Մարտի 8-ի կապակցությամբ. «Թուրքիայում հայ կին գիտնականները»

Աիդա Էրբալ

Որքան էլ դժվար լինի նյութերը կարճ ժամանակում երեք լեզվով ներկայացնելը, այնուամենայնիվ Թուրքիայի հայ գիտնական կանանց մասին նյութն առիթ հանդիսացավ, որ աշխատենք մեր հին ընկերների հետ, ինչպես նաև` նոր ընկերներ ձեռք բերենք։ Գրող ու թարգմանիչ Թովմաս Թերզյանը վերջին հինգ տարիներին տարբեր աղբյուրներից հրատարակված կամ հրատարակման արժանի նյութերն է ներկայացրել: Հենց նա էլ մեզ  ծանոթացրել է բժշկագետ և բժիշկ Շերեֆ Էթքերի գործերի հետ։ Էթքերի հոդվածների/գրքերի միջոցով էլ տեղեկացանք ոչ միայն օսմանահպատակ հայերի, այլև՝ Թուրքիայի առաջին կին բժիշկ Զարուհի Քավալջըյանի մասին։ Քավալջըյանի կյանքի պատմությունը կարևոր է նաև այն առումով, որ լույս է սփռում որոշ դասակարգից ելած ու կայսրության կրթված կանանց շարքերում եղած հայ կանանց աշխատանքային իրավունքի ու պայմանների վրա։ Կրկին Էթքեր/Թերզիյանի միջոցով ծանոթացանք կայսրության երկրորդ հայտնի կին բժիշկ Օֆելյա Ներկարարյանի կյանքի պատմությանը, ինչպես նաև՝ Կարմիր խաչի տնօրեն ու 1920-ական թթ․ Յեդիքուլեի Սուրբ Փրկիչ հիվանդանոցի Ազգային մեծ ժողովի կողմից  ղեկավար խորհրդի անդամ նշանակված ու երկար տարիներ միակ կին անդամը եղած բուժքույր Մարի(ե) Ստամբուլյանի (Իսթամբուլյանի) կյանքին։  

«Օսմանյան առողջապահական ծառայության գործում հայերի ու Սուրբ Փրկիչ հայկական հիվանդանոցի պատմությունը» գրքում Մարի Իսթամբուլյանի մասին տեղեկություն փնտրելիս Արսեն Յարմանը կրկին հիշեցրեց մեզ, որ հատկապես այդ ժամանակաշրջանում հիվանդանոցը քաղաքական ու տնտեսական մեծ դժվարությունների միջով է անցել։ Մարի Իսթամբուլյանը այդ տարիներին բարձրագույն կրթություն ստացած բացառիկ բուժքույրերից է, ու հնարավոր է, որպես ղեկավար աշխատած միակ կինն է եղել, սակայն մեծ է հավանականությունը, որ նա միակ բարձրագույն բուժքույրական կրթություն ստացած հայ կինը չի եղել։ Օրինակ՝ Ադափազարի ամերիկյան օրիորդաց լիցեյի տարեգրքում առաջինը բուժքույրական կրթություն ստացած մի Սուրբիկ Վոսքուեմադա անունով աղջկա մասին տվյալ կա, սակայն նրա կենսագրական  տվյալները դեռևս չունենք։
Նմանապես, Յարմանի գրքում առկա և կենսագրական ու կրթական մանրամասն տվյալները դեռևս անհայտ, 1900-1920 թթ․ Մարաշում մանկաբարձություն արած Դուդու Ջարըջըյանին, Մարաշի թուրքական հիվանդանոցում նույն տարիներին աշխատած Էլմասոլ Սուլթանյանին, Ավանոսի լեռներում գտնվող գերմանական հիվանդանոցներում 1919 թ․ տվյալներով բուժքույր աշխատած Միլիամ (Ռոզ) Քուրդողլյանին, Կենտրոնում գտնվող Անի Թրէյսի Հիգս հիվանդանոցում աշխատած դեռ քանի՜ հայ բուժքույրեր էլ կան, ում անունները պետք է ներառել  ժամանակի առաջադեմ կանանց շարքում։

Այս նյութը պատրաստելու շրջանակներում տարիներ շարունակ միմյանց չգրած հին ընկերների՝ սիրելի Արսեն Յարմանի, Գրիգոր Դյոշեմեջիյանի և Նուրհան Բեջիդյանի հետ երկար քննարկումների և մտքերի փոխանակությամբ հանդես գալու հնարավորություն ունեցանք։ Օսմանյան կայսրությունում բնակվող հայերի ու բժշկության գծով պատմաբան Արսեն Յարմանը մեր կողմից հնչեցված ցանկացած հարցի պատասխան տվեց, միևնույն ժամանակ լրացուցիչ նյութեր ուղարկեց և գալիք մարտի 8-երի համար ոգևորեց մեզ։

Ինչպես հայտնի է, Թուրքիայում որևէ ոլորտում առաջինը լինելու հարցը, պատմագրության խնդիր լինելով հանդերձ, մոտիկից կապված է նաև այն հարցերի հետ, որ պատմագրությունը զերծ մնա ազգայնամոլությունից, և որ նորագույն պատմության դեպքում հստակեցվի, թե տվյալ դեպքն առնչվո՞ւմ է նաև ներկային, թե՞ մնացել է անցյալում:

Այսպես, ընդհանուր առմամբ, քեմալիստական պատմագրության մեջ և «նման ակադեմիական պատմագրությունից օգտված» մամուլի հրապարակումներում Թուրքիայի պատմության մեջ առաջիններին որոշելիս Օսմանյան կայսրությունում ապրած ու գործած անհատներին հաշվի չառնելու, ինչպես նաև հանրապետության պատմությունը մեծապես որպես մուսուլման թուրքերի պատմություն ներկայացնելու միտում կա։ Վերջերս այդ միտումից անկախ՝ կանանց մասին ուսումնասիրություններ են արվել, համապատասխան թանգարաններում ու գրադարանների հավաքածուներում, ցուցահանդեսներում ու հրապարակումներում և՛ կայսրության, և՛ հանրապետության տարիներին տարբեր էթնո-կրոնական պատկանելիություն ունեցող կանանց պատմությունն էլ են փորձել ներառել, սակայն, ափսոս, որ  սրանք  բավականաչափ տարածված չեն, որ կարողանան ուղղել հիմնականում մեդիայում մեծ տարածում գտած սխալները։

Այս տեսակ պատմագրության կողմից տարածված հայտնի մի օրինակ է այն, որ Յըլմազ Օզդիլի կողմից շրջանառության մեջ է մտել այն պնդումը, թե Թուրքիայի առաջին կին ատամնաբույժը եղել է Ստամբուլի համալսարանի՝ 1936 թ․  շրջանավարտ Ֆերդանե Բոզդողանը։ Ավելի ուշ այս սխալ տեղեկությունը մամլո խոսնակի ու նրա ասածը հիմք ընդունած տասնյակ թերթերի միջոցով տարածվել է։ Եղել են որոշ թերթեր, որոնք  ճշտել են ու գրել, որ Թուրքիայում առաջին կին ատամնաբույժը եղել է  տիկին Շազիյե Յուսուֆը։ 1926 թ․ հուլիսի 20-ին Ջումհուրիյեթ թերթը, այս տեղեկության համաձայն, գրում է, որ Շազիյե Յուսուֆը դիպլոմ ունեցած առաջին կինն ատամնաբույժն է եղել։

Այն պատճառով, որ Օսմանյան կայսրությունում ու հանրապետական տարիներին առաջին կին ատամնաբույժի հարցը դեռևս լուծված չէ, պետք է այս ուսումնասիրության մեջ ներառել նաև հայ, հույն, հրեա քուրդ և այլոց պատմությունները․ հստակ է, որ այդ ժամանակաշրջանում երկրի միակ ատամնաբուժության դպրոցը համավող Ստամբուլի համալսարանի առաջին կին շրջանավարտը Ֆերդանե Բոզդողանը չի եղել, որը հենց նյութում էլ ապացուցված է։  Քեզանը ստորև տրված տեղեկությունների լույսի ներքո նշում է, որ պարզ է նաև այն, որ Columbia Teachers’ College-ում կրթություն ստացած Էսման Դենիզն էլ առաջին բարձրագույն կրթություն ստացած բուժքույրը չի եղել։
Ստամբուլի համալսարանի ատամնաբուժական ֆակուլտետի առաջին հայ կին շրջանավարտների վերաբերյալ Արսեն Յարմանի տված ակնարկի ու Նուրհան Բեդիջյանի և Գրիգոր Դյոշեմեջյանի ամբողջացմամբ երկու կենսագրական ևս հասանելի դարձավ մեզ։ Այսպիսով, դեռևս Ստամբուլի համալսարան ընդունված և 1934 թ․ ավարտած առաջին երեք կին ատամնաբույժները Վերժին Դյոշեմեջյանը, Հասմիկ Բեջիդյանն ու Մաննիկ Յազմաջյանն են եղել։ Այս տեղեկությունները ստանալու, ինչպես նաև նյութի, ու վերջինիս երկու լեզուներով թարգմանություններով այս համարն այսքան կարճ ժամանակում պատրաստելու գործում մեզ օգնելու համար շնորհակալություն ենք հայտնում դոկ․ Վերժին Դյոշեմեջյանի տղային՝ Գրիգոր Դյոշեմեջյանին ու դոկ․ Հասմիկ Բեջիդյանի տղային՝ Նուրհան Բեջիդյանին։  Իրենց մայրերով ինչքան էլ հպարտանան՝ քիչ է։ Սյունակաշարը պատրաստելու ժամանակ իմացանք նաև, որ Դյոշեմեջիյանն և Բեջիդյանը միևնույն ժամանակ Թուրքիայում առաջիններից են եղել, որ սովորել են  օրթոպեդիա։ Դոկ․ Մաննիկ Յազմաջըյանի պատմությանն այս անգամ չկարողացանք գտնել։ Մեր ընթերցողներին խնդրում ենք, եթե  նրան կամ նրա ընտանիքին ճանաչողներ լինեն, գրեն contact@hyetert.org հասցեով։

Այս համարում կրկին Արսեն Յարմանի միջոցով տեղեկություն ստացանք  ժամանակի մաթեմատիկայի պատվարժան դոկտորներից Հերմինե Գալուստյանի մասին, ում պատմությունը փորփրելով ու նման նեղ ժամանակում ձեռքի տակ եղած սահմանափակ հնարավորություններով կարողացանք տեղեկություններ գտնել Թուրքիայում մաթեմատիկայի առաջին կին դոկտոր Մարի Փարիս Փիշմիշի մասին։

https://hyetert.org/2018/03/08/8-mart-turkiyenin-ermeni-bilim-kadinlari-dosyasi/