայոց լեզուն շատ բարդ է հնչյունական և քերականական տեսակետից: Հունարենի և սլավոնական լեզուների քերականությունները նույնպես բարդ են ու դժվար՝ յուրացման համար:
Տեղական փոխառությունների շերտերը հեշտությամբ կարելի է տարբերել ժամանակակից թուրքերենում: Բառապաշարի բնագավառում այդ փոխառությունները պետք է փնտրել այն տերմինների մեջ, որոնք վերաբերում են երկրագործությանը, շինարարությանը և նստակյաց կյանքի կացարանների առանձնահատկություններին, ծովագնացությանը, ձկնորսությանը, այսինքն` այն տերմինների մեջ, որոնք բնորոշ չեն քոչվոր անասնապահների տնտեսության և մշակույթի համար: Թյուրքերը վերցրել են նաև շատ բառեր, որոնք կապված են աշխարհագրական միջավայրի, կլիմայի, կենդանական ու բուսական աշխարհի տեղական առանձնահատկությունների հետ[2]:

Ժամանակակից Թուրքիայի թուրքերեն գրական և բանավոր խոսքում տեղ գտած մի շարք բառեր գալիս են հենց այդ ժամանակներից: Սրանց մի մասը հունարենից են, երեք հինգերորդն էլ` հայերենից[3]:

Փոխառությունները բառեր են, որոնք վերցվելով մեկ այլ՝ աղբյուր լեզվից, յուրացվում են տվյալ լեզվով խոսողների կողմից: Փոխառությունները կարող են կատարվել երկու ուղղությամբ՝ և՛ դեպի փոխառու, և՛ դեպի փոխատու, ինչպես օրինակ թուրքերենի և հայերենի դեպքում է:  Բայց երբեմն կարող են լինել անհամաչափություններ. մի լեզուն կարող է ավելի շատ բառեր փոխառել, քան՝ մյուսը: Այս պարագայում աղբյուր լեզվի հասարակությունն ունի ուժի, հեղինակության կամ էլ հարստության առավելություն, որն էլ այդ մտքերն ու առարկաները դարձնում է ցանկալի և օգտակար փոխառվող լեզվի համար:

Թուրքերեն գրական լեզվի բառապաշարը բաղկացած է երկու մեծ բաժիններից՝ բուն թուրքական բառեր և փոխառյալ բառեր:  Թուրքերեն լեզվի բառապաշարում հիմնական բառային ֆոնդի մեծ մասը թյուրքական է, օրինակ, մարդու մարմնի մասերը և օրգանները, գերազանցապես թյուրքական են ազգակցության եզրույթները, թռչունների ու կենդանիների անունները, բոլոր թվականները, բացի նոր ժամանակներում փոխառված միլիարդ (milyar) և միլիոն (milyon) բառերից, ինչպես նաև` շարժում ցույց տվող գրեթե բոլոր բայերը, բազմաթիվ ածականներ, երկնային լուսատուների շատ անուններ: Այսպիսին է թուրքերենի թյուրքական  շերտը, որն այդ լեզվի հիմնական և գլխավոր բառաշերտն է: Սակայն թուրքերի կողմից էթնիկական  ասիմիլյացման պրոցեսում (իսկ էթնիկական ասիմիլյացիայի հիմքը հենց լեզվական ասիմիլյացիան է)  նրանց լեզվի մեջ շատ բան է մտել ասիմիլյացված խմբերի լեզուներից[4]:

Թուրքերենն իր պատմության ընթացքում շփումներ է ունեցել շատ լեզուների հետ, որոնցից ինչպես վերցրել, այնպես էլ այդ լեզուներին տվել է մի շարք բառեր և լեզվական այլ տարրեր: Համաձայն որոշ ուսումնասիրությունների, թուրքերենը բառեր փոխառելով շուրջ 20 լեզուներից, մոտ 30 լեզուների համար էլ դարձել է փոխատու լեզու: Թուրքերենը փոխատու լեզու է հանդիսացել չինարենի, պարսկերենի, արաբերենի, հայերենի, հունգարերենի, ֆիններենի, բուլղարերենի, չեխերենի, ռումիներենի, իտալերենի, հունարենի, գերմաներենի, անգլերենի և այլ լեզուների համար[5]:  Թուրքերենում կան փոխառություններ արաբերենից, պարսկերենից, հունարենից, իտալերենից, ֆրանսերենից, գերմաներենից, անգլերենից, ռուսերենից, հայերենից և այլ լեզուներից:

Թուրքերենը միշտ ձգտել է չենթարկվել հայերենի ազդեցությանը: Սակայն այսպիսի տպավորությունն առերևույթ է և խաբուսիկ: Որքան էլ թուրքերենը խուսափել է հայերենից բառեր, եզրեր փոխառնելուց և, երբ փոխառության անհրաժեշտություն է եղել, առաջին հերթին դիմել է արաբերենին և պարսկերենին, բայց, այնուամենայնիվ, նրան չի հաջողվել զերծ մնալ հայերենի ազդեցությունից, և այսօր գրական թուրքերենում և նրա բարբառներում 1500-ից ավելի հայերեն բառեր կան, զգալի մասն էլ անփոխարինելի է այլ համարժեքներով: Բազմաթիվ հայերեն բառեր գրանցվել են թուրքերենի բառարաններում, բայց հաճախ չի նշվել այդ բառերի հայկական ծագումը: Գրական թուրքերենի բառարաններում նշվող բառերի թիվը 50-60-ից չի անցնում, միչդեռ դրանք շատ ավելին են[6]:

Թուրքերենում հայերեն փոխառությունների  վերաբերյալ կան բազմաթիվ հոդվածներ և ուսումնասիրություններ, որոնք իրականացվել են և՛ հայ, և՛օտարազգի նշանավոր գիտնականների կողմից: Հայկական իրականության մեջ նման ուսումնասիրություն իրականացնելու առաջին քայլը պատկանում է ականավոր լեզվաբան  Հր. Աճառյանին: Նա իր «Հայերեն արմատական բառարանի» Ե գլխում գրում է, որ այդ բաժինն իր գրքի ամենայուրահատուկ մասն է, որի նպատակն է պարզել հայերենի ազդեցությունը շրջակա օտար լեզուների վրա:[7]:

Հր. Աճառյանը  ձեռնամուխ լինելով թուրքերենում առկա հայերեն բառերի որոնման գործին` նախ և առաջ սկսում է և՛ հայերենում, և՛ թուրքերենում առկա ընդհանուր բառերը փնտրել նաև ալթայան լեզվախմբում: Ալթայան լեզուներում թուրքերեն ընդհանուր բառերի բացակայությունը հիմքեր էր տալիս կարծելու, որ այդ բառերը հայերենից կամ էլ հայերենի միջնորդությամբ են փոխանցվել թուրքերենին: Այս հարցը պարզելը կարևոր էր մեկ այլ տեսանկյունից ևս. թուրքերենը տարածված էր մինչև Եվրոպա, և շատ մեծ էր հավանականությունը, որ այն հայերենից վերցրած բառերի համար կարող էր դառնալ փոխանցող օղակ եվրոպական լեզուներին: Այսպիսով, Հր. Աճառյանը կոչ է անում գավառական բանահավաքներին` հավաքել և հրատարակել հայկական գավառներում թուրք և թուրքախոս ժողովուրդների կողմից գործածվող հայերեն բառերը:  Հետագայում ոչ շատ թվով հայ բանահավաքներ նրանց կողմից գործածվող հայերեն բառերը սկսում են հավաքել և մի քանի պարբերականներում` այդ թվում` «Յուշարձան», «Արևելք»,  «Ծաղիկ» և այլն, տպագրել մի քանի հարյուր բառերի ցուցակներ[8]:

«Բիւրակն» ամսագրի 1898թ. 34-35 համարում տպագրվում է ևս մեկ հոդված` «Հայերէնէ փոխառեալ բառեր թուրքերենի մեջ վերնագրով», որտեղ արդեն ներկայացվում է բառերի ցուցակ, որը կազմվել է 1887-1889թթ. ընթացքում Կարինի շրջակայքում և, մասնավորապես, Թորթումի կայմակամությունում (գավառապետարան-Ակունքի խմբ.) կատարված հետազոտությունների արդյունքում: Ցուցակից ներկայացնենք մի քանի բառ.

arıstuğ-առաստաղ

april-ապրիլ ամիսը

ander gala-անտեր մնա՝ անեծքի տեսակ

ahcik-աղջիկ

bızez-բզեզ

boçik-պոչիկ

evelik pancarı-ավելուկի բանջար[9]:

Օտար լեզվաբաններից թուրքերենում հայերենից փոխառյալ բառերի ուսումնասիրությամբ զբաղվողների մեջ ամենանշանակալի և ընդգրկուն աշխատությամբ հանդես է եկել իսլամի և թուրքերենի ուսումնասիրությամբ զբաղվող պրոֆեսոր Ռ. Դանկոֆը՝ «Հայերեն փոխառյալ բառեր թուրքերենում» (“Armenian loanwords in Turkish”) ուսումնասիրությամբ, որը ներառում է իր և իր նախորդների կողմից նկատված բազմաթիվ բառեր: Ինչպես նշում է Հ. Էրենը, Ռ. Դանկոֆի վերոհիշյալ աշխատութունը արժեքավոր ներդրում է թուրքերեն լեզվի բնագավառում [10]:

Ռ. Դանկոֆը նշում է, որ միշտ չէ, որ հեշտ է պարզել՝ թուրքերեն բառը փոխ է առնված հայերենից, թե՝ ոչ: Նրա հիմնական ժողովածուն ընդգրկում է 806 բառ, որոնք գտնվում են վերոնշյալ գրքում, և հիմնականում հավաստի են, քանի որ հեղինակը բերում է արժանահավատ փաստեր:

Որոշելու համար, թե արդյոք թուրքերեն բառը հայերենից փոխառյալ է, թե ոչ, օգնության են գալիս հայկական ձևաբանական նշանները: Դանկոֆը իր ժողովածուի համար առանձնացրել է դրանցից մի քանիսը, այդ թվում և ժխտական նախածանց –ան, (-ապ), որ լայն տարածում ունի հայերենում, առկա է անգութ (ankut), անարատ (anarat), անտեր (ander), ապուշ (abuş), անգետ (anget) բառերի սկզբում: Հետևյալ վերջածանցները նույնպես առկա են հետևյալ թուրքերեն  բառերում .

-ag(ak)- lambak, լամբակ (կանթին կապված պարան)

-an- laran, şaran, tapan

-eni- mormeni (böğürtlen-մոշ)

-noc-  kökneç, veznoc

-ot-karot, kosot, telot և այլն[11]:

Ռ. Դանկոֆի ժողովածուի մեջ ամենաշատ ներկայացվածը փոքրացնող ik մասնիկն է: Երբեմն հենց միայն այս վերջածանցի առկայությունը տեղիք է տալիս մտածելու, որ թուրքերեն բառը  հայերեն փոխառություն է:

Այժմ մի փոքր անդրադարձ կատարենք նաև տեղանուններին:
Ու. Բլեզինգը մանրակրկիտ քննությամբ վերլուծել է մի շարք տեղանունների կառուցվածքը և ի հայտ է բերել այնպիսի տեղանվանակերտ ածանցներ, որոնցից են՝ –եր– Գալեր (կալ-եր), ուտ– Գաղնուտ, Կոյդուտ (կաղին-ուտ), Բոգուտ (բոգի-ուտ), հովիտ– Մեցօվիտ (մեծ-հովիտ), Սոխովիտ (սոխ-հովիտ), ավոր-Մեղվոր/Մեյվոր (Մեղր-ավոր), Ծմակդափ (ծմակ-տափ)[12]:

ԳՐԱԿԱՆ ԹՈՒՐՔԵՐԵՆՈՒՄ ՏԵՂ ԳՏԱԾ ՀԱՅԵՐԵՆ ՓՈԽԱՌՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ 

ագռավ > grav, gravgrav – կապույտ ագռավ

ադէ, ատէ > ade- մայր, քույր

ալար (դանդաղություն, ծուլություն), ալարկոտ > alagot- ծույլ

ալոճ > aluç, aloç

ակօս > agos, hagos, eğez, egos

ահա, ահան, հա, ըհը, ըհըն > aha, ahan, ıhı, ıhın

աղբ > aghbun, ahbun, ahpun, ahbin, ahb

աղջիկ, աղիջ > ağic, ahçık, hahçık. հայ կամ ռուս աղջիկ:

այս/այսահար > eysi/aysar. դև, սատանա: Անձ, որի բնավորությունը, կարծում են, թե փոփոխվում է լուսնի ազդեցությամբ:

այր > ayr

արատ > arat, անարատ > anarat, anarad

անանուխ >annık, ananux, annux, anux-նանէ, նանա

անդունդ > tantun. սպանել, մեռցնել կամ փորձանքի ենթարկել իմաստներով օգտագործվում է միայն «tantuna gitmek»` «թանթունի գնալ»  (անդունդը ընկնել) դարձվածքում:

անիծ > anız. անիծ, ոջիլ, հունձից հետո մնացած խոզանների, դրանց վրա գոյացող և մարդկային մարմնի վրա քոր առաջացնող փոքր միջատ:

անիծած > anizaz- ինքնագլուխ, անպիտան

անուշ > anuş, anoş.  սիրելի, քաղցր, մտերիմ: Bir az daha, anoş, dedi Dilan: Մի քիչ էլ համբերի, անոշ,-ասաց Դիլանը:

աշտարակ > astarak- բարձր տեղ

աչո, աչոն > aço, açon, aco, aca – աղջիկ, քույրիկ

աստուած, աստված > asvas- աստված

ապրիլ > abrıl, abrel, aprul-ապրիլ ամիսը

ապրիլ, ապրիս > abris- ապրես, կեցցես

ապուր > աբուր. apur, abur, պաղապուր > bağabar, հացապուր > hasabır, օգտագործվում է «աբուր-ջուբուր» արտահայտության մեջ՝ խառնիխուռն կերված բաներ, տեղի անտեղի խոսք՝ գործ, արարք իմաստներով: «Çocuklara abur cubur yedirmekten sakınmalı» «Անհրաժեշտ է զգուշանալ երեխաներին աբուր-ջուբուր կերցնելուց»:

առաստաղ > հ.ծ.բ. arıstak, arustak, arısdah

առնետ > arnet-մեծ մուկ

ավանակ > avanak, հ.ծ.բ. նշանակում է քուռակ. փխբ.` հեշտ խաբվող, միամիտ, անբան:

բադիկ > badik. բադի, սագի և նման հավազգիների ճուտ, ձագ:

բակ >peg, pag, pağ, peğ

բախտավոր > bahdavar, bahtavar- բախտավոր, հաջողակ

բազուկ > pazı, pezik ճակընդեղի տերև: «Bostan pezik değil mi?/Yürek ezik değil mi?»: «Սա բազուկի բանջարանոց չէ/ Իսկ իմ սիրտը տրտում չէ՞»:

բանջար > h.ծ.բ. bancar, pencer, pancar

բաղարջ > pağaç

բամբակ > pampah, pampik, panpığ

բարեկենդան > barekendan, p’argendank’, pengerdenk (Կայսերի), pärgendänk (Թոքատ)

բերդ > pert

բորբոս > pırpoz, porpuz (Էրզրում, Կարս)

բոյն (բուն) > pin

բոշայ > poşa

բոց > pos, poslamak, poç

բութ, բթանալ > put olmak- սուր մի բանի ծայրը կոտրել, բթացնել,  pit- ծայրը բութ

բուռ > pur, bur, bor, por

բուք > puk, pük

բրուտ > purut- հողից պատրաստված ամանեղեն, կավե փոքրիկ աման

գաթա > kete. յուղալի, խմորով կամ առանց խմորի պատրաստված և մոխրի վրա եփվող կարկանդակ: «Kete: ekşimiş veya ekşimemiş hamurdan yapılan bir çeşit çörek»: «Գաթան թթու կամ անթթու խմորով պատրաստվող մի տեսակ կարկանդակ է»:

գազար > gezer

գերան > keran, keren

գնդակ > kındak

գոգնոց > kökneç

գոմեշ > kömüş, gömüş/gümüş. թուրքերեն հոմանիշն է manda, tomba, domba

գոմ > köm, kom

գտակ, գդակ > kedak

գութան > քութան. «մեծ արոր»: «Nasıl kotan hopu toprağı yararak eveliğin kökünü ezer, çıkarır, beyliğn de öyle kökünü kazıp çıkarmak gerekir»: «Ինչպես որ գութանի խոփը հողը ճեղքում է և ավելուկն իր արմատով տրորում, պոկում է, նույն կերպ անհրաժեշտ է բեյերի արմատը փորել, տեղից շպրտել»: Այս մի նախադասության մեջ օգտագործվել է երեք հայերեն բառ, որից միայն գութան բառն է համարվում գրական փոխառություն:

գունդ > günd

դարակ > terek, հ.ծ.բ. դարան, գզրոց նշանակությամբ:

դատարկ > derdek, terdek

եկաւ > egav, egav etmek

եղբայր> հ.ծ.բ., ahbar, ahbarik, abarik, abar

զիբիլ, զըբիլ, զիպիլ > zibil

թագավոր > հ.ծ.բ. tekfur.

