1915 թ․ մինչ այսօր․ Թուրքիային Պիկասոյի, Դալիի ու Մոնեի կտավներին ծանոթացրած հայը` Րաֆֆի Փորթաքալը

1915 թ․ մինչ օրս հայ հայտնի դեմքերից պատմելու ենք աճուրդավար ու թանգարանի տնօրեն Րաֆֆի Փորթաքալի մասին։ Պիկասոյի կտավներն առաջին անգամ Թուրքիա բերած Րաֆֆի Փորթաքալը  սերում է Շիշլիում գտնվող մի արվեստի տատ տեր ընտանիքից։ Նա այդ ընտանիքի երրորդ սերունդն է։

Րաֆֆի Փորթաքալը Թուրքիայի ամենահայտնի աճուրդ կազմակերպողներից ու արվեստագետներից մեկն է։ Մասնագիտությունն ու կենսակերպը ժառանգել է իր ընտանիքից։ Րաֆֆիի պապը՝ Երվանդը,  Փորթաքալ արվեստի ու աճուրդի վարման տունը հիմնադրել է 1914 թ․։ Երվանդը Փակ շուկայի (Kapalı Çarşı` արևելյան շուկա Ստամբուլում-Ակունքի խմբ.) ու Փերա թաղամասում իր խանութ-պատկերասրահն էր աշխատեցնում։ Երվանդի որդին՝ Արեթն էլ է շարունակել ընտանեկան գործը։

Րաֆֆին շեշտում է, որ այդ գործը 100 տարուց ավելի է` շարունակում են անել, ապա ավելացնում է․ «Ես բախտավոր եմ, քանի որ իմ պապն ու հայրը դեռ այն ժամանակվանից իրենց և ընտանիքի համար անուն են ստեղծել։ Այս գործում ես երրորդ սերունդն եմ։ Հեշտ չէ։ Եթե հաշվի առնենք, որ մեր արվեստի տունը ավելի հին է, քան Թուրքիայի Հանրապետությունը, ապա կարող եք պատկերացնել, թե ինչքան բարդ է նման մեծ շուկայում գործը շարունակել»։

Րաֆֆի Փորթաքալն իր կյանքի պատմությունը սկսում է Հակոբ Քոուրքենի մասին պատմելուց։ Քորոյի պրոդյուսեր և ռեժիսոր Քոուրքենը միևնույն ժամանակ դպրոց է բացել, մի շարք ստեղծագործություններ գրել։ Հակոբը Րաֆֆիի մորական պապիկն է։ Գրաբարի պահապան Քոուրքենը հայկական դպրոցներում գրաբարը նորից ուսուցանելու նախաձեռնությամբ է հանդես եկել, սակայն 1915 թ․ մահացել է․ «Ջարդերի ընթացքում Կ.Պոլսի մտավորականներին հավաքել են և ձերբակալել։ Նրանց մեջ էր նաև հայրական կողից պապաս։ Հակոբ Քոուրքենը անհետացել էր։ Նա մահացել է 1915 թ․»։

Րաֆֆիի հայրական կողմից պապ Երվանդ Փորթաքալը ծնվել է 1883 թ․ Ստամբուլում և 1914 թ․ սկսել է հավաքել  արվեստի գործեր ու աճուրդներ կազմակերպել։ Օսմանյան ազնվականների ապարանքներում և տներում 30-ից ավել աճուրդներ է կազմակերպել․ «Տատս շքեղ տան անկողնային պարագաներ է ցանկացել վերցնել։ Պապս բարկացել է նրա վրա ու ասել, որ եթե  ցանկանում է ունենալ դրանք, ապա պետք է հաջորդ օրը տեղի ունենալիք աճուրդին մասնակցի։ Աճուրդի ժամանակ պապս անկողնային պարագաների համար ամենաբարձր գինն է առաջարկել, գնել ու նվիրել տատիս»։

Րաֆֆիի հայրական տատ Վերգինե Փորթաքալը դասական երաժշտության սիրահար էր։ Նրանց աղջիկները՝ Աշխենն ու Ռիտան, երաժշտական կրթություն են ստացել, այնուհետև հայտնի դարձել Ստամբուլում գտնվող արվեստագետ հայերի շրջանում, իսկ Վերգինեի որդին՝ Արեթը, շարունակել է ընտանեկան  գործը։

