Լքյալ գույքի հարցի արծարծումը` ըստ երիտթուրքերի դատավարությունների փաստաթղթերի (1919-1921 թթ.)

Մելինե Անումյան

Թուրքագետ, պատմական գիտությունների թեկնածու

Հոդվածը, որպես զեկուցում, ներկայացվել է 2018 թ. մարտի 16-ին ՀՀ Սփյուռքի նախարարությունում տեղի ունեցած «ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՃԱՌՈՎ ՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ԿՐԱԾ ՆՅՈՒԹԱԿԱՆ ՎՆԱՍՆԵՐԸ. «ԼՔՅԱԼ ԳՈՒՅՔ» ԵՎ ՀԱՅՐԵՆԱԶՐԿՈՒՄ» ԽՈՐԱԳՐՈՎ ԳԻՏԱԺՈՂՈՎԻն:

1919-1920 թթ. Ստամբուլի ռազմական արտակարգ ատյաններում քննված երիտթուրքերի դատավարությունների 5 հիմնական մեղադրանքներից 2-ը վերաբերում էին տնտեսական չարաշահումներ թույլ տալու և սև շուկայում գործունեություն ծավալելու փաստերին: 1919-1921 թթ. հայերի տեղահանության և կոտորածների մեղադրանքով հարուցված դատական գործերի ընթացքում արծարծված էական հարցերից էին նաև հայերի ունեցվածքի կողոպտմանը և Լքյալ գույքի հանձնաժողովների գործունեությանն առնչվող խնդիրները:

Հարկ է նշել, որ նախքան դատավարությունը` դեռ 1918 թ. հոկտեմբերի 28-ին օսմանյան խորհրդարանում տեղի ունեցած քննարկումների ընթացքում, Դիվանիյե (Օսմանյան կայսրությանը պատկանած շրջաններից մեկն է, որ ներկայում գտնվում է Իրաքում) շրջանից ընտրված պատգամավոր Ֆուադը 10 կետից բաղկացած մի առաջարկ էր ներկայացրել խորհրդարանին, որը քննարկվել էր նույն տարվա նոյեմբերի 4-ին: Սույն առաջարկով պահանջվում էր դատելու նպատակով Օսմանյան պետության Բարձրագույն ատյանին հանձնել Սայիթ Հալիմ և Թալեաթ փաշաների վարչակազմերի անդամներին: Առաջարկի 5-րդ և 10-րդ կետերն ուղղակիորեն անդրադառնում էին հայերի կոտորածների և գույքի կողոպտման փաստերին: Այս առաջարկի հիման վրա կազմավորվել էր օսմանյան խորհրդարանի Հինգերորդ հանձնախումբը, որը հարցաքննել էր այդ երկու կառավարությունների այն բոլոր անդամներին, ովքեր չէին կարողացել փախչել երկրից: Այսպես՝ 1918 թ. հոկտեմբերի 24-26-ը տեղի ունեցած հարցաքննության ժամանակ նախկին Ֆինանսների նախարար Ջավիդը փորձել էր խուսափել պատասխանատվությունից` ընդգծելով, թե «Հայերի գույքին վերաբերող օրենքների և հրահանգների կիրառման ընթացքում հիմնականում գործել են` ընդհանուր գաղափարով շարժվելով»:

Հայերի և հույների լքյալ գույքի հարցը օսմանյան խորհրդարանում քննարկվել էր նաև 1918 թ. հոկտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին տեղի ունեցած այլ նիստերում: Այսպես՝ 1918 թ. նոյեմբերի սկզբներին խորհրդարանի օրակարգ էր բերվել 1915 թ. սեպտեմբերի 26-ին ընդունված Լքյալ գույքի մասին ժամանակավոր օրենքի հարցը, որի առնչությամբ խորհրդարանում ելույթ ունեցած ներքին գործերի նախարար Ֆեհմին շեշտելով, թե սույն օրենքը ժամանակավրեպ է, պահանջել էր վերացնել այն:

Իսկ 1918 թ. նոյեմբերի 2-ին օսմանյան խորհրդարանի հայ պատգամավորներ Մատթևոս Նալբանդյանը, Օնիկ Իհսանը, Տիգրան Պարսամյանը և ուրիշներ հանդես էին եկել մեկ այլ առաջարկով, համաձայն որի` պահանջվում էր վերացնել երիտթուրքական իշխանությունների կողմից 1915 թ. մայիսի 27-ին ընդունված Տեղահանության և նույն տարվա սեպտեմբերի 26-ին կայացված [լքյալ գույքի] Լուծարման մասին օրենքները, որոնք ըստ էության հակասում էին Սահմանադրությանը: Սույն հարցապնդմանն ի պատասխան` ներքին գործերի նախարար Ֆեթհին խոստացել էր փուլային տարբերակով լուծել այդ հարցը: Սակայն վարչապետ Ահմեթ Իզզեթի կառավարության կյանքը ընդամենը մեկ ամիս էր տևել: Նրան փոխարինած Թևֆիկ փաշայի կառավարությունն իր ծրագիրը խորհրդարանին էր ներկայացրել 1918 թ. հոկտեմբերի 18-ին: Նոր կառավարության ծրագրում նաև ընդգրկված էին խորհրդարանում արված վերոհիշյալ առաջարկները: Բայց և այնպես, այս վարչակազմը նույնպես երկար կյանք չէր ունենալու. այն, խորհրդարանի կողմից վստահության քվե ստանալուց հետո, գործելու էր մինչև 1919 թ. հունվար ամիսը, իսկ վերոնշյալ առաջարկներն ու հարցապնդումներն այդպես էլ մնալու էին միայն օսմանյան մեջլիսի արձանագրություններում…

Ուշագրավ է, որ այս հարցն արծարծվել է նաև օսմանյան սենատում, որի` 1919 թ. դեկտեմբերի 9-ին կայացած նիստում սենատի նախագահ Ահմեդ Ռըզան առաջարկ է ներկայացրել` «Ամբողջ Օսմանյան կայսրության հպատակների դեմ իրագործված անարդարությունների և մասնավոր հանցագործությունների կապակցությամբ հետաքննություն սկսելու» վերաբերյալ:

Օսմանյան խորհրդարանի երկու պալատներում տեղի ունեցած այս քննարկումներից հետո Օսմանյան պետության Նախարարների խորհուրդը, 1918 թ. դեկտեմբերի 12-ին և 14-ին կայացված որոշման համաձայն, նախարարություններին հաղորդում է [հայերի] տեղահանության ժամանակ ոճիր գործած անձանց դեմ հետաքննություն սկսելու հրահանգը: Գլխավոր համարվող` երիտթուրքերի կուսակցության և կառավարության անդամների դատաքննությունն սկսում է 1919 թ. ապրիլին:

Ռազմական դատարանում 1919 թ. ապրիլի 27-ին հրապարակված` երիտթուրքերի դատավարությունների գլխավոր մեղադրական ակտում Միություն և առաջադիմություն կուսակցության անդամների իշխանության ժամանակաշրջանը որակվեց որպես հափշտակումների և անօրինականությունների շրջան: Սույն ամբաստանագրում նշվում էր, որ հայերի բնաջնջումը նախապես որոշվել էր Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի մանրամասն քննարկումների արդյունքում: Այսպես` դատարանին գրավոր կերպով վկայություն տված օսմանյան երրորդ բանակի հրամանատար Մեհմեդ Վեհիբ փաշան հայտնել էր, թե հայերի հանդեպ կատարված վայրագություններն ու կոտորածները, ինչպես նաև ունեցվածքի կողոպուտը որոշված են եղել Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կենտրոնական կոմիտեի կողմից, և որ այդ ջարդերի իրականացման համար Բեհաեդդին Շաքիրը երրորդ բանակի շրջանում պատրաստել էր հատուկ մարդասպաններ, որոնց անձամբ էր ղեկավարել: Երիտթուրքերի գլխավոր դատավարության ամբաստանագրում նշվում էր նաև, որ Միություն և առաջադիմություն կուսակցության անդամների մեծ մասը հարստացել էր հայերի անշարժ ու շարժական գույքերի թալանի հաշվին:

Հայերի ունեցվածքի կողոպտման հարցը քննարկվել է նաև երիտթուրքերի պատասխանատու քարտուղարների դատավարության ժամանակ: Այսպես, օրինակ, պատասխանատու քարտուղարների վերաբերյալ կայացված դատավճռի համաձայն` ամբաստանյալներից Քաստամոնուի պատասխանատու քարտուղար Հասան Ֆեհմին մահմեդական բնակչությանը շարունակաբար հայերի դեմ հրահրելու, սեփական նախաձեռնությամբ նահանգապետին պաշտոնազրկելու, հայերի գույքը յուրացնելու, իր կողմից նշանակված նոր նահանգապետ Աթիֆի հետ հայերի տեղահանությունն իրականացնելու համար դատապարտվել էր 10 տարվա տաժանակիր աքսորի:

Լքյալ գույքի հարցն արծարծվել է նաև 1919-1921 թթ. Օսմանյան կայսրության տարբեր նահանգների և գավառների կառավարիչների դեմ հայերի տեղահանության և կոտորածների մեղադրանքով հարուցված առանձին դատական գործերի ժամանակ: Օրինակ՝ այս դատավարությունների շարքում առաջինը տեղի ունեցած Յոզղատ գավառի դատաքննության ընթացքում` 1919 թ. փետրվարի 11-ին կայացած դատական նիստի ժամանակ, ունկնդրության արժանացած վկաներից Արթինը հայտնել է, թե աքսորյալ հայերի մոտից խլվել էին բոլոր թանկարժեք իրերն ու դրամը:

Իսկ 1919 թ. ապրիլի 16-ին օսմանյան «Ալեմդար» օրաթերթում հրապարակված Տրապիզոնի հայերի տեղահանությանը և կոտորածներին վերաբերող ամբաստանագրում նշվում էր, թե «Տրապիզոնի վիլայեթում Միություն և առաջադիմություն կուսակցության կենտրոնական կառավարության կողմից հայերի տեղահանության վերաբերյալ ընդունված որոշումների գործադրման ընթացքում նախ` հայ տղամարդկանց և ապա` կանանց ու երեխաներին նշանակված վայրեր տեղափոխելիս նրանց մի մասն անգթաբար սպանվել է Դեյիրմենդերեի կողմերում, մյուս կանայք ու երեխաներն էլ բեռնվել են նավակները և ջրախեղդ արվել բաց ծովում: Հայերի մի մասին էլ, իբր բուժման նպատակով, թունավորել են տարբեր միջոցներով «Կարմիր մահիկ» հիվանդանոցում, որից հետո կողոպտվել է նրանց գույքը, դրամը և թանկարժեք իրերը…»:

Օսմանյան կայսրության առանձին շրջանների կառավարիչների դատավարությունների շարքում կային նաև հենց հայերի գույքի կողոպտման մեղադրանքով հարուցված դատական գործեր: Այսպես, օրինակ, 1920 թ. հուլիսի 31-ին Օսմանյան պետության պաշտոնաթերթ «Թաքվիմ-ի Վեքայի»-ում հրապարակված Երզնկայի հայերի տեղահանության և կոտորածների դատավարությունը հարուցվել էր «տեղահանության ընթացքում հայերի սպանությունների և բնաջնջման», ինչպես նաև` «հայերի ունեցվածքի կողոպտման» մեղադրանքներով:

Նմանատիպ մեղադրանքներ են պարունակում նաև Օսմանյան կայսրության նահիեների, այսինքն` գավառակների կառավարիչների դեմ հարուցված դատական գործերը: Ընդհանուր 6 ամբաստանյալի դեմ բացված սույն գործի դատաքննությունն սկսել է 1919 թ. նոյեմբերի 27-ին: Դերբենդի կառավարիչ Վեջիհի, Բահչեջիքի կառավարիչ Ալի Շուուրիի և Իզմիթի նախկին բանտապետ Իբրահիմի ու վերջինիս հանցակիցների դեմ հարուցված այս դատական գործի հիմնական մեղադրանքներն են եղել թալանը, կողոպուտը, տեղահանությունը և կաշառակերությունը:

Հայերի ունեցվածքի կողոպտման հարցը հիշատակվել է նաև Դեր Զորի նախկին կառավարիչ Սալիհ Զեքիին մահվան դատավճռում: Հարկ է նշել, որ Դեր Զորի կառավարիչը սույն դատավճռով մահվան է դատապարտվել հեռակա կարգով, քանի որ գտնվում էր փախուստի մեջ: Դատավճռում ընդգծվում է, որ դատաքննության ժամանակ հարցաքննված բազմաթիվ վկաների ցուցմունքների համաձայն` Դեր Զորի կառավարիչ Զեքին Օսմանյան կայսրության տարբեր շրջաններից դեպի Դեր Զորի սանջակ` մարզ, տեղահանված բազմաթիվ հայերի, դարձյալ տեղահանության պատրվակով, աքսորել է այլ շրջաններ` հրոսակներից կազմված հեծյալ և հետիոտն չեթեների միջոցով, և որ նրա պարտադրանքով այս հրոսակախմբերը ճանապարհին մեղադրյալի ներկայությամբ հարձակվել են հայերի վրա, հափշտակել վերջիններիս մոտ գտնվող դրամները և իրերը, շատերին դաժանաբար սպանել և ոչնչացրել Խաբուր գետի ավազանի հեղեղատներում:

Մոսուլի նախկին գլխավոր հրամանատար Նևզաթի դատավարության առաջին նիստում` 1919 թ. ապրիլի 8-ին, ընթերցվել է հետաքննիչ ատյանի տեղակագիրը, ըստ որի` ամբաստանյալը մեղադրվում էր Մոսուլի հայ աքսորյալների ունեցվածքը կողոպտելու, հազար հոգուց բաղկացած հայկական քարավանը կոտորելու և Մոսուլում բազմաթիվ հայեր սպանելու մեջ: Նևզաթի դատաքննության ընթացքում բազմաթիվ վկայություններ են արձանագրվել առ այն, որ մեղադրյալը խլել է աքսորյալ հայերի մետաղյա դրամները: 1919 թ. ապրիլի 22-ին տեղի ունեցած նիստի ժամանակ ունկնդրության արժանացած մի շարք վկաներ հաստատել են, որ ամբաստանյալը ամեն կերպ կեղեքել է հայ ժողովրդին:

Թեև 1919-1921 թթ․ Ստամբուլի Ռազմական արտակարգ ատյաններում կայացած երիտթուրքերի դատավարությունների և հայերի տեղահանության ու կոտորածների մեղադրանքով հարուցված այլ դատական գործերի շրջանակներում արծարծվել են նաև հայերի անշարժ և շարժական գույքի կողոպտմանը և ունեցվածքի թալանին առնչվող խնդիրներ, սակայն ուշագրավ է, որ 1919-1921 թթ. Ստամբուլի ռազմական արտակարգ ատյանների կողմից մինչև իսկ մահապատժի դատապարտված այդ ոճրագործությունների հեղինակներից մի քանիսը հետագայում ոչ միայն հերոսացվել են քեմալական իշխանությունների կողմից, այլ նաև թուրքական պետությունը հենց հայերի ունեցվածքից է թոշակ և գույք տրամադրել նրանց ընտանիքներին։

Այսպես՝ 1926 թ․ մայիսի 31-ին արդեն Թուրքիայի Հանրապետության Ազգային մեծ ժողովում ընդունվեց ու նույն տարվա հունիսի 27-ին ուժի մեջ մտավ թիվ 882 օրենքը, որը բաղկացած էր 4 հոդվածից։ Օրենքը կրում էր հետևյալ վերնագիրը․ «Մահափորձեր կազմակերպած կոմիտեների կողմից սպանված կամ դրա կապակցությամբ զանազան ձևերով և անարդար կերպով հարձակման ենթարկված անձանց ընտանիքներին տրվելիք գույքի և հողի կամ փոխհատուցման մասին օրենքը»։ Սույն օրենքում հիշատակվում էին Հայոց ցեղասպանությունը կազմակերպած և իրագործած հետևյալ 12 պաշտոնյաների անունները՝ Թալեաթ փաշա, Ջեմալ փաշա, Ջեմալ Ազմի, Բեհաեդդին Շաքիր, Ջեմալ փաշայի համհարզներ Սյուրեյա բեյ և Նուսրեթ բեյ, Սաիթ Հալիմ փաշա, Ռազմական արտակարգ ատյանի դատավճռով մահվան դատապարտված Ուրֆայի մյութեսարիֆ (սանջակի՝ մարզի կառավարիչ) Նուսրեթ բեյ և Բողազլըյանի գավառապետ Քեմալ բեյ, բանտից փախած և ինքնասպան եղած Դիարբեքիրի նախկին նահանգապետ դոկտոր Ռեշիդ բեյ, երզնկացի Հաֆըզ Աբդուլլահ էֆենդի և Մուշի մյութեսարիֆ Սերվեթ բեյ։

Հիշյալ օրենքի համաձայն՝ այդ պաշտոնյաների ընտանիքներին տրվում է 20 հազար թուրքական լիրայի արժեքով հայկական գույք։

Այսպիսով, թուրքական արդարադատությունը վերածվում է խեղկատակության և աբսուրդի․իրական ոճրագործները ներկայացվում են որպես զոհեր, որոնց փոխհատուցում է տրվում իրական զոհերի գրպանից, իսկ իսկական արդարադատությունը դեռ սպասում է իր հերթին…

melanumyan@gmail.com

Akunq.net