թամադա > tamada

թաշտ, թեշտ > deşt

թել > թել. հ.ծ.բ. նշանակում է՝ դերձան, մետաղե լար «Telis bitkisel tellerden seyrek örülü büyük torba»: «Թաղիսը թաղիք բուսական թելերից ցանցառ կերպով հյուսված մեծ տոպրակ է»:
թոռն > torun

թոք > tokuş etmek-հազալ

ժամկոչ > zangoç, zangoş, camgöz,  հ.ծ.բ. «Zangoç çanın iplerini çektiği için»: «Ժամկոչ է, քանի որ զանգի պարաններն է քաշում»: «Jamgoç Varujan’ın geldiğini gördü»: «Տեսավ, որ ժամկոչ Վարուժանն է գալիս»:

խազ, խազել > haz, hazlamak, hizik

խանութ > hanot, hanhut, anut, anüt, anutçu

խաչ > հ.ծ.բ. haç. Պատմական երկերում օգտագործվում է «haçlı seferleri» «Խաչակիրների արշավանքներ», իսկ գավառներում խաչերկաթ > haçirget բառը:

խաչերկաթ > haçırkat, haçırget

խարդախ > herdıyh

խենթ > hent, hınt

խնձոր > henço(y)ik

կարմիր (ջուր) > garmir cur (Argo) -գինի

կոլոտ > golot, kolut

կոտոշ > հ.ծ.բ kodoş, kuduş-եղջյուր և փխբ. կավատ:

հակառակորդ > հ.ծ.բ. hagaragort. Բռնավոր, դավաճան. բեմում՝ ախոյանի դերով հանդես եկող դերասան:

հատիկ > hedik. խաշած ցորեն:

ճակնդեղ > çünkündür- բանջար:

ճերմակջուր > հ.ծ.բ. cermakçur (Argo) օղի նշանակությամբ:

ճերմակ > carmak, çermak

մայիս > mayıs. մայիս ամիսը:

մուրճ > հ.ծ.բ. murç, morç

շալակ > şelek

ոսկի > oski

չիր > çir ծիրանի, սալորի նման մրգերի չորացրածը:

պառավ > barav

պար > bar

ջերմուկ > հ.ծ.բ. çermik

ջրհորդան > հ.ծ.բ. çörten

վարպետ > barbet

տաշտ > teşt, deşt

տասնհինգ  > հ.ծ.բ. dasnik, tasnik- կավատ:

փեթակ > petek

փոթ > հ.ծ.բ. pot –հագուստի ծալք:

քավոր > kirve, kirv                      

[1] F. Korkmaz, “Alıntı Kelimelerin Türkçeleşme Sürecinde Bazı Arapça Kelimelerin Görev Değişikliğine Uğraması Üzerine”, İlmi Araştırmalar, İstanbul, Gökkubbe, 2007, s. 104, http://dergipark.gov.tr/download/article-file/73604

[2]Դ. Երեմեև, «Թուրքերի ծագումը», Երևան, «Հայաստան», 1975,  էջ 303-305:

[3] Z. Korkmaz, “Türkiye Türkçesinde Yazı Diline Girmiş Günlük Yaşamla İlgili Alıntı Sözler ve Ekler”,  s. 119 http://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20DILI/zeynep_korkmaz_turkiye_turkcesi_yazi_diline_girmis_sozler_ekler.pdf

[4]Դ. Երեմեև, «Թուրքերի ծագումը», Երևան, «Հայաստան», 1975,  էջ 300:

[5]S. Er, “Dillerde Kelime Alışverişi ve Türkçe”, http://www.moraldunyasi.com/501-14-0-dillerde_kelime_alisverisi_ve_turkce.html (25.03.2017)

[6] Ն. Մկրտչյան, «Հայերենից փոխառյալ բառեր արդի թուրքերենի բարբառներում», Երևան, «Ասողիկ», 2007թ., էջ 8:

[7] Հր. Աճառյան, «Հայերեն արմատական բառարան», Երևան, «ԵՊՀ հրատ.», 1926թ., էջ 25:

[8] Ն. Մկրտչյան, նշված աշխ., էջ 4-5:

[9] Բեւեռագիր, «Հայերէնէ փոխառեալ բառեր թուրքերէնի մեջ», «Բիւրակն», №34-35, Կ. Պոլիս, 1898թ., էջ 626-628:

[10] H. Eren, “Türkçedeki Ermenice Alıntılar Üzerine”, “Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi”, 1995, C: 1995/II, S: 524, s. 860, http://www.tdk.gov.tr/images/css/TDD/1995s524/1995s524_00_02_H_EREN.pdf

[11] R. Dankoff, “Armenian Loanwords in Turkish”, Wiesbaden, “Harrassowitz”, 1995, p. 9-10:

[12] Հր. Աճառյան, «Հայերեն արմատական բառարան», Երևան, «ԵՊՀ հրատ.», 1926թ., էջ 11-12:

Akunq.net