Րաֆֆիի մորական կողմը սևծովյան քաղաքներից մեկից էր ՝ Օրդուից։  1915 թ․, երբ հայերը տեղահանվեցին Օրդուից, Րաֆիի պապը՝ Էվրենսել Պողոս աղան, երկու երեխա ուներ։ Նա և նրա կինը գիտեին, որ հայերը մնացած վայրերում սպանվել են։ Զույգը երեխաներից մեկին թողել է մի թուրքական ընտանիքում, մյուսին՝ մի հունական ընտանիքում ու փախել։ Րաֆֆիի մորական տատը հմուտ դերձակ էր։ Այդ փաստը փրկում է զույգին։ Երբ նրանք  հասել են Արևելյան Անատոլիա (Արևմտյան Հայաստան-Ակունք խմբ․), Մալաթիա, կինը սկսել է աշխատել քաղաքապետի կնոջ համար։ Երկվորյակ աղջիկներին՝ Մանիկին( Րաֆֆիի մայրը) և Անահիտին, Մալաթիայում է լույս աշխարհ բերել։ 1918 թ․, երբ վերջ է տրվել հայերի վրա հարձակումներին, ընտանիքը նախ տեղափոխվել է Սամսուն, ապա՝ Օրդու։ Սակայն զույգին չի հաջողվել գտնել իրենց  մյուս զավակներին։ Ընտանիքն այլև նրանց չի տեսել։

Րաֆֆիի մայրը 1940-ական թթ․ դպրոցն ավարտելուց հետո ցանակացել է կրթությունը շարունակել։ Ցավոք սրտի, Օրդուում չի եղել մի կառույց, որը բարձրագույն կրթություն կարողանար տալ։ Մանիկի հայրը, Մանիկի ու ընտանիքի խնդրանքներից հետո, աղջկան ուղարկել է Ամերիկյան հիվանդանոցին կից գործող բժշկական դպրոց՝ ուսանելու։ Այդ որոշումը փոխել է ընտանիքի ճակատագիրը։ Մանիկն այդ հիվանդանոցում բուժել է տիֆով վարակված Արեթ Օհանեսին։ Րաֆֆին ծիծաղով է նկարագրում մոր ու հոր ծանոթությունից հետո նրանց ամուսնությունը․ «Լավացել է։ Դրանից հետո մորս հետ հանդիպել է ցանկացել։ Մայրս նրան մերժել է։ Հայրս էլ ստիպված է եղել հիվանդ ձևանալ ու նորից հիվանդանոց տեղափոխվել։ Ընդունել են նրան, ու մայրս մեկ անգամ էլ է նրան բուժել։ Մորս ասել է, որ ցանկանում է ծանոթանալ նրա ընտանիքի հետ և ամուսնանալ նրա հետ։ Նշանվել են ու հայրս գնացել է Օրդու՝ մորս ընտանիքի թույլտվությունը ստանալու»։ Երբ Մանիկն ու Արեթը ամուսնացել են, Մանիկի ընտանիքն Օրդուից տեղափոխվում է Ստամբուլ։ Հետագայում ընտանիքի անդամները ցրվել են աշխարհի տարբեր կողմեր։

Րաֆֆի Փորթաքալը ծնվել է 1946 թ․, Ստամբուլում ու սովորել Շիշլիում գտնվող Մխիթարյան դպրոցում։ Այն ավարտելուց հետո Ստամբուլի համալսարանում սկսել է հոգեբանություն ուսանել։ Տարիներ անց էլ աճուրդներ անցկացնելու համար ունեցած տաղանդը զարգացնելու համար գնացել է Փարիզ։ Երբ Րաֆֆին Ստամբուլում էր, արվեստի գործեր հավաքող ու դրանք աճուրդի հանող հոր հետ էր լինում․ « Իրականում հայրս հիանալի արվեստագետ էր։ Աճուրդներ անցկացնելու գիտակ էր։ Աճուրդներին մասնակցած բազմաթիվ անձինք ապշում էին իրենց տեսածից, բերանները բաց էին մնում»։

1973 թ․ Րաֆֆին իր պատկերասրահն է բացել։ Ավելի ուշ սկսել է մասնագիտանալ օսմանյան ժամանակաշրջանի նկարներն ու գրվածքները հավաքելու ու ծախելու գործում․«Նրանք արժեքավոր էին, քանի որ հազվագյուտ գործեր էին։ Եթե համեմատենք ներկայիս շուկայի հետ, ապա անհավանական ավելի քիչ արժեին։ Ներկայում միլիոնների հասնող գները, այն ժամանակ 100 հազար կամ 200 հազար դոլար էր։ Սրա շնորհիվ մասնագիտական շրջանակներում  հայտնի դարձա»։

