Յուսուֆելիի (Փերթեքրեք, Քիսքիմ) պատմությունը, Արդվին

Օզհան Օզթյուրք

Արդվինում գտնված բրոնզե կացինները, ինչպես նաև 1955 թ․ Նիզգավան (Դեմիրքյոյ) գյուղում ճանապարհաշինության ընթացքում գտնված պղնձե կացինը ցույց են տալիս, որ Յուսուֆելիի շրջակայքում բնակավայրեր են եղել դեռևս հնագույն ժամանակաշրջանում։ Յուսուֆելին նախ գտնվել է խուռիների, Միտաննի, խեթերի, Ուրարտական թագավորության, շումեր-սկյութական տրապետության տակ, այնուհետև հայտնվել է Ալեքսանդր Մակեդոնացու կայսրության սահմաններում։ Քարթվելական, բյուզանդական, Բագրատունիների, վրացիների, սելջուկների, մոնղոլերի տիրապետության տակ գտնվելուց հետո՝ 1549 թ․ հոկտեմբերի 7-ին, Փերթեքրեքն (Չեվրելի) ու նրան կից Քիսքիմ (Ալանբաշը) և Նիահահ (Յոքուշլու) ամրոցների բնակիչները ներում են խնդրում ու հանձնվում օսմանցիներին՝ ընկնելով օսմանյան տիրապետության տակ։  

Նախ Էրզրումի բեյլերբեյությանը կից ստեղծվում է Փեթեքրեք սանջակը, որը սկզբում հանձնվում է Էրզրումի վերակացու Ֆերհաթ բեյին, իսկ 1552 թ․` իսլամ ընդունած և «Սեֆեր» անունը վերցրած վրացի Բեքա բեյին՝ որպես կալվածք։ Սեֆեր բեյի եղբայրը՝ Լիվանե սանջակի ղեկավարը, որոշ ժամանակ անց Զուզենդեում իսլամ է ընդունում ու վերցնում Մեհմեթ անունը։ 1574 թ․ թվագրված արձանագրություններում Թորթումին կից մի գավառակ հանդիսացող Փեթեքրեքը 1579 թ․ Չըլդըր բեյլերբեյությանն է կցվել ու Քեյհյուսրև Մեհմեթ բեյին է տրվել ծառայության դիմաց։ 1682 թ․ սկսած Փեթեքրեքի կողքին ստեղծվել է նաև Քիսքիմի սանջակը, որը Յուսուֆելի շրջանում դառնում է երկրորդ սանջակը։ 19-րդ դարի սկզբին Փերթեքրեք սանջակը լուծարվել է։ 1828-29 թթ․ թուրք-ռուսական պատերազմի ժամանակ Ախալցխան կորցնելու հետևանքով տեղի ունեցած փոփոխությունների արդյունքում Չըլդըրի էյալեթն էլ է լուծարվել։ Քիսքիմ սանջակը Չըլդըրի սանջակին միացել է որպես գավառ։ 1871 թ․ Քիսքիմի գավառը կցվել է Էրզրումի կենտրոնական սանջակին ենթակա Իսփիր գավառին։ Այդ ժամանկաշրջանում Քիսքիմում և նրա 15 գյուղերում ապրում էր 1571 տուն և 5672 մարդ (1612-ը քրիստոնյա, 4․060-ը մուսուլման) բնակչություն։ 1843-44 թթ․ շրջանում աշխատանքներ կատարած գերմանացի բուսաբանության պրոֆեսոր Կառլ Քոչը  պնդում է, որ քիսքիմցի մուսուլմանները մինչև 18-րդ դարի վերջը դեռևս քրիստոնյա են եղել, և որ շրջանը կիսանկախ ղեկավարվող բեյը որդիների՝ կրոնական կռվի ժամանակ է զոհվել։ Ըստ Քոչի, նա իր  տղաներին մահմեդական կրթության տալու նպատակով Ստամբուլ է տարել, ժողովրդը իսլամ ընդունել է ջարդերի հետևանքով։

1877-78 թթ․ ռուս-թուրքական պատերազմից հետո Քիսքիմը կրկին դարձել է գավառակ։ Երբ Լիվանե գավառը գրավվել է ռուսների կողմից, այն Քոբաք ու Միլո գավառների հետ միասին ընդգրկվել է Քիսքիմի կազմում։ Այդ ժամանակաշրջանում Քիսքիմը ռուսական տիրապետության սահմաններում էր, երկրից ներս ու դուրս արվում էր Մելո, Օհուր ու Հոդ գյուղերի միջով։ Ենթադրվում է, որ 1899 թ․ Օղդեմ, Էրքինիս ու Խոտորջուր գավառներին կից Քեսքիմում և 59 գյուղերում 37661 մարդ էր ապրում։ Օսմանյան ժամանակաշրջանում Անկարային կից Քիսքին գավառի անվան հետ ունեցած նմանության հարուցած դժվարությունների պատճառով Ներքին գործերի նախարարությունը Անկարայի վիլայեթի ղեկավարությունից պահանջել է փոխել բնակավայրի անունը։ 1914 թ․ փետրվարի 24-ին էլ գավառի կենտրոն հանդիսացող «Էրսիս»-ի անունը դնելու առաջարկով է հանդես եկել։ Քիսքիմ գավառին մեջլիսը որոշել է տալ օսմանյան թագաժառանգ  Յուսուֆ Իզզեդին էֆենդու անունը՝ Յուսուֆելի։  Այդ անունը պաշտոնականացվել է 1914 թ․ մայիսի 28-ին՝ փադիշահի հրամանագրով։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում ռուսական բանակի կողմից գրավված Յուսուֆելիի գավառում ապրող մուսուլման բնակչության մեծ մասը Իսպիր-Բայբուրթ (Սպեր-Բաբերդ-Ակունքի խմբ.) ճանապարհով գաղթել է դեպի Ամասիա, Թոքաթ, Մերզիֆոն, Սվաս (Սեբաստիա-Ակունքի խմբ.) և նույնիսկ` Ադանա։

1926 թ․ հունիսի 29-ին այն հանվել է Էրզրումի կազմից ու կցվել Արդվինի շրջանին։ Նույն օրն ընդունված օրենքով էլ գավառի կենտրոնը Էրսիսից տեղափոխվել է Օղդեմ, իսկ 1950 թ․ փետրվարի 18-ին, թիվ  5531 օրենքով Օղդեմից տեղափոխվել է ներկայիս կենտրոն՝ Ահալթ։ Ներկայում Ճորոխ գետի վրա կառուցված պատնեշների պատճառով օրակարգում է հայտնվել այն փաստը, որ կենտրոնը կարող է ողողվել գետի ջրերով։

Յուսուֆելիի բնակչության թիվը 1927 թ․ եղել է 26․392 (167-ը՝ քաղաքում, 26․225-ը գյուղերում), 1950 թ․՝  31․984, 1960 թ․՝ 39․470, 1970 թ․՝ 42․546, 1980 թ․՝ 41․110, 1990 թ․՝ 37․060, 2000 թ․՝  29․133, 2009 թ․՝  21․758 ( 5844-ը՝ քաղաքում, 15․914-ը՝ գյուղերում)։

http://ozhanozturk.com/2018/01/15/yusufeli-tarihi

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net