Րաֆֆի Փորթաքալը 2004 թ․ հավաքածու ունեցող եվրոպացիների հետ սկսել է կապ հաստատել։ Հավաքել է Պիկասոյի նկարներն ու Թուրքիայում առաջին անգամ նրա նկարների ցուցահանդեսը կազմակերպել։ Մինչ օրս պահել է այդ ցուցահանդեսից մնացած թերթի պատառիկները․ «Այս «Hürriyet»-ը Թուրքիայում ամենամեծ թերթն է։ Եւ նայե՛ք այս թերթի առաջին էջին․ «Պիկասոն Նիշանթաշըում», լավ իսկ սա`  «Պիկասոն ու ես»»։ Պիկասոյի գործերի ցուցադրությանը որոշ ժամանակ անց հաջորդել են  Մոնեի, Ռենուարի, Դալիի ու այլ համաշխարհային հայտնի դեմքերի գործերը։

Րաֆֆին առաջադեմ թուրք գործարարներից ու բարերարներիից Սաքըփ Սաբանջըի թանգարանն ու հավաքածուն էլ է կազմել։ Հավաքածուն Նյու Յորքի Մետրոպոլիտենի արվեստի թանգարանում, Փարիզի Լուվրի թանգարանում, Բեռլինի  Deutsche Guggenhaim թանգարանում և այլ մյուս հայտնի կառույցներում է ցուցադրվել։

Միևնույն ժամանակ Կ.Պոլսի հայոց պատրիարքարանի հավաքածուն ներկայացնող խմբի ղեկավար Րաֆֆին խոստովանում է, որ միշտ թուլություն է ունեցել ազգությամբ հայ արվեստագետների նկատմամբ։ Ինքը իրականում Իվան (Հովհաննես-Ակունք խմբ․) Այվազովսկու երկրպագուն է։ Արվեստագետի ստեղծագործությունները երբեմն ցուցադրվում են Փորթաքալ պատկերասրահում․ «Ընտանիքիս համար Այվազովսկին արվեստի  գագաթնակետն էր, կուռք էր։ Ես դեռ փոքր էի, երբ հայրս պատմում էր Այվազովսկու գործերի յուրահատկության մասին»։

Փորթաքալ արվեստի ու աճուրդների անցկացման տանը ամեն տարի ամենաքիչը 2 աճուրդ է կազմակերպվում․ «Ամեն աճուրդի հետ մեկտեղ, մեր անունն ավելի հայտնի դարձնելու համար շուկայում կամ այլ վայրում չեղած հազվագյուտ կտավներ ենք փորձում գտնել։ Փորթաքալ ընտանիքը միշտ դրամից ավելի մեծ կարևորություն է տվել անվանը։ Դա ընտանիքի չգրված օրենքն է։ Մի տեսակ հիվանդություն է»։

Արվեստի տունը, աճուրդ կամ ցուցահանդես կազմակերպելու հետ մեկտեղ, շարունակում է նաև անհամար գրքեր ու կատալոգներ հրատարակել։ Րաֆֆի Փորթաքալը այսօր ընտանեկան գործը շարունակում է վարել իր միակ դստեր՝ Մայայի հետ։ Երկուսը միասին նպատակ ունեն աշխարհի տարբեր վայրերում փոքրիկ պատկերասրահնել բացել՝ հազվագյուտ արվեստի նմուշներ ցուցադրելու համար։

Րաֆֆին Փորթաքալների հաջողության բանաձևը հետևյալ կերպ է մեկնաբանում․ «Չպետք է հետ մնանք աշխարհում տեղի ունեցող զարգացումներից։ Միևնույն ժամանակ պետք է անենք այն, ինչ չի արվում։ Տեսլականը կարևոր է։ Սակայն կարևոր է նաև համարձակությունն ու ժամանակի զգացողությունը»։

http://gazetekarinca.com/2018/02/1915ten-bugune-turkiyeyi-picasso-dali-ve-monet-tablolariyla-bulusturan-ermeni-raffi-portakal  

Թարգմանեց Անի Մելքոնյանը

Akunq.net